Troska o losy państwa nie była obca pisarzom XVI wieku. Wielu z nich poruszało problem kryzysu państwa. Utworem o charakterze patriotycznym jest "Pieśń o spustoszeniu Podola przez Tatarów" Jana Kochanowskiego. Poeta wyraża w niej głębokie oburzenie na szlachtę, która z obojętnością patrzy na poniżanie powagi Polski. Obraz kraju jest przygnębiający, Polacy nie są zdolni do obrony. Kochanowski stara się przedstawić Polakom sytuację kraju. Obwinia szlachtę, obfitującą we wszelkie dostatki, o prywatę, egoizm, obojętność wobec spraw ojczyzny. Wzywa do wzmocnienia obronności państwa. Brakuje stanowczej władzy, która będzie zdolna kierować narodem w trudnej chwili. Utwór kończy się przestrogą:
"Cieszy mię ten rym: "Polak mądr po szkodzie;
Lecz jeśli prawda i z tego nas zbodzie,
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi".
Piotr Skarga w "Kazaniach sejmowych" wyraża pogląd, że tylko przywrócenie prawdziwej wiary może zapewnić rozwój państwa. Państwu potrzebne są reformy, należy je przeprowadzić szybko, gdyż Rzeczpospolitą może spotkać zagłada. Aby móc skutecznie zapobiec tym niebezpieczeństwom, senatorowie powinni się odwołać do pomocy Boga, który użyczy im potrzebnej mądrości. Skarga omawia sześć najgroźniejszych chorób, nękających organizm Rzeczypospolitej: barak miłości ojczyzny, "niezgody i rozterki sąsiedzkie", tolerowanie w kraju herezji, osłabienie władzy monarszej, niesprawiedliwe prawa, wreszcie "grzechy i złości jawne". W ostatnim przypadku Skarga ma na myśli naruszanie przywilejów kościelnych oraz praw publicznych. W programie zawartym w "Kazaniach" na czoło wysuwają się postulaty odbudowy państwa: niepodzielności władzy monarchy w sprawach świeckich i niepodzielności władzy Kościoła katolickiego w kwestiach wiary. Dla przywrócenia niebezpiecznie zachwianej równowagi społecznej autor pragnąłby odebrać szlachcie większość uzyskanych w XV wieku przywilejów. Do poważnych wykroczeń szlachty Skarga zaliczył także ucisk chłopów. Z patriotyzmu Skargi wynika głęboka troska o przyszłe losy ojczyzny, której grozi zagłada w przypadku, jeśli nie nastąpi gruntowna reforma państwa oraz radykalna poprawa obyczajów jego obywateli.
"O poprawie Rzeczypospolitej" A. F. Modrzewskiego jest traktatem publicystycznym. Autor przedstawił analizę ustroju społeczno- politycznego ówczesnej Polski oraz bogaty program przebudowy. Dzieło składa się z pięciu ksiąg: "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O Kościele", "O szkole". Frycz postulował przemianę państwa szlacheckiego w monarchię scentralizowaną, z silną władzą królewską. Pragnął równowagi społecznej, uznania równości wszystkich obywateli wobec prawa, bez względu na stan, majątek. Kościół miał być narodowy, uniezależniony od papiestwa. Domagał się zmian wewnątrz Kościoła. Autor przeciwny był wszelkim wojnom, orientował się, że osiągniecie reform państwowych w szesnastowiecznej Polsce było możliwe jedynie poprzez króla i szlachtę. Występował przeciw przywilejom rodowym wynikającym z pochodzenia szlacheckiego. Zdawał sobie sprawę, że pozbawienie szlachty przodownictwa w państwie jest niemożliwe. Został zaatakowany przez duchownych, który oskarżali go o wykroczenia przeciw religii i Bogu. Kościół zakazał drukowania jego dzieł, zwłaszcza ksiąg "O Kościele" i "O szkole". Modrzewski był najwybitniejszym pisarzem politycznym XVI wieku. Uważa się go za "ojca polskiej myśli demokratycznej". Pisarze troszczyli się o losy ówczesnej Polski, przestrzegali przed zagrożeniami, które mogły doprowadzić do upadku państwa. Wytykali błędy, krytykowali szlachtę i magnaterie. Ponadto przedstawiali projekty przebudowy kraju, ale niestety nie zostały one zastosowane w ówczesnej Rzeczypospolitej.
