1. Antyk - ogólna charakterystyka epoki.

2. Biografia Homera.

3. Poezja grecka: Safona, Tyrtajos, Anakreont, Simonides z Keos.

4. Twórcy tragedii greckiej.

5. Filozofia - Sokrates.

6. Horacy jako najwybitniejszy rzymski poeta.

Ad. 1.

Antyk - ogólna charakterystyka epoki.

Starożytni grecy stworzyli podwaliny dla całej kultury europejskiej. Na ich dorobku wzorowali się wszyscy późniejsi twórcy z różnych dziedzin kultury i sztuki. Antyk trwał około trzynastu wieków. Jego początków można upatrywać na przełomie IX i VIII w. p.n.e., kiedy to żył jeden z najsłynniejszych poetów starożytnych - Homer. Trudno natomiast dokładnie określić jego schyłek. Umownie przyjmuje się, że jest to rok 476, w którym wojska germańskie zdobyły Rzym i doprowadziły do upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego.

Periodyzacja starożytności:

1. Na przełomie IX i VIII wieku p.n.e. miała miejsce dominacja epiki. Wtedy to powstała "Iliada" i "Odyseja" Homera.

2. Wieki VII i VI p.n.e. to okres dominacji liryki. Wówczas to żyli i tworzyli najwybitniejsi poeci greccy: Safona, Tyrtajosa, Anakreont, Simonides i Pindar.

3. V wiek, czyli tzw. okres dramatu. Wiek ten zdominowała twórczość starożytnych tragediopisarzy i komediopisarzy, m.in.: Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa i Arystofanesa.

4. Na przełom V i IV wieku p.n.e. przypada dynamiczny rozwój starożytnej filozofii. Wówczas na plan pierwszy wysuwają się takie osobowości filozoficzne, jak: Sokrates, Platon - uczeń Sokratesa, Arystoteles - uczeń Platona.

5. Rozwój epigramatu zdominował przełom wieku IV i III p.n.e. Za najwybitniejszego twórcę tego gatunku uznaje się Kallimacha z Cyreny. Wówczas tworzył również Teokryt, któremu przypisuje się autorstwo pierwszych idylli.

6. Rozkwit wielkich szkół filozoficznych przypada na III wiek p.n.e: sofiści, cynicy (Diogenes), stoicy (Zenon z Kition), epikurejczycy (Epikur z Samos), sceptycy, hedoniści (Arystyp z Cyreny).

7. Od I w. p.n.e. ma miejsce rozkwit starożytnej literatury rzymskiej. Na plan pierwszy wysuwają się takie osobowości, jak: Wergiliusz (autor "Eneidy"), Horacy - najwybitniejszy poeta rzymski, Owidiusz, Seneka i Marek Aureliusz.

8. Na przełomie III i IV w. n.e. zaznacza się schyłek panowania antyku oraz pojawiają się pierwsze zwiastuny nowej epoki, średniowiecza. Umownie za koniec antyku uznaje się rok 476 - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego.

Ad. 2

Biografia Homera.

Homer (imię oznacza dosłownie: "ślepy" lub "zakładnik") żył w VIII wieku p.n.e. Uważa się, że jego ojczyzną była Azja Mniejsza. Urodził się prawdopodobnie w Chios, a o jego pochodzenie spiera się aż siedem miast (Itaka, Smyrna, Pylon, Argos, Kolofon, Chios, Ateny). Tego niewidomego śpiewaka wędrownego, akompaniującego sobie na lirze, uznaje się za jednego z najsławniejszych poetów starożytnej Grecji i przypisuje się mu autorstwo dwóch wielkich eposów: "Iliady" i "Odysei". Jednak ta ostatnia kwestia (tzw. kwestia homerycka) jest do dnia dzisiejszego sporna. Po raz pierwszy w wątpliwość poddali ją już badacze aleksandryjscy w III w. p.n.e. Są trzy stanowiska w tej sprawie. Jedni uważają, że Homer jest autorem obu utworów, a różnice między nimi wynikają z tego, iż "Iliada" powstała w czasie jego młodości, a "Odyseja" w wieku dojrzałym. Z kolei drudzy badacze odbierają Homerowi autorstwo "Odysei" przypisując go komuś innemu. Trzecie stanowisko w tej kwestii mówi, iż Homer nie napisał ani "Iliady", ani "Odysei", a ich autorami mieli być jacyś inni aojdowie.

Eposy Homera z czasem podzielono na 24 pieśni, a motywy z nich zaczerpnięte wykorzystywano wielokrotnie także w późniejszych wiekach. Już w starożytnej Grecji znajomość obu poematów epickich uznawano za podstawę wykształcenia. Na "Odysei" wzorował się m.in. rzymski Wergiliusz, tworząc swoją "Eneidę" - opowieść o wędrówkach Eneasza.

Najważniejsze cechy gatunkowe eposu homeryckiego:

1. Epos składa się tylu pieśni, by ich liczba była podzielna przez sześć.

2. Rozpoczyna się inwokacją, w której poeta zwraca się bezpośrednio do jakiegoś bóstwa z prośbą o natchnienie i pomoc w tworzeniu niniejszego dzieła.

3. Każdy epos pisany jest wierszem, tu: heksametrem.

4. Całość pisana jest językiem podniosłym, patetycznym i uroczystym.

5. Narrator jest osobą wszechobecną, obiektywną i wszystkowiedzącą.

6. Fabuła ma swoje podłoże w mitologii.

7. Świat bogów przeplata się ze światem ludzkim. Paralelizm akcji - rozgrywa się tu i tu.

8. Występowanie retardacji, która spowalnia tempo akcji.

9. Bogactwo środków stylistycznych.

10. Porównania homeryckie.

11. Stałe epitety tzw. homeryckie.

12. Realistyczne opisy i bardzo dokładne, statyczne i dynamiczne. Najbardziej znany opis pochodzący z "Iliady" to opis tarczy Achillesa.

"Iliada"

Fabuła "Iliady" opowiada o końcówce wojny trojańskiej. Według mitologii wszystko zaczęło się podczas wesela Tetydy i Peleusa, które odbywało się w pieczarze centaura Chejrona. Nagle zjawiła się nie zaproszona przez nikogo bogini niezgody Eris i ze złością rzuciła na stół jabłko z napisem "dla najpiękniejszej". Pomiędzy trzema boginiami (Herą, Ateną i Afrodytą) doszło do kłótni. Sędzią miał być Parys. Ten zdecydował, że jabłko otrzyma Afrodyta, gdyż obiecała mu za to rękę pięknej Heleny. Niedługo po tym wydarzeniu Parys udał się po swoją nagrodę. Podstępem porwał Menelaosowi piękną żonę i wywiózł ją do Troi. Grecy postanowili przemocą uwolnić Helenę. W ten oto sposób rozpętała się wojna trojańska, która trwała dziesięć lat. Wojskami greckimi dowodził Agamemnon, brat Menelaosa. W jego szeregach znalazło się wielu sławnych i walecznych bohaterów, m.in.: Odyseusz, Ajaks, Diomedes i bohaterski Achilles. Do starć dochodziło na równinie położonej nad Skamandrem. Walczono opieszale. Bogowie również angażowali się w prowadzone działania wojenne. Po dziewięciu latach nieudanych prób odbicia Heleny w obozie greckim doszło do konfliktu pomiędzy Agamemnonem i Achillesem - najlepszym wojownikiem greckim. Poszło o brankę Achillesa, którą mu odebrano. Bohater grecki zaprzestał walk. Dopiero gdy zginął jego najbliższy przyjaciel - Patrokles (walczył w zbroi Achillesa), postanowił pomścić jego śmierć. Doszło do ekscytującego pojedynku między Achillesem i Hektorem - najlepszym wojownikiem pochodzącym z Troi. W wyniku starcia ten ostatni zginął. Ale i Achilles długo nie pożył, gdyż niedługo później zginął ugodzony w piętę strzałą wypuszczoną przez Parysa. W dziesiątym roku walk Trojanie byli przekonani o swojej klęsce. Niespodziewanie zauważyli, jak Grecy odpływają. Pod murami wrogiego sobie miasta zostawili oni pięknego, drewnianego konia. Trojanie zaczęli cieszyć się ze swojego zwycięstwa i przyjmując prezent od Greków, wciągnęli konia do miasta. W nocy okazało się, że była to pułapka. Najdzielniejsi wojownicy greccy na czele z Odyseuszem znajdowali się w środku prezentu. Gdy Trojanie spali po długiej i wyczerpującej uczcie, podstępnie wydostali się z drewnianego konia i od środka zdobyli miasto. Lata walk zakończyły się odzyskaniem Heleny, a Grecy mogli spokojnie odpłynąć do domu i do swoich rodzin.

"Odyseja"

Utwór powstał w pierwszej połowie VIII wieku p.n.e. Składa się z dwudziestu czterech ksiąg. Fabuła tego eposu obejmuje dzieje powrotu Odyseusza spod Troi do rodzinnego domu, w którym czekali na niego żona Penelopa i syn Telemach. Akcja trwa czterdzieści dni. Bogowie mszcząc się za zburzenie Troi, nie pozwalali mu szybko wrócić do rodziny. Odyseusz wraz ze swoją załogą błąkał się więc po morzach i przeżywał różne niebezpieczne przygody, np. oślepił syna Posejdonia, czym ściągnął na siebie gniew boga, spotkał się z cyklopami, gościł u czarodziejki Kirke, która zmieniła jego towarzyszy w wieprze, był również na wyspie Feaków i u króla Albinosa. W końcu, po wielu latach tułaczki bogowie ulitowali się nad Odyseuszem i pozwolili mu dopłynąć do Itaki. Po dotarciu do domu grecki bohater musiał się jeszcze rozprawić z zalotnikami, którzy podczas jego nieobecności nękali Penelopę. Osobno rozwija się wątek Telemacha, który wyruszył na poszukiwanie zaginionego ojca. Jemu autor poświecił głównie cztery pierwsze księgi eposu.

Ad. 3.

Poezja grecka: Safona, Tyrtajos, Anakreont, Simonides z Keos.

1. Safona (przełom VII i VI w. p.n.e.) - największa grecka poetka. Była niezwykle sławna i poważana w swoich czasach - do tego stopnia, że dla starożytnych słowo "Poetka" oznaczało synonim jej imienia (podobnie jak słowo "Poeta" dla Homera). Była arystokratką i prowadziła pensję dla młodych, bogatych panien, gdzie nabywały one kulturalnej ogłady i stawały się damami. Jej ośrodek mieścił się obok przybytku bogini miłości Afrodyty na wyspie Lesbos. Jej twórczość obejmuje wiele pieśni weselnych i miłosnych. Znana jest przede wszystkim z wyrażania w swoich wierszach ogromnej miłości i przywiązania do swoich podopiecznych dziewcząt. Dlatego też nazwa wyspy Lesbos stała się dzisiaj mianem erotycznego związku pomiędzy dwoma kobietami.

2. Tyrtajos (VII w. p.n.e.) - największy poeta spartański (Sparta słynęła na ogół z wojowników, a nie z poetów). Znany jest przede wszystkim ze swoich patriotycznych wierszy, wzywających do boju i zaszczytnej śmierci za ojczyznę. Wiersze tyrtejskie wychwalają bohaterstwo tych, którzy są gotowi stanąć do walki o swój dom bez względu na koszty, jakie im z tego powodu przyjdzie ponosić. Męstwo, odwaga, dzielność i poświęcenie są zdaniem Tyrtajosa godne opiewania przez wielką poezję.

3. Anakreont (przełom VI i V w. p.n.e.) - poeta, który opiewał wino, miłość i swobodę. Znany jest przede wszystkim ze swoich lekkich, biesiadnych wierszy-zaśpiewek, których tematyką jest "słodki bój" z Erosem. Przynoszą one radosny, beztroski, pełen muzyki nastrój. Podobne utwory nazywa się dzisiaj anakreontykami. Przedstawiają one zabawę, jasną stronę życia. Są pełne flirtu, humoru i nie stronią od erotyzmu. Wprowadzają swoich odbiorców w świat pięknych mężczyzn i kobiet oraz panującego między nimi szalonego wesela.

4. Symonides z Keos (VI i V w. p.n.e.) - jeden z pierwszych twórców, dla których poezja była źródłem utrzymania. Był poetą wybitnym. Uprawiał wiele gatunków, ale największą sławę zyskał dzięki epigramatom - krótkim, miniaturowym wierszykom zawierających w sobie jakąś niebanalną myśl lub morał. Doskonale nadawały się one do wypisania na nagrobkach i pomnikach. Symonides jest autorem słynnego epigramatu poświęconego poległym Spartanom pod Termopilami ("Przechodniu powiedz Sparcie…"). W swych wierszach Symonides poruszał temat zmienności ludzkiego losu, który pozostaje poza naszą kontrolą i kieruje nami wedle swoich własnych kaprysów.

Ad. 4.

Twórcy tragedii greckiej.

Ajschylos - (525 - 456 p.n.e.) uznawany za twórcę starożytnej tragedii. Pochodził z zamożnego rodu ziemskiego z Eleusis leżącego koło Aten. Brał czynny udział w walce Greków z Persami (Maraton - 490 p.n.e.; Salamina - 480 p.n.e.; Plateje - 479 p.n.e.). Pod koniec życia uwikłał się w konflikt z władzami ateńskimi. Oskarżono go nawet o zdradę tajemnic misteriów. Musiał uciekać na Sycylię. Zmarł w Geli, gdzie wzniesiono mu wspaniały grobowiec. Pierwszą tragedię wystawił w wieku 25 lat, natomiast pierwsze zwycięstwo w konkursie dramatycznym odniósł w 484 p.n.e. Potem wielokrotnie zwyciężał aż do czasów Sofoklesa. Ajschylos napisał dziewięćdziesiąt utworów scenicznych: 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych, z czego do dnia dzisiejszego zachowało się tylko siedem: "Błagalnice", "Persowie", "Prometeusz skowany", "Siedmiu przeciw Tebom" oraz jedyna zachowana w całości trylogia "Oresteja", na którą składają się: "Agamemnon", "Ofiarnice" i "Eumenidy".

Tragedie Ajschylosa uderzają ogromną prostotą. Prezentują one świat, w którym ścierają się racje ludzi i bogów. Jego bohaterowie giną, ale udaje im się ocalić swoją ludzką godność. Dramatopisarza nie interesowała psychologiczna charakterystyka postaci. Skupiał się głównie na istocie konfliktu tragicznego. To, co charakteryzuje jego twórczość, to także niechęć do wszelkich przejawów despotyzmu i tyrani oraz ogromne przywiązanie do wartości demokratycznych.

Trzeba również pamiętać o tym, że to właśnie Ajschylos wprowadził na scenę drugiego aktora oraz jako pierwszy wykorzystał opisy i opowiadania przedstawiające wydarzenia rozgrywające się poza sceną. Ograniczył także rolę chóru na rzecz dialogów.

Sofokles - (496 - 406 p.n.e.) drugi z wielkich tragików ateńskich. Urodził się w Kolonos pod Atenami, jako syn płatnerza Sofilosa. Brał czynny udział w życiu politycznym swojej ojczyzny (pełnił m.in. funkcję skarbnika Związku Morskiego i dwukrotnie był strategiem). Wcześnie zdobył popularność jako poeta tragiczny. Pierwsze zwycięstwo w agonie zdobył w 468 p.n.e. Współzawodniczył wówczas z Ajschylosem. Według tradycji był autorem 123 sztuk, z czego zachowało się tylko siedem: "Antygona", "Król Edyp", "Elektra", "Ajaks", "Trachinki", "Filoktet" i "Edyp w Kolonos".

Podobnie jak jego wielki poprzednik Sofokles interesował się problemem zakresu ludzkiej wolności. Jego bohaterowie są bezsilni wobec wyroków przeznaczenia i nie mogą na nie wpływać w żaden sposób. Autor "Antygony" zwracał również szczególną uwagę na ludzkie namiętności i pragnienia. Pogłębił analizę psychologiczną tragicznych bohaterów

Wprowadził także innowacje do teatru greckiego. Mianowicie dodał trzeciego aktora na scenę oraz zwiększył liczbę osób w chórze z dwunastu do piętnastu.

Eurypides - (485 - 405 p.n.e.) najmłodszy z wielkich tragików ateńskich. Nie brał czynnego udziału w życiu politycznym. Wielokrotnie współzawodniczył z Sofoklesem w konkursach dramatycznych, ale zazwyczaj z nim przegrywał. Po raz pierwszy wystawił tragedię w 455 p.n.e. Pozostawił po sobie 17 tragedii i jeden dramat satyrowy (tradycja przypisywała mu 92 sztuki). Najbardziej znane z nich to: "Alkestis", "Medea", "Hekabe", "Błagalnice", "Bachantki", "Trojanki", "Elektra", "Andromacha", "Ifigenia w Aulidzie", "Fenicjanki", "Orestes", "Herakles", "Helena". Uznaje się go za ojca tragedii psychologicznej. Najlepiej jego twórczość charakteryzują słowa Sofoklesa, który twierdził: "ja przedstawiam ludzi takimi, jakimi być powinni, Eurypides zaś, jakimi są". Eurypidesa uważa się za wielkiego nowatora w dramacie antycznym, głównie za jego realizm. Patrzył on na świat trzeźwo i bez złudzeń. Nie wierzył w bóstwa (oskarżany o bezbożność), natomiast wierzył w okrucieństwo świata. W swoich sztukach obnażał wszystkie złe strony natury ludzkiej. Szczególnie interesowały go kobiety.

Ad. 5

Filozofia - Sokrates.

Sokrates urodził się w 469 roku p.n.e w Atenach i w zasadzie tam spędził całe życie. Pochodził z bogatej rodziny mieszczańskiej. Był filozofem i politykiem; zajmował się również matematyką. Gdy wymagało tego państwo, służył jako żołnierz i jako urzędnik. Na co dzień jednak poświęcał się działalności nauczycielskiej, gdyż z tego zajęcia czerpał największą radość. Nigdy sam niczego nie napisał, gdyż wychodził z założenia, że wartość ma tylko bezpośredni kontakt z rozmówcą. Współcześni uznawali go za sofistę, jednakże było wiele różnic pomiędzy nim a szkołą soficką. Po pierwsze, Sokrates nauczał bezinteresownie, a poza tym uczył ludzi rozumu, aby przez to doprowadzić ich do cnoty. Tylko w tym widział sens własnego życia. Nie dbał zbytnio o swoje doczesne życie materialne. Jego rodzina żyła w niedostatku. Często można go było spotkać samotnie stojącego przez wiele godzin i głęboko pogrążonego we własnych myślach. Słynął z brzydoty fizycznej, gdyż był mały i gruby. Charakteryzował się również zadartym nosem i wyłupiastymi oczami. Sokrates był także wszędzie tam, gdzie mógł znaleźć jakichś rozmówców. I w zasadzie na tym mijały mu kolejne dni. Zyskał sobie wielu zwolenników, m.in.: Platona, Ksenofonta, Alcybiadesa, ale w ślad za nimi pojawiali się również krytycy i przeciwnicy. W sumie udało mu się zyskać popularność wśród ludzi, ale nie był ona powiązana z uznaniem. Większość Ateńczyków traktowała go jako dziwaka. Niektórzy nawet widzieli nim jednostkę niebezpieczną, gdyż jego nauki wydawały się być groźne dla istniejącego porządku rzeczy. Ale dopiero gdy dożył wieku 70 lat publicznie oskarżono go o prowadzenie szkodliwej działalności i deprawowanie ludzi młodych. Jak dowiadujemy się z "Historii filozofii" Władysława Tatarkiewicza, w 399 roku p.n.e. mówca Likon, poeta Meletos i fabrykant Anytos złożyli publiczną skargę na Sokratesa, że nakłania młodzież do bezbożności i deprawuje ją swoimi naukami. Sąd wydał wówczas wyrok skazujący na filozofa, ale kara śmierci była zaskoczeniem nawet dla oskarżających. Wpływ na taką decyzję sądu miała bez wątpienia postawa Sokratesa, który nie uznawał swojej winy i podkreślał ogromną doniosłość prowadzonej przez siebie działalności. Wyroku nie można było jednak wykonać od razu (powody religijne) i oskarżony musiał spędzić w więzieniu jeszcze trzydzieści dni. Uczniowie chcieli i mogli mu ułatwić ucieczkę, ale Sokrates odmówił, gdyż chciał być posłuszny prawu. Zmarł w 399 roku p.n.e. po wypiciu cykuty.

Jak już zostało to wspomniane, Sokrates żadnych pism po sobie nie zostawił. Jego poglądy możemy poznać z pism jego uczniów, głównie dialogów Platona i "Wspomnień i Sokratesie" Ksenofonta. Sokrates przez całe swoje życie zajmował się człowiekiem, głównie sprawami etycznymi. Uważał, że najważniejszym zadaniem jest nauczanie ludzi poznawania samych siebie. Chodziło głównie o poznawanie własnej duszy, w której Sokrates upatrywał siedlisko ludzkiej świadomości. Kwestionował on tradycyjne wartości, które uznawało społeczeństwo, czyli np. majątek, bogactwo, sławę i władzę, choć rzetelnie wypełniał wszystkie swoje obowiązki wobec państwa. Nie uznawał demokracji i przy każdej okazji podkreślał swoje stanowisko w tej sprawie. Najbardziej denerwowało go to, że stanowiska obsadzano na zasadzie losowania, co powodowało, że często karierę robili ludzie całkowicie nieodpowiedni, niekompetentni i źli.

Ad. 6

Horacy jako najwybitniejszy rzymski poeta.

Horacy (65 - 8 r. p.n.e.) - największy rzymski poeta liryczny. Był synem wyzwoleńca, ale mimo to był świetnie wykształcony. Dostał się do literackiego środowiska związanego z Mecenasem - wielkim opiekunem poetów, dzięki czemu uzyskał doskonałe warunki do tworzenia. Wzorował się na, już w jego czasach starożytnej, liryce greckiej. Pisał wiersze o doskonałym stylu, na których wychowywały się jeszcze do niedawna tysiące pokoleń młodzieży w całej Europie. Najważniejszymi w jego twórczości są "Ody" ("Carmina"), których napisał 4 księgi. Zawarł tam wiersze o urozmaiconej tematyce, z których jednak stale przebija tzw. horacjański stosunek do życia, polegający na odnajdowaniu w każdym uczuciu i każdej namiętności "złotego środka" i uniknięciu popadania z jednej skrajności w drugą. "Ody" Horacego są pełne melancholii i zadumy nad życiem i jego przemijalnością, wobec czego człowiek powinien umieć wykorzystać każdą jego chwilę (słynne "carpe diem" - "chwytaj dzień"). Ostoją w pędzeniu żywota powinny być moralne wartości i cnoty. Powraca tu tyrtejski motyw chwalebnej śmierci za ojczyznę. Pamiętnym motywem, który Horacy wprowadził do poezji są również słowa "Non omnis moriar" - "Nie wszystek umrę", które są wyrazem silnej wiary poety w przetrwanie pamięci o nim dzięki wiecznej sławie, na jaką zapracował swoją literacką twórczością.