Epos jest jednym z najstarszych gatunków epickich. Znany już w starożytnej Babilonii, Indiach. Najstarszym eposem jest "Gilgamesz" powstały 3000 lat p.n.e. w Mezopotamii. Tradycję literacką ukształtował jednak epos starogrecki, homerycki.
W antyku rola gatunku była podobna do powieści w literaturze współczesnej. Szeroki obraz świata, rejestracja wydarzeń historycznych, społecznych, przemian, rozważania nad człowiekiem, jego naturą, położeniem, życiowymi konfliktami - to najważniejsze tematy antycznej epopei.
Najbardziej znanymi jej przykładami są oczywiście "Iliada" i "Odyseja" Homera.
Teksty powstały na przełomie IX i VIII w p.n.e., a ich autorstwo przypisuje się pochodzącemu prawdopodobnie z Chios ( w jęz. greckim: "ślepiec", "zakładnik") epikowi. W dzisiejszej formie zredagowano epopeje pod koniec VI wieku p.n.e. w Atenach za panowania Pizystrata.
Poetyka i tematyka gatunku wywodzą się z tradycji ustnej . Źródłem eposu były mity, podania i baśnie przedstawiające wyobrażenia na temat narodzin świata, ważnych wydarzeń, bohaterów, postaw historycznych, wartości wyznaniowych i wierzeń religijnych. "Iliada" ukazuje jeden z epizodów wojny o Grecję - gniew Achillesa, którego obraził wódz Greków Agamemnon, zabierając mu brankę wojenną Bryzeidę.
Wycofanie się Achillesa z wojny doprowadziło do przewagi Trojan, a w konsekwencji śmierci Patroklosa.
Śmierć przyjaciela motywuje Achillesa do powrotu, do walki. Bohater mści się za śmierć Patroklosa na synu króla Troi - Hektorze.
W eposie obecne są liczne motywy bohaterskie, batalistyczne. Opisuje on przecież ostatni rok wojny grecko-trojańskiej. Tekst obejmuje 15000 wierszy.
Kontynuacją starożytnego gatunku są epopeje nowożytne i powieść.
Epopeja - to utwór obszerny, wierszowany, przedstawiający dzieje mityczne, legendarne , historyczne, prezentujący ważne dla całej społeczności wydarzenia, np. wojnę Trojan i Greków, najazd Moskali i przemarsz wojska napoleońskich przez Litwę
Najważniejsze jej cechy to rozbudowana i ujawniający się już w inwokacji (uroczystym zwrocie do kogoś lub czegoś ważnego, np. Boga, ojczyzny, poezji, nauki, itp.)narrator.
Styl epopei jest patetyczny (podniosły), występują liczne szczegółowe opisy. Narrator przedstawia wydarzenia z epickim dystansem.
Cechy epopei antycznej na przykładzie "Iliady" Homera;
- akcja rozgrywa się w planie boskim i ziemskim, tzw. paralelizm (dwukrotność, dwutorowość) akcji
- o przebiegu wydarzeń w świecie ziemskim decydują bogowie (na czele z Zeusem), a nad bogami czuwa Mojra (przeznaczenie). W wymiarze boskim najważniejszą rolę pełni Fatum (ostateczne przeznaczenie)
- podniosły, uroczysty styl wypowiedzi, zasada decorum
- dystans obiektywnego , wszechwiedzącego narratora (brak komentarzy, wyprzedzanie akcji)
- epizodyczność
- obecne bardzo złożone porównania (tzw. porównania homeryckie), epitety, przerzutnie - epika rozlewności
- wiersz pisany heksametrem daktylicznym
- ukazanie przełomowego dla Greków wydarzenia
- charakterystyka greckiego społeczeństwa
- opis obyczajów, obrzędów wojennych (zdzieranie z pokonanego przeciwnika zbroi, itp.)
- elementy religii (modlitwa przed bitwą), mentalności , obyczajowości - szerokie tło społeczno-kulturowe
- jednoosobowe dowództwo - motyw wodza, rycerza, bohatera (Grekami przewodzi Agamemnon, Trojanami - Hektor), opisy pojedynków bohaterów
- retardacja (zwolnienie, cofnięcie) akcji.
Epos wykorzystywany był już przez starorzymskiego Wergiliusza (70-19 p.n.e.), autora "Eneidy" - epopei narodowej, opowiadającej o założeniu przez Eneasza Rzymu.
Średniowiecze przynosi eposy rycerskie: "Pieśń o Rolandzie" "Cyd", "Pieśń o Nibelungach". W utworach tych zaprezentowany został jeden z podstawowych wzorców parenetycznych epoki - rycerz chrześcijański. Przełomowe wydarzenia to walki z poganami, chrystianizacja Europy, a społeczność - ogranicza się przede wszystkim do rycerzy, władcy i dworzan ("O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu").
W eposie epoki renesansu ideał średniowiecznego rycerza zastępuje np. komiczna postać Don Kichota, tytułowego bohatera utworu Miguela Cervantesa. Utwór uznano za pierwszą powieść nowożytną.
Walkę z niewiernymi zastępuje walka z wiatrakami, rojeniami, wyobraźnią. Dzięki temu przesłanie eposu ma metaforyczny charakter.
"Orlando szalony" rozwija wątki awanturniczo-przygodowo-romansowe. Podniosłość stylu i prozaiczność wydarzeń łamią wyraźnie zasadę starożytnego decorum
"Raj utracony" Miltona oraz "Wojna chocimska" Potockiego to przykłady XVIII-wiecznej kontynuacji eposu.
Utwór Wacława Potockiego rozpoczyna inwokacja do rzymskiego boga wojny Marsa, porównanego do polskiego szlachcica-sarmaty:"Wprzód niźli sarmackiego Marsa krwawe dzieje" i uroczysty zwrot do Muzy: "Potomnym wiekom Muza na papier wyleje". Utwór łączy tradycję biblijną i mitologiczną i opiewa bohaterskie walki wojsk Jana Karola Chodkiewicza z Turkami pod Chocimiem w 1621 roku.
Szczególną formą kontynuacji eposu jest poemat heroikomiczny, który w Polsce rozwinął Ignacy Krasicki. W swojej "Monachomachii, czyli Wojnie mnichów", wydanej jednocześnie we Lwowie i Lipsku w 1778 roku nawiązuje do starożytnej Batrachomiomachii, poematu z V w p.n.e., opiewającego wojnę żab z myszami. W utworze Krasickiego walczą mnichowie zwaśnionych zakonów. Zasada pozostaje ta sama - parodia eposu bohaterskiego, łamiąca zasady decorum (o tematach błahych pisze się tu w sposób podniosły) i emanująca komizmem.
Romantyczna epopeja zupełnie łamie zasady czystości gatunkowej. Największa polska epopeja narodowa "Pan Tadeusz" to klasyczny przykład synkretyzmu rodzajowego i gatunkowego.
Pełny tytuł utworu Mickiewicza brzmi: "Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem". Opisany zostaje przełomowy dla całej społeczności moment historyczny, a jednocześnie zobrazowany odchodzący w niepamięć świat szlachecki.
Do konwencji epopei nawiązują również Eliza Orzeszkowa w powieści "Nad Niemnem" i Maria Dąbrowska w "Nocach i dniach", ukazujących zmierzch ziemiaństwa polskiego.
Szczególnie jednak ważnym polskim nawiązaniem do eposu są "Chłopi" Władysława Stanisława Reymonta, nagrodzone literackim Noblem w roku 1924 roku.
Symbolizm, realizm i naturalizm współtworzą tutaj opowieść o życiu podłowickich Lipiec.
Ukazana wieś jest niejednolita społecznie, obok bogatych gospodarzy, księdza, wójta spotykamy i biednych wyrobników (np. rodzinę Byliców), ubogiego parobka Jakuba Sochę, żebraczkę Jagustynkę.
Konflikt z dworem , walka o serwituty (wspólne lasy, łąki, pastwiska) - to ważny moment społeczny przed którym stają mieszkańcy wsi. Moment historyczny dotyczy wprowadzenia w roku 1864 reformy pouwłaszczeniowej, carskiej represji wobec Polaków za zorganizowanie powstania styczniowego (1863-1864).
Reymont z mistrzostwem oddał wiejską obyczajowość, połączył rok liturgiczny z porządkiem prac rolnych. Połączył motywy folklorystyczne (obyczaje, stroje) , gwarę chłopską (kilka dialektów, najważniejszy - łowicki), opisy przyrody, prac polowych, wspólnych zabaw, chłopskiej moralności i solidarności. Stworzył panoramę polskiej wsi.
