Cechy dramatu antycznego. Przykłady ewoluowania w epokach późniejszych.

TWÓRCY TRAGEDII GRECKIEJ

TESPIS - (VI w. p. n.e.) - pochodził z attyckiej gminy Ikaria. Występował w swoich sztukach, jako aktor. Uważano go za twórcę tragedii. Wprowadził na scenę pierwszego aktora, który nawiązywał do śpiewów chóru. Wtedy nastąpiła geneza dramatu literackiego.

Początkowo wystawiał swoje sztuki na wozie, objeżdżając wsie. Stąd pochodzi powiedzenie "wóz Tespisa", które związane jest z teatrem obwoźnym. Autentyczne dzieła Tespisa nie zachowały się.

AJSCHYLOS - (525 - 456 p.n.e.) - pochodził z Eleusis z Aten. Piastował ważne urzędy państwowe, brał udział w bitwie pod Salaminą i Maratonem. W młodości uzyskał gruntowne wykształcenie. Wielokrotnie wygrywał w konkursach teatralnych. Napisał 70 dramatów i 20 dramatów satyrowych. W całości znamy siedem sztuk: "Błagalnice", "Persowie", "Prometeusz skowany", "Siedmiu przeciw Tebom", oraz trylogię "Oresteja" - "Agamemnon", Ofiarnice", "Eumenidy". Ajschylos czerpał inspiracje z eposów Homera. Interesowała go głównie problematyka moralna, religijna, los i przeznaczenie człowieka. Pokazywał rolę pychy w działaniu ludzi. Klęski życiowe i związane z nimi cierpienie uczy według tragika, umiaru w działaniu. Ajschylos wprowadził do teatru drugiego aktora, prolog i opisy toczących się wydarzeń. Ograniczył rolę chóru, pozostawiając więcej miejsca dla wypowiedzi aktora. Cieszył się dużą popularnością. Pod wpływem jego sztuki " Prometeusz skowany", w późniejszych epokach zaczęto używać pojęcia prometeizmu.

SOFOKLES - (497 - 406 p.n.e.) - urodził się w Attyce, w zamożnej rodzinie. Otrzymał wszechstronne wykształcenie. Pierwszy raz w zawodach teatralnych wziął udział mając 28 lat. Otrzymał od razu pierwsze miejsce, prześcigając nawet Ajschylosa. Był kapłanem Alcona i Asklepiosa. Pełnił wysokie stanowiska państwowe, był min. skarbnikiem Związku Delijskiego, oraz strategiem w administracji ateńskiej. Mieszkańcy Aten cenili go i szanowali. Jego twórczość rozwijała się najbardziej za rządów Peryklesa. Sofokles dodał do tragedii trzeciego aktora, wprowadził do teatru dekoracje, zwiększył ilość osób występujących w chórze z 12 do 15. Przewodnik chóru, miał silniejsze stanowisko w sztuce. Zmniejszył znaczenie ingerencji bogów na życie i losy bohaterów sztuk. Był autorem 123 tragedii, z których zachowało się w całości 7. Należą do nich: "Ajas", "Król Edyp", "Antygona", "Filoktet", "Elektra", " Edyp w Kolonie", "Trachinki". Zachowały się również fragmenty dramatu satyrowego "Tropiciele". Sofokles, umarł w wieku 90 lat.

EURYPIDES - (ok. 485 - 406 r. p.n.e.) - był synem bogatego ziemianina z Salaminy. Nie brał udziału w żuciu politycznym państwa. Atakowano go jednak, ze względu na poglądy, jakie wyznawał oraz nowatorstwo w poezji dramatycznej. Należał do uczniów sofistów, pragnął, aby scena teatralna pełniła funkcję wychowawczą. Był racjonalistą, zaprzeczał temu, że instytucja państwa jest pochodzenia boskiego. Prawa natury, uważał za ważniejsze, niż prawa ustalone przez państwo. Udowadniał, że kobiety i mężczyzn, należy traktować na równi, tak samo jak ludzi wolnych i niewolników. Był przeciwnikiem wszelkich wojen. Doskonale znał psychikę kobiet, i dobrze opisywał ją w sztukach, które tworzył. Ograniczył rolę chóru, pozostawiając więcej miejsca, dla rozwijającej się akcji. Partie muzyczne, jego sztuk budziły aplauzy publiczności. Jest uznawany, za najbardziej postępowego twórcę tragedii starożytnych. Nie był doceniony przez sobie współczesnych. Napisał około 80 tragedii, w tym 17 zachowało się w całości. Do nich należą m.in.: "Andromacha", "Błagalnice", "Elektra", "Herakles", "Medea", "Trojaki", "Rezos".

ARYSTOFANES - (ok. 445 - 385 r. p.n.e.) - pochodził z Aten. Był najwybitniejszym przedstawicielem, komedii antycznej. Tworzył w czasie wojny peloponeskiej. Jego utwory, zawierały wiele elementów fantastycznych, które poruszają tematykę związaną z najistotniejszymi problemami ówczesnego życia współczesnego. Miały charakter satyry politycznej i społecznej. Arystofanes, sprzeciwia się wojnie, atakował Kleona, rzecznika polityki społecznej. Broni chłopów, oraz warstw średnich w państwie. Z 40 komedii, zachowało się 11. Należą do nich: "Achamejczycy", "Chmury", "Osy", "Ptaki", "Lizystrata", "Pokój", "Żaby", "Bogactwo".

GENEZA I PRZEMIANY W TRAGEDII STAROŻYTNEJ

Tragedia, należy do najstarszego gatunku dramatu. Jej korzenie sięgają obrzędów religijnych, związanych z kultem boga Dionizosa. Dionizosa, zaczęto czcić w początkach VIII w. p.n.e. Był opiekunem winorośli i wina. W trakcie tych świąt mieszkańcy Grecji, przebierali się w koźle skóry. Uważali, że towarzyszami bóstwa są syleni. Na wsiach, odprawiano uroczyste procesje, śpiewano pieśni religijne i zabawy ludowe. Kultowe pieśni nazywano dytyrambami. Dytyramby, były pieśniami, które wykonywał chór, składający się z mężczyzn, lub chłopców. Przodownik chóru, rozpoczynał pieśń, którą dalej wykonywał chór. Słowo tragedia pochodzi od greckiego "tragos" kozioł i "ode" pieśń. Dionizje podzielono na Mniejsze i Wielkie. Dionizje Mniejsze, obchodzono na wsiach, kiedy otwierano naczynia z młodym winem. Dionizje Wielkie, w miastach, tam też odbywały się konkursy teatralne. Odbywały się w drugiej połowie marca, lub na początku kwietnia. Za twórcę tragedii, uważa się Tespisa, który początkowo wystawiał swoje sztuki na wozie, którym jeździł po wsiach. Wprowadził do sztuki pierwszego aktora. Aktor występował ubrany w kostium, perukę, maskę, stał na koturnach. Maski były malowane i wyrażały emocje. Aktor dzięki nim wcielał się w różne postaci. W V w. p.n.e., tragedia i kultura grecka przeżywa pełen rozkwit. Pomaga w tym panowanie Peryklesa. Wtedy, na scenę Ajschylos, wprowadza drugiego aktora, a Sofokles, trzeciego. Dodatkowo ciągle ulepszano, zarówno muzykę, jak i taniec. Począwszy od Sofoklesa, rola chóru zaczęła się zmieniać. Początkowo jego rola i rola aktora były równorzędne. Teraz, nie uczestniczył już w akcji sztuki, lecz stał się jej komentatorem. Wyrażał prawdy moralne, oraz przekazywał informacje dotyczące zdarzeń, które rozgrywały się w miejscach odległych od miejsca, głównej akcji. Na pierwszym miejscu, stali się widoczni aktorzy. W Grecji, przy okazji świąt na cześć Dionizosa, przeprowadzano konkursy sztuk teatralnych. Całe święta trwały pięć dni. Trzeciego i czwartego dnia, wystawiano sztuki, piątego dnia ogłaszano zwycięzcę i rozdawano nagrody. Do konkursu, zgłaszało się wielu twórców. Zwycięstwo, bowiem dawało duży prestiż, popularność, szacunek. Jednak do konkursu, mogło stanąć tylko trzech autorów sztuk. Każdy z nich przedstawiał trzy tragedie i jeden dramat satyrowy. Przy przygotowaniu sztuki do wystawienia, autor brał czynny udział. Był reżyserem, brał udział w przygotowaniu chóru, często sam występował w sztuce, jako jeden z aktorów. Aktorami, mogli być tylko mężczyźni, role kobiece grali młodzi chłopcy. Każda sztuka była wystawiana tylko jeden raz, podczas Dionizji Wielkich. Początkowo sztuki wystawiano na specjalnie skonstruowanej drewnianej konstrukcji. Po katastrofie, kiedy budowla zawaliła się, a śmierć poniosło wielu ludzi, zaczęto budować teatry z kamienia, usytuowane na wzgórzu, obok świątyni Dionizosa.

KONSTRUKCJA UTWORU

Dramat antyczny, miał stałe zasady, których należało przestrzegać.

Pierwszą z nich, była zasada trzech jedności.

- MIEJSCA - akcja, mogła odbywać się tylko w jednym miejscu,

- CZASU - akcja, musiała zakończyć się w ciągu 24 godzin,

- AKCJI - akcja, mogła mieć tylko jeden wątek fabularny,

Na scenie nie mogło występować więcej, niż trzy osoby równocześnie. Dialog, przeprowadzano zawsze, między dwoma aktorami. Chór z Przewodnikiem chóru, komentował wydarzenia toczące się na scenie i poza nią. Tragedia nie była podzielona na akty i sceny. Ważną rolę odgrywa katharsis, czyli oczyszczenie. Dzięki niemu widzowie, mogli oczyścić swoje dusze. Wyzbyć się negatywnych emocji. W tragedii, bohaterowie wywodzili się z wysokiej klasy społecznej, np. z rodziny królewskiej. Język sztuki, musiał być wysoki.

Akcje dzielono na:

- ekspozycję,

- zawiązanie akcji,

- rozwój akcji,

- punkt kulminacyjny,

- spadku napięcia akcji,

- rozwiązanie akcji,

Przykładem tragedii starożytnych, jest "Antygona" Sofoklesa.

AKCJA

- EKSPOZYCJA, - czyli wprowadzenie w akcję, Antygona, mówi swojej siostrze Ilmenie, że ma zamiar pogrzebać ciało brata,

- ZAWIĄZANIE AKCJI - strażnik powiadamia władcę Teb o pochowaniu zwłok Polinejkesa,

- ROZWÓJ AKCJI - Antygona, została przyłapana, w trakcie ceremonii pogrzebowej zdrajcy, Kreon, rozmawia z synem,

- PUNKT KULMINACYJNY - Kreon, musi wydać wyrok. Nie wiemy czy skaże Antygonę na śmierć, czy zmieni karę na łagodniejszą,

- PERYPETIE - rozmowa króla z wieszczem Terezjaszem,

- SPADEK NAPIĘCIA - postanowienie o uwolnieniu winnej, lecz jest za późno,

- ZAKOŃCZENIE - śmierć bohaterów, Antygony, Hajmona i Eurydyki,

ZASADA TRZECH JEDNOŚCI

- CZASU - akcja zostaje zamknięta w ciągu 24 godzin,

- AKCJA - występuje jeden wątek fabularny,

- MIEJSCE - akcja toczy się tylko w pałacu,

Istotna rzeczą, był również konflikt tragiczny, czyli brak możliwości wyboru, między dwoma równorzędnymi racjami.

- bohaterami są osoby, które wywodzą się z królewskiego rodu,

- równocześnie rozmawia ze sobą tylko dwóch aktorów,

- w sztuce występuje chór,

Nie należy zapominać, że do dramatu antycznego należała również komedia. Był to utwór, o wesołej tematyce. Jego źródłem, były satyryczne pieśni, śpiewane podczas świąt ku czci boga Dionizosa. Ukazujące śmieszne scenki i żarty, z życia codziennego wsi. Komedia, była gatunkiem pogodnym o lekkiej tematyce i pozytywnym zakończeniu. Występował w niej komizm sytuacyjny, charakteru, słowny. Możemy spotkać się z komedią, która poruszała tematykę gospodarczą i polityczną. Odmiana komedii, był dramat satyrowy. W sztuce tego gatunku, chór występował w kostiumach, które przedstawiały satyrów. Wystawiany był po trzech tragediach, tragediach, którymi tworzył całość, zwaną tetralogią.

DRAMAT ANTYCZNY, A DRAMATY PÓŹNIEJSZYCH EPOK

W późniejszych epokach, zasady dotyczące tragedii nie były tak ściśle zachowane. Następowały odstępstwa od reguł. Przykładem może być dramat romantyczny "Dziady" Adama Mickiewicza.

- zasada trzech jedności:

MIEJSCA - w utworze, przedstawiona są różne miejsca, nie ma ograniczenia do jednego obszaru, np.; dom senatora, więzienie, Lwów, Wilno, Warszawa.

AKCJI - występuje kilka wątków fabularnych, np: została przedstawiona sytuacja Polski, Polaków, więźniów, osób, które wysłano na Sybir.

CZASU - występuje przeskoki w czasie, akcja trwa od roku 1823 do 1824.

W sztuce występuje więcej niż trzech bohaterów. Są też bohaterowie zbiorowi. Opisani są ludzie, z różnych warstw społecznych. Nie ma wyraźnego zakończenia. Nie występuje konflikt tragiczny, ani zasada "Katharsis". Katharsis "Dziadach", występują elementy komediowe, tragiczne, które przeplatają się ze sobą. Scen w dramacie nie komentuje chór. Łączenie ze sobą różnych gatunków literackich, obok dramatu, odnajdujemy również lirykę, czyli pieśni śpiewane przez więźniów, Małą i Wielką Improwizację głównego bohatera.

Występowanie scen realistycznych i fantastycznych. Elementy fantastyczne komentują działanie sprawcze. Występuje najważniejsza postać bohater romantyczny.

DRAMAT ELŻBIETAŃSKI

Zasady dramatu antycznego, łamie również dramat elżbietański. Jest to rodzaj dramatu, który stworzył William Szekspir. Uważa się, że ten rodzaj jest prekursorem dramatu romantycznego.

CECHY DRAMATU SZEKSPIROWSKIEGO, SZEKSPIROWSKIEGO DRAMAT ANTYCZNY

- brak zasady trzech jedności: czasu, miejsca, akcji,

- nie została zachowana zasada decorum, czyli występuje język potoczny, elementy komizmu, pomieszanego z tragizmem.

- występują sceny zbiorowe,

- nie ma w sztuce chóru,

- nie ma epilogu i prologu,

- sztuka podzielona jest na akty i sceny,

- występuje tematyka historyczna,

- sceny ukazują emocje bohaterów,

- złamanie zasady mimesis, czyli twórczego naśladownictwa natury,

- sztuka zawiera moralne przesłanie,

- pobudzone są uczucia i emocje odbiorcy,

- bohater, może świadomie wybierać swój los, nie ciąży nad nim fatum,

- bohater popada w konflikt z otoczeniem i własnym sumieniem,

- bohater zostaje słusznie ukarany,

DRAMAT MODERNISTYCZNY, A DRAMAT ANTYCZNY

Dramat modernistyczny, również nie zachował wszystkich cech dramatu starożytnego. Powstał na przełomie XIX i XX wieku. Cechowała go awangarda, groteska i dekadentyzm.

Odchodzi od zasady trzech jedności, obecności chóru i fatum, jako przyczynę sprawczą działań człowieka.

Porównując dramaty z kolejnych epok, widzimy, że dramat antyczny jest fundamentem dla rozwoju tego gatunków w czasach późniejszych. Niezaprzeczalnie, stał się wzorem i klasyka gatunku. Do czasów współczesnych sztuki napisane przez dramaturgów greckich są wystawiane w teatrze. Poruszają, bowiem problemy, które są aktualne również dla człowieka współczesnego. Są nimi np.: dylematy moralne, religijne, problemy władzy.