1. Powstanie teatru greckiego

(...) Dla powstania teatru najważniejsze są najdawniejsze, ekstatyczne misteria (obrzędy kultowe u starożytnych). Dionizos był bogiem narodzin i śmierci, ale też i użycia. Tak więc skupiał w sobie zarówno wzniosłe wierzenia, jak i patronował pijackim zabawom. Obrzęd ku jego czci, pierwotnie hulaszczy i dziki, uległ z czasem umiarkowaniu. Tak zwane Wielki Dionizje - miejskie, które odbywały się w porze w porze wiosennego zrównania dnia z nocą, można by porównać ze słowiańskimi sobótkami czy wiankami. Dionizje Małe - wiejskie - obchodzone w porze jesiennej, były świętami winobrania; podobnie do naszych dożynek, miały wesoły charakter i nastrój ludowej zabawy. Z tych dwu różnych odmian kultu Dionizosa powstał teatr starogrecki w dwu swych zasadniczych odmianach: tragedii i komedii (Tadeusz Kudliński "Dramat starogrecki")

Teatr był budynkiem wyjątkowo budowanym, czy też przystosowanym do wystawiania inscenizacji. W jego skład wchodziła: scena, widownia i pomieszczenie pomocnicze. Nieodzowną częścią teatru greckiego, na którym występował chór, a potem także i aktorzy, była orchestra, kolistego kształtu z ołtarzem znajdującym się na środku. Następnym miejscem była widownia zwana theatronem. Było to wydzielona część dla publiczności, która z początku była rodzajem drewnianej trybuny (druga połowa VI w. p.n.e. Warto też pamiętać, że teatr był wówczas budynkiem stałym, umieszczanym na zboczu wzgórz. Teatr przechodził przez kolejne okresy swoistą metamorfozę. drewniane siedziska zastąpiono kamiennymi. Pierwszy teatr z kamienia zaczęto budować w V w. p.n.e. w Atenach, a zakończono w IV w. p.n.e. Starogrecki teatr pomieścił wówczas 17 tyś. widzów. Do dnia dzisiejszego stanowi on doskonały wzór teatru greckiego, który składa się ze wszystkich wzorcowych elementów: kolistą orchestrę o średnicy 24 metrów, theatron otaczający amfiteatralną widownię, której szerokość stanowiła 100 metrów, zaś wysokość 90 metrów. Theatron liczył 78 rzędów siedzących. Natomiast ulokowana bezpośrednio w stronę publiczności scena, odznaczała się trzema wejściami, której fasada była wykorzystywana jako element zdobniczy. Przez prawe wejście na scenę wychodziły postaci pozytywne, a przez lewe negatywne. Łączność w obrębie widowni umożliwiały prowadzące w górę przejścia rozchodzące się promieniście oraz dwa poziome przejścia dzielące miejsce dla publiczności na trzy sektory. Połączenie było tak sprawne, że oglądający przedstawienie mieli komfort szybkiego opuszczenia teatru (w momencie jakiejś katastrofy). Niektóre teatry starożytne specjalnie zaznaczały (różowy numer) miejsca o idealnej akustyczności. Były one jednak tylko dla wyjątkowych gości.

Idealny teatr grecki, którego cechuje doskonała akustyka mieści się w Mykench. Gdybyśmy rzucili monetę na scenę, brzmienie byłoby słyszalne nawet na najwyższym wzniesieniu. Cywilizacja japońska zastanawiając się nad powodem tak znakomitej akustyczności, postanowiła zbudować podobny teatr. Japończycy zastanawiali się, co jest powodem tak dobrej akustyki, dlatego postanowili zbudować taki sam, wprost taki sam, z największą precyzją do każdego nacięcia na siedziskach dla publiczności. lecz pomimo ogromnych wysiłków teatr japoński nie poszczycił się tak doskonałym dźwiękiem. Społeczność japońska chciała wręcz podzielić teatr na drobne elementy, aby przeanalizować ów nurtującą kwestię.

2. Dramat grecki - jego funkcja i struktura

Decydujący krok w rozwoju dramatu greckiego nastąpił w momencie wystąpienia Tespisa (ok. poł. VI w. p.n.e.), który wprowadził dialog sceniczny oraz dodał do chóru dytyrambicznego pierwszego aktora, tzw. "odpowiadacza". Kolejnym tragikiem, który wprowadził na scenę kolejnego aktora był Ajschylos, zaś trzeciego Sofokles. Twórcą tragikomedii był Eurypides, który powiększył wątek uczuciowy, pomniejszając tym samym kreację bóstw. Eurypides jest ostatnią osobą, na której zakańcza się ewolucja dramatu, przechodząca widoczny rozwój od początkowego półreligijnego oratorium, aż do powstania dramatu świeckiego.

Głównym celem konfliktu tragicznego było postawienie głównej postaci utworu wobec przeciwstawnych, równoprawnych racji. Jej zadaniem było dokonanie słusznego wyboru, jednakże każde jej posunięcie i tak ostatecznie zbliżało ją do katastrofy. Odwieczna, sporna kwestia określająca zasięg człowieczej władzy, czy aktywności człowieka i jego konfliktów ze kręgami praw boskich, skalą świętości, była już od starożytności pierwiastkiem poddawanym do rozważenia przez myślicieli i mistrzów pióra na całym wszechświecie, a przy tym zawsze świeżym. Doskonałym przykładem ilustrującym istotę tragedii jest Antygona Sofoklesa, będąca drobiazgową i bezstronną syntezą biegu sposobu myślenia dwóch kontrastowych stron, w tym zagadnieniu dysponuje najwyższymi walorami uniwersalnymi i ponadczasowymi. Wprawdzie konflikt Antygony z nowo wybranym możnowładcą Tebów, Kreonem został przez wzgląd Sofoklesa wyraźnie rozsądzony na stronę dziewczyny, to mimo wszystko moje zdanie wobec tego trudnego wyboru oraz strony, po której mają przewagę rację, jest przeciwna niż twórcy.

Kompozycja tragedii greckiej:

­ prolog (słowo wstępne) - miał charakter dialogu, który określał sytuację w pozycji wyjściowej fabuły (aktor był osobą, która wygłaszała zwiastun dramatu),

­ parados - to podstawowa pieśń chóru, zawierał objaśnienie okoliczności w jakiej zaczynał się dramat (wejście chórzystów na scenę),

­ epeisodion - odsłony złożone z dialogów i monologów aktorów (czyli epizod - element akcji),

­ stasimon - pieśń chóru, przeplatająca się z epeisodionem. Objaśnienia chóru

­ kommos - poetycki dialog pomiędzy nadrzędną osobą a chórem,

­ exodos - pieśń kończąca dramat, zwana epilogiem

Najistotniejszymi momentami akcji były perypetie, czyli kulminacyjny punkt, zmiana w akcji tragicznej - kataklizm. W dramacie antycznym chór dzielił się na dwa tzw. półchóry: strofer, komentował anitstrofer - reagował. Ów fragmentacja obowiązywała wszystkie tragedie greckie.

3. Teatr grecki.

W V wieku p.n.e. ogniskiem kultury starogreckiej były Ateny. W tym okresie nastąpił rozkwit, najsłynniejszego do dnia dzisiejszego, teatru greckiego. "Teatr odbywał się tylko parę razy w roku, bowiem święto nie mogło być codziennie. Trzeba było złączyć ze dwadzieścia tysięcy ludzi, oderwać ich od zajęć i zaprosić w jedno miejsce, skupić w jedną myśl ich obce sobie myśli."(Andrzej Banach, O teatrze greckim)

"Siedzibą teatru mogło być początkowo każde miejsce, z którego mieszkańcy całego miasta mogli razem oglądać duże widowisko"(Andrzej Banach, O teatrze greckim).Wynikało to z demokratycznego ustroju, w którym każdy miał prawo słyszeć i dobrze widzieć. "Do tego celu nadawało się najlepiej naturalne zbocze wzgórza, u którego płaska powierzchnia pomieścić mogła chór i aktorów".(Andrzej Banach, O teatrze greckim)

Scena teatru zbudowana była prosto i celowo. Jej centrum stanowiła orchestra, czyli okrągła powierzchnia, na której występowali aktorzy i chór. Z początku w całości przedstawienia rozgrywane były wyłącznie w tym miejscu. Jednak z czasem zbudowano poza orchestrą, naprzeciw środkowych miejsc widowni, proksenion, w głębi którego znajdowała się fasada budynku z pięknymi kolumnami, o wyglądzie świątyni czy pałacu. Ów budynek nazwano sceną (skene, tj. buda). Trwałą cześć teatru stanowił również thymele, czyli ołtarz stawiany w pierwszych latach teatru, pośrodku orchestry z posągiem Dionizosa, wokół którego występowali aktorzy i chórzyści. W roku 460 p.n.e. pojawiły się elementy zdobnicze. Kolejne przekształcenie teatru miało miejsce w 410-404 r. p.n.e. Jednakże murowany teatr powstał dopiero za sprawą Likurga około 330 r. p.n.e.. Wówczas zmiany nastąpiły w przesunięciu orchestry bliżej wzgórza, natomiast miejsce dla widzów zbudowano z marmuru. Mur, który podpierał amfiteatr, został wykonany z kamiennych czworokątnych bloków.

Równolegle do niego, po obu stronach, znajdowały się eleganckie bramy, równocześnie oddzielające theatron, który obejmował łukiem owalną orchestrę, od skene. Teatr zdobiony był przez obrazy przesławnych literatów.

W 490 p.n.e. (niektóre źródła podają także rok 499 p.n.e.) miał miejsce kataklizm. Struktura widowni, zbudowana z drewna, która była wzniesiona na wzgórzu złamała się. Poległo wówczas mnóstwo ludzi. Ten epizod zdecydował o przesiedleniu teatru w stabilne miejsce. Wybrano świątynię Dionizosa, znajdująca się w południowej części Grecji na wzgórzu Akropolis. Z czasem zaczęło przybywać osób występujących w dramatach, wzbogacono także akcję sceniczną i zaczęło brakować miejsca. Potrzebne było stałe miejsce, gdzie aktorzy mogli spokojnie się przebierać i czekać na swój występ. Zbudowano więc skene (z drewna), czyli miejsce, w którym aktorzy się przebierali i przygotowywali do występu. Skene otaczały z dwie przybudówki zwane paraskeniami. Przed sceną znajdował się proscenion, tzw. podest umieszczony przed budowlą sceniczną.

W klasycyzmie, ok. 425 p.n.e. zaczęto budowa teatr z kamienia, w punkcie rzeczywistego z czasów Pizystrata drewnianego teatru. Teatr budowano stopniowo, w całości został ukończony ok. 338 p.n.e. - 326 p.n.e.. Ów kamienny budynek mieścił ok. 17 00 widzów (właściwie mieścił ok. 30 000). Theatron o szerokości 100 m i wysokości 90 m, był oparty o zbocze głazu. Został zbudowany z 78 stopni (wysokich na 33 cm), które zostały podzielone na trzy elementy dwoma obszernymi przejściami (diazomata). Najniższy element obejmował 17 rzędów, środkowy i najwyższy po 32 stopnie. Można było znacznie swobodniej się poruszać, gdyż zbudowano 7 stopni, które biegły promieniście (kerkides). W pierwszym rzędzie, w miejscu centralnym, wykuto z kamienia siedzisko dla Dionizosa. Scena (o wymiarach 46,5 x 6,5 m) miała kształt prostokątnego budynku, fasadę z dwoma ciasnymi, wysuniętymi bokami (paraskenionami), które obejmowały proskeon. Między nimi a theatronem zbudowano korytarz zwany parodosem. Z tego przejścia korzystali chórzyści. Na murach skene, wśród drzwi rozmieszczono malowidła, tzw. pinakes, służące za dekorację. Średnica Orchesty wynosiła 24 m. z zewnętrznej strony teatru zbudowano portyk, służący za azyl przed promieniami słonecznymi bądź opadami.

Okres hellenistyczny zachował fundamentalne części dramatu greckiego, zmienił tylko proporcje: uszlachetniono i wzniesiono proskenion, poprzez cofnięcie paraskenionu. Został on oparty na palach. W ten sposób otrzymano pod proskenionem powierzchnię, którą nazwano hyposkenion. Do teatru dodano również periakty o trójściennych graniastosłupach oraz przeróżne malowidła, które były umieszczane na ścianach. Nowością była również szybka zmiana tła, którą umożliwił graniastosłup

Na zakończenie swojego opisu teatru greckiego zaznaczę, że do dnia dzisiejszego teatr Dionizosa jest uznany za najdoskonalszy wzór teatru.