Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie czym był faszyzm Jedni twierdzą, że był to efekt umierającego kapitalizmu. Inni, że moralną epidemią wybuchłą na kontynencie. Byli też tacy, którzy twierdzili, że po prostu doszło do zakończenia drogi rozwojowej Niemiec i Włoch. Jednak, aby odpowiedzieć na postawione wcześniej pytanie należy spojrzeć na proces powstawania tej ideologii.

Słowo faszyzm pochodzi od włoskiego słowa „związek”. Użyty on został przez Benito Mussoliniego w nazwie założonej przez siebie organizacji kombatanckiej „ Fasci di Combattimento”. Istnieje również hipoteza, że słowo to pochodzi od „facsces” czyli symbolu władzy starożytnych liktorów. Jest to twierdzenie błędne, głoszone przez faszystowskich ideologów. Wkrótce mianem faszyzm zaczęto nazywać całą ideologię państwa włoskiego początku XX wieku. Nowa ideologia znalazła podatny grunt w wielu państwach po zakończonej I wojnie światowej. Do czynników warunkujących jej rozwój należały; kryzys ekonomiczny, który dotknął większość stron konfliktu (również zwycięzców), narastające problemy narodowościowe oraz sztuczny podział terenów w Europie przez Traktat Wersalski (porozumienie określające powojenny ład w Europie). Faszyzm rozwinął się najbardziej we Włoszech i Niemczech, gdzie przybrał nową formę- nazizmu, ale występował również w Wielkiej Brytanii, Francji, Hiszpanii, Austrii, Finlandii, Chorwacji, Słowacji, Rumunii, na Węgrzech a nawet w Ameryce Łacińskiej (zwłaszcza w Brazylii i Argentynie).

Umowna data powstania faszyzmu to rok 1919, czyli rok w którym Benito Mussolini założył pierwszy związek kombatancki (zdemobilizowanych żołnierzy I wojny światowej). Dynamiczny rozwój związku doprowadził do przekształcenia go w 1921r. w Narodową Partię Faszystowską (w skrócie NPF). W 1922 r. Mussolini wzywa wszystkich członków partii do przejęcia władzy siłą i marszu na Rzym. Zostało to uznane w historii jako zamach stanu. Wiktor Emanuel III, król włoski nie mając innego wyjścia a po trosze dzięki sympatii dla nowego ruchu powierzył misję utworzenia nowego rządu właśnie Mussoliniemu. Dzięki manipulacjom i zmianami w ordynacji wyborczej faszyści zdobyli większość miejsc we włoskim parlamencie. Rozpoczęła się brutalna walka z opozycją, w której ginie między innymi przywódca socjalistów. Mussolini gromadził w swoich rękach coraz więcej władzy i w efekcie uzyskał tytuł wodza narodu (duce). Mussolini został władcą absolutnym, odpowiedzialnym jedynie wobec Boga i historii. Rozsławił kult wodza, nieomylnego pasterza narodu, któremu nie wolno się sprzeciwiać. W kraju nastąpiły przemiany ustrojowe. Wprowadzono monopartyjność, rozszerzono biurokrację. Administrowano strachem propagując nienawiść do nierealnych wrogów. Dla „dobra ogółu” wprowadzono cenzurę. Kultywowano militaryzm (oddziały zbrojne tworzono nawet z dzieci). Źródłem wszystkiego był wódz.

Faszyzm zdaniem wielu uczonych nie stworzył niczego nowego, a jedynie połączył w niespójną całość elementy innych ideologii tuszując przy tym rzeczywistość. Początków faszyzmu doszukiwać się można nawet w początkach XIX wieku. Nieśmiałe hasła określane dzisiaj mianem faszystowskich powstawały przy okazji walki o zjednoczenie państwa Niemieckiego i Włoskiego. Podczas krwawych wojen domowych przegrani szukając odwetu snuli różne zamysły, które jednak nie przebijały się ponad lokalne kręgi myślicieli.  Równolegle do działań faszystów włoskich swoje akcje przeprowadzali młodzi faszyści niemieccy. Powstała Narodowosocjalistyczna  Niemiecka Partia Robotników (tak zwane NSDAP). Jej członkowie nazywali się nazistami bądź narodowymi socjalistami. Początki NSDAP miała ciężkie. Brakowało jej poparcia wśród ludności niemieckiej. Jednak organizacja wieców, marszów i brutalne zwalczanie bojówek komunistycznych z czasem spowodowało wzrost znaczenia tej partii. Jednym z jej haseł była rewizja Traktatu Wersalskiego, który uznali za niesprawiedliwy. Dzięki radykalnym i populistycznym hasłom w wyborach parlamentarnych w 1933 r. uzyskali 43 procent głosów, co w sumie dało im większość miejsc w Niższej Izbie Parlamentu. Był to okres kiedy kierownictwo w partii przejął Adolf Hitler. 30 stycznia 1933 roku zostaje on kanclerzem III Rzeszy. Nazizm zyskuje pozycję oficjalnej państwowej ideologii, co nadało Hitlerowi znaczenie równie Mussoliniemu we Włoszech. Dochodzi do reorganizacji ustroju państwowego (powtarza się włoski scenariusz). Na pierwszy ogień poszła Komunistyczna Partia Niemiec, która została zdelegalizowana. Wkrótce jej los podzieliły inne partia, jak również organizacje społeczne i wszystkie związki, które NSDAP uznała za szkodliwe. Wszystkich przeciwników politycznych, zarówno tych prawdziwych jak i wyimaginowanych zamykano w obozach koncentracyjnych. Porządku pilnowała tajna służba bezpieczeństwa- Gestapo ramię w ramię z armią polityczną- SS (sztafety obronne). Gestapo zajmowało się służbą wywiadowczą wśród obywateli szukając wrogów władzy. Władze nazistowskie wskazały Żydów jako winnych wszelkich niemieckich niepowodzeń. Rozpoczęto wydawać ustawy anty-żydowskie. Odebrano im prawa obywatelskie, a z czasem zaczęto zamykać w obozach masowej zagłady. Miejsce miały też pogromy ludności żydowskiej w miastach i niszczenie ich majątków. Szacuje się, że z rąk niemieckich oprawców życie straciło około 6 milionów Żydów.

Wszystkie dziedziny życia podporządkowane zostały linii programowej partii. Wychowanie dzieci przebiegało w duchu najmu. Kultura miała służyć narodowi, co oznaczało poddanie wszelkiej działalności kulturalnej cenzurze. Szerzono propagandę, nawołującą do nienawiści rasowej i przekonującą o wyższości narodu niemieckiego nad innymi narodami.

Nazizm i faszyzm posiadają niewiele różnic. Obie ideologie sklasyfikowane zostały jako zbrodnicze. Posiadały zbliżone cele i określały identyczne środki do ich osiągnięcia.  Łączył w sobie cechy zarówno nacjonalizmu jak i socjalizmu. Obie ideologie odnosiły się wrogo do komunistów i stanowczo ich zwalczały. Zaznaczyć należy również, że przedstawiciele zarówno faszystów jak i nazistów zdobyli władzę w państwie legalnie, pod względem formalnym. W obu przypadkach doszło do gruntownych przemian w państwowości w państwie. Eliminacja opozycji poprzez delegalizację innych partii a nawet zabójstwa polityczne to cecha obu systemów. Rozbudowano bojówki i policję „sumienia”.

Występowały również różnice . Renzo de Felice napisał: „ (…)są to dwa różne światy, dwie tradycje, dwie historie do tego stopnia różne, że trudno połączyć je potem we wspólnej ocenie.” Do podstawowych różnic należy nazistowski rasizm i segregacja rasowa. Nie występowała ona we Włoszech gdzie nie budowano nawet obozów zagłady, gdyż nie były one potrzebne. Różnił się również stopień politycznego terroru. Liczba więźniów politycznych była znacznie mniejsza we Włoszech niż w przepełnionych niemieckich więzieniach i obozach. Różne było również znaczenie przywódców. Historycy twierdzą, że faszyzm włoski funkcjonowałby dalej sprawnie, mimo utraty Mussoliniego. III Rzesza bez Hitlera z pewnością rozsypała się jak domek z kart, gdyż rządził on niczym król, skupiając absolutną pełnię władzy.

Sukces zarówno NPF jak i NSDAP upatrywać można w pozycji społecznej ich członków. W szeregi obu partii zaciągali się ludzie należących do wszystkich szczebli społeczeństwa, którzy szukali alternatywy dla nieudolnych rządów swoich polityków. Podstawę partii aczkolwiek stanowili ludzie prości, niewykształceni, znajdujący się w katastrofalnej sytuacji ekonomicznej. Niejednokrotnie zgłaszali się do nich również przestępcy (nikt nie sprawdzał przeszłości kandydatów na członków) i społeczni wykolejeńcy z zaburzeniami psychicznymi. Dawno już upadł mit o potędze ustroju demokratycznego, a pożerająca rynki inflacja sprawiała, że dzieci układały bezwartościowych banknotów papierowe domki. W efekcie poszukiwano oparcia w organizacjach anty-demokratycznych. Ludzie gotowi byli zrzec się swoich praw, aby poprawić swoją sytuację materialną. Jednak od założenia do partii faszystowskich należeli również ludzie zamożni: bankierzy, kierownicy zakładów, finansiści czy właściciele ziemscy i przemysłowcy, którzy kontrolowali znaczną część niemieckiej gospodarki.

Faszyzm i nazizm doprowadził również do znacznej poprawy ekonomicznej kraju. Rzesze bezrobotnych zatrudnionych zostało do prasy społecznej. Budowano drogi i kanalizację. Odnawiano i remontowano budynki. Rozwinął się handel, a rodzima produkcja nabrała tępa. Nawet w polskich gazetach ujrzeć można było słowa pochwały dla obrotności Niemców i Włochów obok krytyki polskiej polityki odnośnie bezrobotnych. Podczas gdy w państwach totalitarnych bezrobotnym płacono za pracę społeczną, w Polsce wydawano im jedynie zasiłki dla bezrobotnych, co nie powodowało żadnych zmian w ich egzystencji. Była to chyba jedyna pozytywna cecha, gdyż wraz ze wzrostem gospodarczym Niemcy rozpoczęli ekspansję kosztem państw sąsiednich. W przypadku Włoszech zakończyło się wszystko na zapowiedziach i pogróżkach i jednym najeździe na Etiopię. Niemcy z kolei rozpętali najokrutniejszą wojnę w dziejach świata. Hitler nie zważając na postanowienie traktatu zawartego w Wersalu zajął Austrię (1938r.), a następnie w tym samym roku zajął czeskie Sudety i podbił Czechosłowację. Utworzył odrębne państwo Słowackie, a w miejsce Czech- protektorat Czech i Moraw. 23 sierpnia 1939r. ministrowie spraw zagranicznych Rosji i Niemiec podpisali pakt zwany „Ribbentrop- Mołotow”(od nazwisk ministrów), który przewidywał podział stref wpływów w podbitej Europie Środkowej. Dochodzi do agresji III Rzeszy na Rzeczpospolitą, która podejmuje walkę i stawia zdecydowany opór.

Po zwycięstwie aliantów nad państwami totalitarnymi rozpoczął się wielki proces, który doprowadził do całkowitego zniszczenia faszyzmu w Europie. USA, Wielka Brytania, ZSRR i Francja doprowadziły do osądzenia zbrodniarzy w Norymberdze 31 sierpnia 1946r. NSDAP zostało uznane za organizację zbrodniczą, a większość członków jej kierownictwa skazana na śmierć przez rozstrzelanie lub powieszenie. Główni winowajcy nie dożyli jednak do procesu. Mussolini został zamordowany i powieszony za nogi w Mediolanie. Adolf Hitler z kolei nie mogąc przeżyć porażki odebrał sobie życie w podziemnym bunkrze podczas zajmowania przez Rosjan Berlina. Jeden z niemieckich dyplomatów miał powiedzieć: „Faszyzm rozsypał się jak domek z kart”.

Po II wojnie światowej faszyzm nigdy nie odzyskał już swojej dawnej świetności. Co więcej wiele państw w swoich ustawach zasadniczych (konstytucjach) zabroniło tworzenia organizacji o charakterze faszystowskim, uznając je z góry za zbrodnicze. Art. 13 Konstytucji Rzeczypospolitej Polski stanowi: „ Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy, w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajenie struktur lub członkostwa”.