I rozbiór Polski wynikał z błędów i zaniedbań w wielu obszarach funkcjonowania państwa oraz z sytuacji międzynarodowej. Spóźniona próba podjęcia reform nie wystarczyła, aby uchronić Rzeczpospolitą od dwóch kolejnych rozbiorów. Najważniejsze przyczyny upadku I Rzeczpospolitej Polskiej warto podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne.
Główne zewnętrzne przyczyny upadku I Rzeczypospolitej to:
- układ sił politycznych
Słabą Rzeczpospolitą otaczali silni sąsiedzi. W Prusach, Austrii i w Rosji zostały przeprowadzone liczne reformy polityczne oraz gospodarcze. Po wzmocnieniu swojej sytuacji wewnętrznej kraje te mogły przystąpić do ekspansji zewnętrznej. - ingerowanie państw ościennych w sprawy Rzeczypospolitej
Przekupywano magnatów, dążono do obsadzania tronu polskiego słabymi władcami. - państwo polskie nie miało zewnętrznych sojuszników
- sytuacja międzynarodowa
Pod koniec XVIII w. Europa była zajęta problemami wynikającymi z rewolucji francuskiej, a później wojen napoleońskich.
Główne wewnętrzne przyczyny upadku I Rzeczypospolitej to:
- słaba władza centralna
Demokracja szlachecka, czyli ustrój polityczny ukształtowany w państwie polsko-litewskim, powodowała ograniczanie roli króla na rzecz szlachty sprawującej władzę poprzez sejm i sejmiki. Król zachował inicjatywę ustawodawczą, ale był wybierany w ramach wolnej elekcji, nie mógł zawierać małżeństwa bez zgody sejmu, nabywać dóbr, a nawet wyjeżdżać za granicę. Konstytucja Nihil novi (1505) jest uznawana za datę wieńczącą proces narodzin demokracji szlacheckiej. - zbyt dużo przywilejów dla szlachty i niechęć magnaterii do reform
Prawa kardynalne w XVII i XVIII w. były zbiorem podstawowych zasad ustroju Rzeczypospolitej. Gwarantowały szlachcie złotą wolność i przywileje stanowe. Wśród nich warto wymienić: wolną elekcję, prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, liberum veto, nietykalność osobistą i majątkową szlachty, piastowanie urzędów przez szlachtę, zwierzchność szlachty nad chłopami, artykuły henrykowskie. - oligarchia magnacka i system klientalny
W połowie XVII w. oligarchia magnacka zdominowała i uzależniła od siebie ubożejącą średnią szlachtę. Ta w zamian za opiekę i pomoc finansową reprezentowała interesy swoich patronów na sejmikach oraz w sejmie. - przekupstwo szlachty i zrywanie sejmów
Liberum veto (łac. wolne nie pozwalam) pozwalało jednemu posłowi zerwać obrady sejmu w celu obrony przed dążeniami absolutystycznymi króla. Ta formuła prawna wyrosła z zasady jednomyślności stosowanej w polskim sejmie. Po raz pierwszy liberum veto zastosował Władysław Siciński w 1652 roku. Potem stało się ono narzędziem walki pomiędzy frakcjami politycznymi, co powodowało nagminne zrywanie sejmów, destabilizację kraju, doprowadzenie do sparaliżowania prac władzy ustawodawczej. - upadek gospodarczy kraju
Po rozkwicie gospodarczym Rzeczypospolitej w XVI wieku, w kolejnym stuleciu nastąpił duży kryzys. Wynikał on m.in. z wyniszczenia kraju podczas wojen z Kozakami, Moskwą, Szwecją, Tatarami; wyludnienia wsi na skutek działań wojennych i epidemii; załamaniem wydobycia i produkcji metali kolorowych w połowie XVII w.; emisją niepełnowartościowej monety (tzw. tynfy i boratynki); pojawieniem się konkurencji w postaci nowoczesnych gospodarstw farmerskich w Anglii. XVIII wiek nie przyniósł poprawy sytuacji. Doszło do pogłębienia zniszczenia kraju podczas wojny północnej. Na rynku pojawiła się duża konkurencja w postaci zboża rosyjskiego.
Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana niosła ze sobą wiele niekorzystnych skutków. Nastąpiło rozwarstwienie stanu szlacheckiego, zanikła niezależność szlachty jednowioskowej i wzrosła liczba ubogiej szlachty (zagonowej, zagrodowej). Mieszczanie nie mogli posiadać ziemi poza miastem, mieli też ograniczony dostęp do urzędów świeckich i kościelnych. Pomniejszanie powierzchni gospodarstw chłopskich na rzecz folwarków, poddaństwo osobiste i sądowe chłopów powodowało ich stopniowe ubożenie. Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej wpłynął też na kurczenie się rynku wewnętrznego, zahamowanie postępu technicznego w rolnictwie, spadek wydajności pracy oraz regres w rozwoju miast.
W 1772 roku wojska trzech zaborców wkroczyły na ziemie Rzeczypospolitej. Rozbiór został zatwierdzony przez polski sejm w 1773 roku.
