Reformacja - ruch religijno-społeczny w XVI wieku w Europie. Początkowo ograniczał się on do krytyki stosunków panujących w Kościele katolickim. Ostatecznie doprowadził do trwałego rozłamu w zachodnim chrześcijaństwie i powstania protestantyzmu. Od 1517 roku, od chwili wystąpień Marcina Lutra reformacja stała się ruchem ogólnoeuropejskim, obejmującym swym zasięgiem takie państwa jak: Niemcy, kraje skandynawskie, Czechy, Węgry, Polskę, Szwajcarię, Francję i Wielką Brytanię. W krajach tych pod wpływem reformacji powstały niezależne od papiestwa organizacje kościelne i kościoły narodowe. Próby zahamowania reformacji podejmowali zarówno władcy świeccy (głównie cesarstwo i Habsburgowie) oraz władze kościelne. Reformacja doprowadziła w konsekwencji do długoletnich wojen religijnych, które w I połowie XVI wieku spustoszyły Niemcy, w II połowie Francję. Reformacja miała także swe pozytywne aspekty. Przyniosła ona bowiem ożywienie życia religijnego, a ścieranie się różnorakich poglądów sprzyjało rozwojowi kultury, a szczególnie literatury w językach narodowych. Kalwinizm doprowadził między innymi do powstania całkowicie odrębnej obyczajowości, zwanej purytanizmem. Rozpowszechniła się ona w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych oraz w państwach skandynawskich.
Reformacja miała swych dwóch wielkich ojców: Marcina Lutra i Jana Kalwina.
- Marcin Luter (1483-1546) - niemiecki reformator religijny, twórca wyznania zwanego luteranizmem. (Kościół ewangelicko-augsburski). Po ukończeniu studiów uniwersyteckich wstąpił do zakonu augustianów. W 1512 roku został wykładowcą na uniwersytecie w Wittenberdze. Pięć lat później popadł w konflikt z kościołem. Przyczyna konfliktu było przede wszystkim inne objaśnianie "Pisma Świętego" orasz krytyka ogłoszonych przez papieży - Juliusza II i Leona X, odpustów dla tych, którzy złożyli opłaty na budowę bazyliki św. Piotra. 31 października 1517 roku M. Luter na drzwiach katedry w Wittenberdze wywiesił 95 tez , skierowanych przeciwko odpustom. Wobec nieustępliwości M. Lutra w 1521 roku papież rzuciła na niego klątwę. Luter występował przeciwko prymatowi władzy duchownej nad świecką, głosił poza tym konieczność przeprowadzenia reform w kościele, dzięki czemu zyskał sobie wielu zwolenników wśród niemieckich książąt. Poprał go między innymi elektor saski - Fryderyk Mądry, który udzielił mu schronienia na swym zamku w Wartburgu. Podczas swego pobytu w owym zamku Luter przetłumaczył jako pierwszy "Pismo Święte" na język niemiecki. Wystąpił także przeciwko celibatowi księży i ślubom, uznawał tylko dwa sakramenty: sakrament chrztu i komunii świętej. Swe poglądy teologiczne przedstawił w swym dziele wydanym w 1529 roku pod tytułem "Duży katechizm". Pod wpływem jego poglądów społeczno-religijnych i politycznych, doszło do wielu wystąpień, a reformacja rozszerzyła się na inne kraje XVI-wiecznej Europy. W samych Niemczech wojny religijne zakończyły się podpisaniem pokoju w Augsburgu w 1555 roku, wprowadzającym zasadę "cuius regio, eius religio" - czyli czyj kraj, tego religia.
- Jan Kalwin (1509-1564), szwajcarski reformator religijny, współtwórca kościoła ewangelicko-reformowanego (kalwinizm). W 1534 roku opowiedział się po stronie reformacji. Zmuszony został do opuszczenia rodzimej Francji i osiedlił się w Szwajcarii. W 1541 roku osiadł w Genewie, gdzie założył swa gminę wyznaniową, której był niemal całkowitym dyktatorem. W owej gminie naczelną zasada była całkowite posłuszeństwo. Zgodnie z wytyczonymi przez siebie zasadami etycznymi organizowała zarówno życie religijne, jak i świeckie. Zalecał surowy tryb życia, potępiając przy tym jakiekolwiek rozrywki, tańce, gry hazardowe oraz zabawy. Nieprzestrzeganie owych zasad groziło surowymi karami. Szybko znalazł dość liczne grono zwolenników, zwłaszcza w krajach ościennych.
