Rozwój polskiej myśli politycznej w XIX wieku.

Ruch robotniczy

Ruch robotniczy zmierzał do poprawy warunków życia robotników. Druga połowa XIX wieku to okres uprzemysłowienia ziem polskich. Szczególnie widoczne to było w Królestwie Polskim, gdzie pomimo okrutnej działalności władz carskich mającej na celu zrusyfikowanie ludności polskiej rozwijały się większe miasta. Warszawa, Łódź i Białystok stały się prężnymi ośrodkami przemysłowymi. Najlepiej rozwijał się przemysł Królestwa Polskiego, który skupiał się w kilku okręgach. Oprócz wymienionej Łodzi i Warszawy także w Zagłębiu Dąbrowskim i Okręgu Staropolskim. Przyczyną intensywnego wzrost było kilka czynników. Zapewniony był stały zbyt produktów na rynek wschodni, zwłaszcza w przemyśle włókienniczym. Wieś zapewniała dopływ taniej siły roboczej, bo po wprowadzeniu reformy uwłaszczeniowej bardzo wielu chłopów nie miało pracy na wsi. Przenosili się do miasta i tam szukali zatrudnienia. Wśród czynników przyczyniających się do rozwoju przemysłu można wymienić wzrost znaczenia wielkiej burżuazji obcego pochodzenia (Żydzi i Niemcy), wykształcenie warstwy inteligenckiej i chęć robienia przez nią kariery. Robotnicy byli głównie pochodzenia polskiego, chociaż można było spotkać Niemców, ale tylko wśród wysokokwalifikowanych pracowników. Na wsi występował odwieczny problem związany z zatargiem pomiędzy dworem i wsią. Szlachtę zaczęto nazywać ziemiaństwem. Hasła socjalistyczne napływały na ziemie polskie poprzez niemiecki proletariat przemysłowy zatrudniony w Królestwie Polskim, zwłaszcza w Łodzi. Nurt socjalistyczny cieszył się dużym zainteresowaniem wśród młodzieży akademickiej, która wracając z rosyjskich uniwersytetów zarażała swoją aktywnością robotników. Zaczęto tworzyć związki rewolucyjno - kształceniowe, gdzie głoszono koncepcje socjalistyczne. W europejskich krajach (Niemcy, Francja, Anglia) powstawały partie socjalistyczne i zakładano związki zawodowe, które wysuwały hasła socjalistyczne na arenie politycznej. Królestwo Polskie miało dobre podłoże do kształtowania ruchu robotniczego, bo carska Rosja była krajem absolutnym, w którym nie było możliwości artykulacji żądań proletariatu. W tym okresie w rozwiniętych krajach europejskich zaczęto wprowadzać ustawodawstwo socjalne, a w Anglii powszechnym i legalnym sposobem protestu i wyrażania swoich żądań były akcje strajkowe. Pierwsza polska partia robotnicza utworzona w Warszawie w 1882 roku nazywała się Proletariat I, a właściwie Międzynarodowa Socjalno - Rewolucyjna Partia "Proletariat". Czołowym przywódcą był Ludwik Waryński. Program Proletariatu zawierał podstawowe zasady socjalizmu. Ziemia i narzędzia pracy miały przejść na własność socjalistycznego państwa w wyniku rewolucji. Głoszono potrzebę walki z reżimem carskim oraz wyzyskiwaczami. Nie wysuwano hasła walki o niepodległość, wierzono w bliską rewolucję, która zniesie ucisk. Uważano, że odzyskanie niepodległości państwa ma znaczenie tylko dla warstw wyższych (szlachta i burżuazja), a głównym celem proletariatu ma być rewolucja socjalna. Partia Proletariat była powiązana z organizacją terrorystyczną działającą w Rosji - Wola Ludu (Narodnaja Wola), a jej działalność miała nie tylko charakter rewolucyjny, ale także oświatowy i propagandowy. Partia uległa rozbiciu, a w trakcie licznych procesów skazano na karę śmierci wielu jej członków. Ludwik Waryński został osadzony w Cytadeli Warszawskiej i skazano go na 16 lat katorgi. Zmarł w więzieniu w Szlisselburgu. Kontynuacją Proletariatu I był Proletariat II, który założył Marcin Kasprzak i Leon Kulczycki. Partia kładła nacisk na propagandę socjalizmu i walkę o cele polityczne. Wśród polecanych metod było zakładanie kas oporu i terror ekonomiczno - polityczny. Dokonano nawet kilku zamachów na przedstawicieli władzy carskiej. W 1889 roku powołano Związek Robotników Polskich, gdzie swoją działalnością zasłynął Julian Marchlewski. Z czasem robotnicy zaczęli głośno mówić o swoich żądaniach. W 1890 roku zorganizowano w Warszawie pierwszą manifestację pierwszo - majową, a dwa lata później w Łodzi miał miejsce pierwszy głośny protest - strajk powszechny. Inicjatorzy ruchu socjalistycznego wywodzili się z inteligencji pochodzącej ze szlacheckich lub burżuazyjnych rodzin. Pierwszy zjazd Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) (z udziałem S. Mendelsona, B. Limanowskiego, W. Jotko - Markiewicza, S. Wojciechowskiego, F. Perla, S. Grabowskiego) miał miejsce w Paryżu w 1892 roku. W skutek szybkiej rozbudowy organizacji i jej struktury w terenie do Polskiej Partii Socjalistycznej przystąpił Józef Piłsudski, który zaczął działać w redakcji pisma "Robotnik". W 1892 roku z inicjatywy Ignacego Daszyńskiego powołano w Galicji Polską Partię Socjaldemokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Istotna różnica między partią z Galicji a Polską Partią Socjalistyczną wiązała się z kwestią odzyskania niepodległości. Daszyński i jego zwolennicy wysuwali hasło niepodległości Polski. Miało to być państwo opiekuńcze i sprawiedliwe. W 1893 roku powstała Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (SDKP), która odrzucała walkę niepodległościową. Program partii głosił ideę rewolucji proletariackiej i internacjonalizmu, a więc zgodnej współpracy robotników różnych państw przeciw właścicielom fabryk i kapitalistom. Podkreślali, że polskie ziemie zostały ściśle powiązane gospodarczo z państwami zaborców stąd odzyskanie niepodległości jest niemożliwe. Od 1900 roku partia nosiła nazwę Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL), a jej czołowi działacze z Różą Luksemburg, Feliksem Dzierżyńskim i Julianem Marchlewskim byli agitatorami tego ruchu. Róża Luksemburg, działaczka SDKPiL, a następnie niemieckiego ruchu robotniczego uważała, że odrodzenie Polski jest nierealne. Istnienie partii SDKPiL wiązała z rosyjskim ruchem rewolucyjnym i traktowała jej działalność jako fragment tego ruchu. Podobne poglądy mieli Feliks Dzierżyński i Julian Marchlewski, którzy pracowali w administracji rosyjskiej. Dzierżyński był nawet założycielem instytucji o nazwie Czeka (rosyjska tajna policja). Ruch socjalistyczny najlepiej rozwinięty był w Królestwie Polskim, a najmniejszym poparciem cieszył się na obszarze zaboru pruskiego. W 1900 roku powołano do życia Proletariat III, a właściwie Polską Partię Socjalistyczną Proletariat (PPSD) w wyniku opuszczenia PPS przez lewicową grupę z Kulczyckim na czele. W programie zawarto tezy rewolucji socjalistycznej i dyktatury proletariatu. Wysuwano postulat autonomii Królestwa Polskiego i swobód demokratycznych.

Obóz narodowy - nacjonalizm

Socjalizm głosił ideę solidarności w wybranej klasie społecznej, natomiast nacjonalizm skupiał się na danym narodzie. Teoria Darwina mówiąca o ciągłej walce między rasami została przeniesiona na scenę polityczną i stosunki społeczne. Wymieniano rasę germańską (nordycką), anglosaską, romańską i słowiańską. Liczyły się tylko najsilniejsze rasy, które przetrwały i pokonały rasy słabsze. Wśród czynników budujących naród zwracano uwagę na wspólnotę języka, jednolitą kulturę, tradycję i religię. Kształtowało się hasło egoizmu narodowego i solidarności narodowej. Poglądy te przyjęły się wśród polskich działaczy narodowych, którzy w 1887 roku założyli w Szwajcarii z inicjatywy Teodora Tomasza Jeża i Zygmunta Miłkowkiego Ligę Polską. Wśród haseł programowych organizacji było propagowanie czynnej obrony i walki o niepodległość poprzez powstanie narodowe. Łączyła ona wszystkie grupy społeczne trzech zaborów. Budowała świadomość narodową Polaków poprzez upowszechnianie oświaty i wiedzy o kulturze. Członkowie tego ruchu zakładali kółka i zrzeszenia opierając się na sile społecznej a nie rządowej. Od 1983 roku działała w kraju jako tajna i nielegalna organizacja - Liga Narodowa, która zastąpiła Ligę Polską. Do jej czołowych przywódców zaliczamy Romana Dmowskiego, Zygmunta Balickiego i Jana Ludwika Popławskiego. Wydawano "Przegląd Wielkopolski" (Lwów). Główne tezy programu to solidaryzm narodowy, negacja walki klasowej, walka z ugodą wobec zaborców, czynny opór wobec rusyfikacji, germanizacji i wszelkich form ucisku narodowego, budzenie i umacnianie świadomości narodowej w skali całego kraju (wszechpolskość). Objęła swoim oddziaływaniem drobnomieszczaństwo, inteligencję, chłopów i częściowo robotników. Organizowano manifestacje patriotyczne, towarzystwa kultywujące rozwój oświaty wśród ludu. Publicznie program polityczny Ligi Narodowej zaprezentowało Stronnictwo Narodowo - Demokratyczne (Endencja) w 1897 roku. Odwoływał się do tradycyjnej ludowej religijności i haseł nacjonalizmu. Najważniejszy był naród, który stanowił wspólnotę etniczną. Popierano walkę z socjalizmem, masonerią i Żydami. Zwracano uwagę na sojusz z Rosjanami, którzy należeli do rasy słowiańskiej, a za największego wroga uważano żywioł germański. Głównym celem Polaków powinna być niepodległość i unarodowienie warstw ludowych. Temu służyło powoływanie licznych towarzystw oświatowych, polskich spółek, spółdzielni, polskich towarzystw gimnastycznych i stowarzyszeń kulturalnych. Program obozu narodowego najbardziej przyjmowała klasa posiadająca, drobnomieszczaństwo i inteligencja głównie z zaboru pruskiego. Wśród klasy robotniczej Endencja nie znalazła poparcia.

Ludowcy

Kwestia stosunków na wsi była problemem bardzo skomplikowanym. Analfabetyzm wśród chłopów i brak wykształconej tożsamości narodowej był zjawiskiem powszechnym. Ruch ludowy zmierzał do narodowego i społecznego wyzwolenia wsi, do zrealizowania postępowych reform ustrojowych, gospodarczych oświatowych i kulturalnych. Ksiądz Stanisław Stojałowski jako pierwszy zdecydował się uświadomić chłopów i zainteresować ich życiem publicznym. Od 1875 roku zaczął głosić ideę solidaryzmu społecznego i poprawy warunków życia na ramach dwóch gazet "Wieniec" i "Pszczółka". Organizował wiece chłopskie, czytelnie i kółka rolnicze. To co czynił nie podobało się władzy państwowej, dwukrotnie osadzano go w więzieniu, a nawet został obłożony ekskomuniką przez Kościół. W podobny sposób działało w Galicji małżeństwo Bolesław i Maria Wysłouchowie, którzy zachęcali chłopów do wybierania swoich przedstawicieli na Sejm Krajowy oraz parlamentu wiedeńskiego. Wydawał "Przegląd Społeczny", w którym zamieścił napisany przez siebie pierwszy dokument programowy polskiego ruchu ludowego. Pierwszą partią chłopską powołaną w 1895 roku było Stronnictwo Ludowe (SL) założone w Rzeszowie. Czołowi działacze ruchu ludowego to Jakub Bojko, Bolesław Wysłouch i Jan Stapiński. Pierwszym programem stronnictwa była odezwa wyborcza, zawierająca postulaty o charakterze politycznym i społeczno - ekonomicznym. Podstawowym celem było uzyskanie niepodległości, domagano się ponadto równouprawnienia chłopów, autonomii Galicji, czteroprzymiotnikowego prawa wyborczego, uświadomienia tej warstwy przez kształcenie i edukację. W 1903 roku w miejsce SL powołano Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL), które w 1913 roku uległo rozłamowi na dwa odłamy PSL - Lewicę i PSL - Piast. Rozłam ruchu ludowego znacznie osłabił jego wpływy w Galicji. W zaborze rosyjskim ludowcy rozpoczęli swoją działalność od 1905 roku. Działał nielegalny Polski Związek Ludowy (PZL), który głosił hasła reform społeczno - gospodarczych. Legalny ruch społeczno - oświatowo - gospodarczy koncentrował się wokół wydawanego przez M. Malinowskiego pisma "Zaranie".