Ideologie XIX wieku

Kończący epokę wojen napoleońskich Kongres Wiedeński z 1815 roku był prawdziwym przełomem w ówczesnym rozwoju myśli politycznej. Ukształtowały się wówczas dwa przeciwstawne obozy, których hasła i wartości budowały zupełny inny obraz rzeczywistości. Tworzyli je tzw. konserwatyści i liberałowie. Zwolennicy konserwatyzmu, a więc strażnicy dotychczasowego porządku, wierzyli że jedynie silny władca stojący na czele silnego państwa, którego podstawą jest zachowanie dotychczasowych feudalnych stosunków społecznych, jest najlepszą formą ustroju. Odrzucali oni prawa innych obywateli, a więc mieszczan i chłopów do udziału w rządzeniu państwem. Przeciwnikami konserwatystów byli liberałowie, którzy domagali się zastąpienia monarchii absolutnej (najwyższą, nieomylną i jedyną władzą jest król) monarchią konstytucyjną (stosunki polityczne w państwie reguluje konstytucja), a także wprowadzenia wolności obywatelskiej w dziedzinie politycznej (prawo do współudziału w rządzeniu) oraz ekonomicznej (nieskrępowana działalność gospodarcza). Postulowali także respektowanie praw człowieka oraz głosili hasła wolności osobistej, wolności słowa, druku i tolerancji religijnej.

Konflikt między konserwatystami a liberałami oraz rozwijający się kapitalizm, którego zewnętrznym przejawem było powstawanie coraz większej granicy między biednymi (robotnikami) a bogatymi (właścicielami zakładów przemysłowych), doprowadziły w ciągu XIX wieku do powstania nowych ideologii, które w nieco zmienionej postaci przetrwały przez cały wiek XX. Były to: socjalizm utopijny, marksizm, chrześcijańska demokracja, nacjonalizm i syjonizm.

  Socjalizm utopijny

Zakładał zlikwidowanie dotychczasowej nierówności społecznej (podział na pracodawców – bogatą burżuazję i pracowników – żyjących w nędzy robotników) poprzez zlikwidowanie własności prywatnej oraz stworzenie wspólnoty pracy i własności środków produkcji. Ostatecznym i najwyższym celem było zbudowanie społeczeństwa bezklasowego, żyjącego w harmonii, równości i sprawiedliwości społecznej. Zmiana dotychczasowego systemu miała nastąpić na drodze pokojowej, poprzez perswazję i porozumienie z kapitalistami. Takie koncepcje przebudowy ówczesnych stosunków społecznych, oparte na marzeniach o idealnym społeczeństwie bezklasowym, przeszły do historii pod nazwą socjalizmu utopijnego (niemożliwego do zrealizowania). Hasła te głosili m.in.: Klaudiusz Saint-Simon (1760-1825), Karol Fourier (1772-1837) oraz Robert Owen (1771-1858).

Marksizm (zw. socjalizmem naukowym)

Wyrósł na gruncie tych samych założeń, co socjalizm utopijny. Przeciwstawiał się wyzyskowi społecznemu, postulował zlikwidowanie dotychczasowych nierówności społecznych, wprowadzenie wspólnoty pracy i własności środków produkcji. Jednak w przeciwieństwie do socjalizmu utopijnego zakładał, że jedyną drogą do likwidacji kapitalizmu jest rewolucyjna walka zbrojna, tzw. rewolucja proletariatu (robotników). Według marksistów miała się ona rozpocząć w najbardziej rozwiniętym państwie kapitalistycznym, a stamtąd przenieść się do innych krajów europejskich. Po zwycięstwie rewolucji dotychczasowy ustrój polityczny miał zostać zastąpiony dyktaturą proletariatu. Państwo powinno być największym właścicielem (tzw. nacjonalizacja własności) oraz pracodawcą. Twórcami marksizmu byli Karol Marks (1818-1883), niemiecki filozof i ekonomista oraz Fryderyk Engels (1820-1895). W 1848 roku opublikowali oni wspólne dzieło pt.:„Manifest komunistyczny”, w który przedstawili swe najważniejsze postulaty.

W łonie samych marksistów doszło niebawem do pewnych podziałów. Pojawiła się bowiem grupa ludzi, która odrzucała podstawowe tezy marksizmu o rewolucji proletariackiej i ustanowieniu dyktatury klasy robotniczej. Cele marksizmu miały zostać zrealizowane nie poprzez rewolucję, lecz ewolucję na drodze współpracy parlamentarnej. Partie robotnicze miały zostać dopuszczone do współudziału w rządzeniu państwem, na takich samych zasadach jak burżuazja. Zwolenników takiego poglądu zaczęto nazywać rewizjonistami lub reformistami (od nazwy ruchu rewizjonizm, reformizm), a w przyszłości socjaldemokratami. Najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu był Edward Bernstein (1850-1932).

Chrześcijańska demokracja

Szybki rozwój stosunków kapitalistycznych, coraz głośniejsze hasła liberalizmu i powstanie nowych ideologii, krytykujących własność prywatną, wymusiły na władzach kościoła oficjalne ustosunkowanie się do zachodzących zmian. Zostały one przedstawione w wydanej w 1891 roku encyklice papieża Leona XIII („Rerum Novarum”). Papież uznał, iż własność prywatna jest naturalnym prawem człowieka i jako taka nie może zostać zlikwidowana. Państwo musi z jednej strony zagwarantować istnienie własności prywatnej, z drugiej zaś strzec robotników przed wyzyskiem ze strony pracodawców.  Nikt nie może bowiem uciskać potrzebujących i biednych. Papież potępił jednogłośnie hasła rewolucji proletariackiej, uznając, że jedyną drogą poprawy dotychczasowych stosunków społecznych jest współpraca między pracodawcami a pracownikami, wyrażająca się m.in. w solidaryzmie społecznym. Na gruncie powyższej encykliki powstały stronnictwa chrześcijańsko-społeczne (demokratyczne), głoszące zasady kapitalizmu opartego na zasadach chrześcijańskich.

Nacjonalizm

Ideologia, która interes własnego narodu stawia ponad wszystkie inne wartości ogólnoludzkie. Człowiek, jako członek danego narodu ma przede wszystkim dbać o jego interesy i kierować się w swych działaniach dobrem narodowym. Interesy własnego narodu uważa się za najwyższe kryterium i dąży się do podporządkowania tym interesom wszystkich kwestii moralnych, społecznych i politycznych. Ideologia nacjonalizmu głosiła także pochwałę dla narodowych bohaterów, pielęgnowanie zewnętrznych emblematów narodu, a także języka, wspólnej historii i kultury.

Skrajnym przejawem nacjonalizmu był szowinizmu (pogarda i nietolerancja dla innych narodów) oraz pośrednio z nim związany rasizm (pogarda dla innych ras). Oba te nurty powstały w XIX wieku, a szczególne znaczenie zdobyły w początkach wieku XX.

Syjonizm

Twórcą syjonizmu, żydowskiego ruchu narodowego, był dziennikarz Teodor Herzl. W 1896 roku opublikował on swe dzieło „Państwo żydowskie” w którym postulował stworzenie w Palestynie państwa żydowskiego, do którego mieliby napływać Żydzi ze wszystkich krajów świata, a towarzyszyć temu miała szeroka akcja kolonizacyjna.

Znaczenie ideologii XIX wieku:

Ideologie powstałe w XIX wieku zostały przejęte i nieco zmodyfikowane w wieku następnym. Zwolennikiem marksizmu był Włodzimierz Lenin, nacjonalizmu (a także szowinizmu i rasizmu) Adolf Hitler. Prawie wszystkie z nich w nieco zmienionej postaci przetrwały do dnia dzisiejszego.