XIX-wieczny liberalizm i socjalizm.

Koncepcja liberalna zakłada:

a) funkcjonowanie przedsiębiorstwa z pominięciem wszelkiego rodzaju nadzoru (w tym np. kontroli kupieckiej lub cechowej)

b) niczym nieograniczone prawo do bycia zatrudnionym

c) likwidację komór podatkowych oraz feudalnych przywilejów gospodarczych

d) wprowadzenie zasad wolnego rynku oraz gospodarczej (ekonomicznej) konkurencji

e) leseferyzm - to jest wolność gospodarczą uwzględniającą między innymi swobodę wymiany handlowej.

Przeciwnikami tak rozumianego prądu ekonomicznego, były następujące grupy zawodowe: rzemieślnicy, kupcy oraz rząd. Rzemieślnicy dostrzegali w liberalizmie zło, gdyż podważał on zasadność funkcjonowania bractw cechowych. Kupcy, zdawali sobie sprawę z konkurencyjności towarów importowanych do europejskich krajów z Wielkiej Brytanii. Zaś rządy były zaniepokojone realnym uszczupleniem wpływów do skarbu państw, z tytułu zniesienie np. komór celnych.

Jednym z odmian liberalizmu, był liberalizm narodowy.

O jego powstaniu zadecydowały dwie, istotne przesłanki:

a) obawa o zdominowanie państw zacofanych pod względem rozwoju ekonomicznego, przez państwa prężnie się rozwijające (np. przez Anglię)

b) powstanie oraz dynamiczny rozkwit prądów narodowych.

Ideologiem omawianego kierunku był Friedrich List. Wyróżni on w nauce ekonomicznej tzw. gospodarkę narodową oraz międzynarodową, oraz uznał, że zasady wolnego rynku, jak również swobodnej konkurencji, winny odnosić się jedynie do gospodarki narodowej. Nie mogą natomiast znaleźć zastosowania w jej odmianie międzynarodowej. Dodatkowo List proponował, iż w przypadku państw zacofanych gospodarczo, należy wprowadzić tzw. okres przejściowy. Po jego ustaniu, państwa gotowe będą na wprowadzenie w życie zasad wolnej i swobodnej konkurencji rynkowej, oraz będą mogły ze sobą rywalizować na forum polityki ekonomicznej.

Inną koncepcją liberalną był maltuzjanizm.

Robert Thomas Malthus zauważył pewną prawidłowość. A mianowicie: podczas gdy co ćwierć wieku dwukrotnie zwiększała się liczba populacji, równie proporcjonalnie nie mnożyła się ilość żywności, przez tę populację konsumowaną. Jaki z tego wniosek? Jeśli w porę nie zastopuje się przyrostu naturalnego, ludność żyć będzie w skrajnym ubóstwie. Pozostawało postawić sobie pytanie: jak zahamować przyrost ludzkości? Malthus odpowiadał: w sposób naturalny lub świadomy.

Myśl Malthusa podjął Dawid Ricardo. Uważał on, że płaca przysługująca pracownikom, nie powinna być wyższa od niezbędnej do zaspokojenia potrzeb takiej ilości potomstwa, która zapewni nieprzerwany proces produkcji.

Teorie przedstawione powyżej automatycznie przyzwalały kapitalistom na obniżanie pensji pracowniczych. Przyczyniały się także do blokowania funkcjonowania zrzeszeń pracowniczych.

W sytuacji gdy coraz wyraźniej zarysowywał się problem brutalnej rywalizacji na rynku pracy, gdy minimalizowano płace oraz gdy postępowało obniżanie się warunków życia klasy robotniczej, niechęć wobec liberalizmu, stawała się zjawiskiem powszechnym. Jako że narastała niechęć do personalizmu oraz indywidualizmu, poszukiwano koncepcji alternatywnych. Tworzono modele wspólnotowe. We wspólnocie jednostka miała swoje miejsce. Niemniej jednak prawa i obowiązki wspomnianej jednostki, podporządkowywano wszechobowiązującej idei grupy - wspólnoty. Najbardziej utopijne modele wspólnotowe głosiły koncepcję powstania państwa idealnego, doskonałego. Nie bez znaczenia było określenie, nazwa "model utopijny". Zaczerpnięta bowiem została (utopia) z dzieła XVI-wiecznego, Tomasza More'a, i oznaczała wyspę obywatelskiego raju.

Przejdźmy do omówienia kilku tego typu utopijnych modeli socjalistycznych.

a) Karol Fourier zaproponował powstanie tzw. komun. Pojmował je jako organizmy złożone z osób, będących przedstawicielami różnych zawodów i profesji; osób wspólnie zamieszkujących falanstery - tj. osiedla. Nie trzeba przekonywać, że tak zarysowaną ideę musiało spotkać niepowodzenie. I spotkało. Na marginesie: komuna oznaczała zrzeszenie, lecz wymiennie nazywana była także falangą.

b) Robert Owen opowiadał się za skróceniem czasu pracy, poprawą warunków bytowych robotników, zniesieniem własności prywatnej. Był także zwolennikiem tworzenia zawodowych organizacji robotniczych.

c) Teorię "pszczół i trutni" zaproponował z kolei Henri de Saint-Simon. Ludzi pracy - robotników, fabrykantów oraz bankierów, określił mianem pszczół. Wyzyskiwacze, arystokraci to w jego przekonaniu trutnie. Prawo posiadania własności miały tylko pszczoły. Saint-Simon był zwolennikiem poszanowania równości każdego człowieka wobec prawa.

d) Do grona utopistów należał także Bartłomiej Enfantin, który lansował ideę wspólnoty żon.

e) Louis Blanc proponował "kapitalizm państwowy", w praktyce oznaczający, że do państwa właśnie, należy własność oraz organizacja i monitoring procesu produkcyjnego. Z kolei Louis Auguste Blanqui postulował obalenie ustroju kapitalistycznego na drodze rewolucji. Zwycięstwo rewolucji miało w jego mniemaniu doprowadzić do oddania władzy w ręce spiskowców. A wszystko to dla dobra innych ludzi. Blanqui stworzył kierunek ideologiczny zwany "blankizmem", oraz pojęcie "woluntaryzmu".

Obok ideologii socjalizmu utopijnego, warto wspomnieć także o anarchizmie oraz nihilizmie. Zwolennikiem anarchizmu był pisarz Pierre Joseph Proudhon. Krytykował ustrój oraz własność kapitalistyczną, jak również istnienie pieniądza. Chciał stworzyć i upowszechnić stowarzyszenia drobnych właścicieli, robotników i rękodzielników, wymieniających bezgotówkowo owoce swojej pracy. Proudhon nie tylko postulował odbywające się etapowo znoszenie instytucji państwa, ale także zastępowanie go organizmami ekonomicznymi. Michał Bakunin - nihilista - chciał obalenia państwa oraz jego instytucji, na drodze zamachu i z wykorzystaniem przemocy.

Alternatywą dla socjalizmu utopijnego był socjalizm naukowy.

Jego ideologia została wyłożona przez Karola Marksa oraz Fryderyka Engelsa, najpierw w "Manifeście komunistycznym" z 1848 roku, a następnie w dziele pt. "Kapitał" (1867 rok). I choć w jakimś stopniu socjalizm naukowy czerpał z teorii Louisa Augusta Blanqui oraz Henriego de Saint-Simon, to w istocie różnił się od modeli utopijnych. Po pierwsze jako ideologia odnosił się jedynie do proletariatu - jako klasy społecznej i zawodowej, nie zaś, do ogółu obywateli. Po drugie zmiana jednego ustroju na inny (kapitalizm na socjalizm, a w konsekwencji na komunizm) miało odbyć się na zasadzie walki klas. Po trzecie był to system unaukowiony.

Ucisku klasy robotniczej upatrywał Marks w antagonizmie społecznym, wynikającym z kolei z tzw. "stosunków produkcji". Aby zwiększyć zysk, pracodawca wydłużał godziny pracy, nie podwyższając wynagrodzenia osobie zatrudnionej. Siłą sprawczą takiego postępowania okazywała się być chęć zwielokrotnienia środków finansowych, potocznie zysku, przez pracodawcę kosztem pracownika.

Zasadniczym zagadnieniem socjalizmu naukowego, głoszonego przez Marksa i Engelsa, był materializm historyczny. Aby zrozumieć jego sens, należy przyswoić sobie dwa terminy. A mianowicie: klasowość społeczeństwa oraz pojęcie środków produkcji. Każde społeczeństwo jest z natury rzeczy klasowe, tj. dzieli się ona na wyzyskujących i wyzyskiwanych. Między nimi trwa odwieczny konflikt. Z czasem pojawiają się nowe klasy. A to na skutek zmian zachodzących w środkach produkcji oraz w samym procesie produkcji. Kształtowaniu się każdej, nowej klasy, towarzyszą modyfikacje o podłożu politycznym, obywatelskim oraz intelektualnym.

Marks zaproponował także własną koncepcję powstawania i upadku ustroju kapitalistycznego. Przedstawia się on następująco:

Kapitaliści na skutek drapieżnej konkurencji doświadczaj strat w zyskach (wówczas) → obciążają pracowników - klasę robotniczą większymi ciężarami pracy (jako że) → kapitaliści stanowią mniejszą liczebnie grupę zawodową, rynek pracy polaryzuje się wokół większej liczebnie klasy robotniczej → nie zmienia to jednak faktu, że kapitaliści będący w mniejszości mają "rząd dusz" ( w sensie społecznym i nade wszystko gospodarczym) nad robotnikami → co skłania proletariat do rewolty → a tym samym, kapitalistom odbiera się własność, znosi się ją, dzieli pomiędzy solidarne, a nade wszystko bezklasowe społeczeństwo komunistyczne (tj. byłe już społeczeństwo proletariackie).