Wśród drobnej szlachty, średniego mieszczaństwa i większości inteligencji dominowały po 1815 r. nastroje niechętne wobec związków z Rosja i współpracy z caratem. Nadzieje na zjednoczenie ziem dawnej Rzeczypospolitej, co obiecywał uczynić car pod swoim panowaniem zostały zawiedzione. Królestwo, pomimo nadanej mu konstytucji było narażone na arbitralne decyzje cara. Kłopoty gospodarcze oraz brak możliwości swobodnego wypowiadania własnych opinii - car zarządził cenzurę - dopełniły reszty. Wszystkie te okoliczności stworzyły podatny grunt dla zakładania tajnych, niepodległościowych i antyrosyjskich organizacji. Szczególnie aktywne w ich budowie była młodzież, środowiska studenckie oraz niższy korpus oficerski. Tajne związki pojawiały się powszechnie w ówczesnej Europie. Powstawały w krajach niemieckich, Austrii, a nawet w Rosji. Było to odpowiedzią na porządek polityczny, jaki zbudowały w Europie kraje Świętego Przymierza, porządek, który nie uwzględniał niepodległościowych i narodowych interesów poszczególnych narodów oraz sprzeciwiał się liberalnym dążeniom.
W 1816 r. powstało w Wilnie Towarzystwo Filomatów - miłośników, przyjaciół nauki, założone przez Józefa Jeżowskiego, Adama Mickiewicza oraz Tomasza Zana. Początkiem działalności Filomatów było udzielanie pomocy w nauce. Zajmowali się także kształtowaniem osobowości, siły woli oraz umiejętności intelektualnych i literackich. W następnej kolejności skupili się na zagadnieniach narodowych. Postanowili pracować na rzecz odpowiedniego wychowania społeczeństwa i przygotowania go do walki z caratem. Celem tych działań miała być niepodległość Polski i wyzwolenie chłopów z poddaństwa. Filomaci szybko rozszerzali swoją działalność tworząc organizacje filialne, które służyły pozyskaniu większej ilości uczestników. Jedną z nich była założone w 1820 r. Towarzystwo Przyjaciół Pożytecznej Zabawy, zwane także Towarzystwem Promienistych. W tym samym roku towarzystwo zostało rozwiązane. Wtedy zdecydowano się na utworzenie kolejnej organizacji. Był nią Związek Filaretów - tym razem przyjaciół cnoty i dzielności moralnej. W 1822 r. ukaz carski zakazał tworzenia jakichkolwiek tajnych związków. W rok później policja carska wpadła na trop tajnej organizacji działającej na Uniwersytecie Wileńskim. Do Wilna przyjechał Nowosilcow w celu przeprowadzenia śledztwa. Aresztowano stu kilkudziesięciu studentów. Przesłuchiwano także kadrę nauczycielską. Dwaj główni oskarżeni Tomasz Zan oraz Jan Czeczot zostali skazani na 12 i 6 miesięcy więzienia. Pozostałych dwudziestu oskarżonych zesłano w głąb Rosji. Wśród nich znajdował się Adam Mickiewicz. To jemu filareci i filomaci zawdzięczają rozgłos i tak znaczące miejsce w historii Polski. Kary dotknęły także wykładowców wileńskiej uczelni. Czterech spośród nich, w tym Joachima Lelewela odsunięto od zajęć akademickich.
