Epoka – okres w dziejach, jej początek i koniec wyznaczają ważne wydarzenia, uważane za przełomowe.

Epoka kamienia, obejmuje okres od momentu używania przez człowieka pierwszych narzędzi wykonanych z kamienia, do chwili, gdy zastąpione zostały przedmiotami metalowymi. 

Epokę kamienia możemy podzielić na następujące okresy:

-paleolit (czyli epoka kamienia łupanego), obejmująca okres od 4,5 mln lat do 8000 p.n.e.

-mezolit (okres środkowy epoki kamienia), trwający od 1100  do ok. 7000 lat p.n.e.

-neolit (czyli epoka kamienia gładzonego) , trwająca od 8800 do ok. 2000lat p.n.e.

Epoka brązu - Nazwa tej epoki nawiązuje do  używanych wówczas narzędzi z brązu czyli stopu miedzi z cyną.  (Do najpopularniejszych należały: siekiery, młoty, noże, pancerze oraz broń- miecze, topory i włócznie.Za początek epoki brązu za początek uznaje się rok 2500 p.n.e., a w Polsce 1800 p.n.e. Trwała ona do ok. 700 r. p.n.e., gdy na terenach Bliskiego Wschodu pojawiły się pierwsze państwa.

Epoka żelaza –to okres dziejów ludzkości, który nastąpił po epoce brązu. Wyróżniała się powszechnym zastosowaniem narzędzi żelaznych. W Europie za początek tej epoki przyjmuje się IX w. p.n.e., za koniec wiek VI p.n.e.

Antropogeneza - to proces powstawania człowieka. Archeologowie ustalili, dopiero w okresie trzeciorzędu linie rozwojowe człowiek i małpy  człekokształtnej uległy rozdzieleniu. 

Rewolucja neolityczna – epoka ta umożliwiła człowiekowi opanowanie umiejętności uprawy roli i hodowli zwierząt, wcześniej bowiem człowiek prowadził koczowniczy tryb życia. Rolnik neolityczny natomiast prowadził życie osiadłe i budował domostwa, ludzie łączyli się w rodziny, te tworzyły rody. Człowiek nauczył się też garncarstwa i tkactwa, nastąpiła przełomowa zmiana w sposobie produkcji narzędzi, które po wstępnej obróbce, gładzono.

Monoteizm - oznacza wiarę w jedynego Boga. Do religii monoteistycznych zalicza się judaizm, islam oraz chrześcijaństwo.

Politeizm – oznacza wiarę w istnienie wielu bogów, sił nadprzyrodzonych. Wśród najbardziej znanych religii politeistycznych możemy wyróżnić religię starożytnych Egipcjan, Greków, Rzymian, oraz mieszkańców Azji Mniejszej.  Przeciwieństwem politeizmu jest monoteizm.

Hieroglify – stanowią odmianę pisma starożytnych Egipcjan. Początkowo chcąc wyrazić konkretną treść, rysowali odpowiednie obrazki przedmiotów, które z czasem uległy pewnemu uproszczeniu.  Nazwa tego rodzaju pisma pochodzi z greckiego, gdzie oznacza  „święte znaki”. Ogółem pismo egipskie liczy 700 znaków. Egipcjanie pisali albo w wierszach poziomych od prawej strony do lewej, albo w kolumnach pionowych z góry na dół. Obok pisma hieroglificznego Egipcjanie stosowali pismo hieratyczne, będące uproszczeniem hieroglifów. Posługiwali się nim kapłani. Znano również pismo demotyczne, ludowe. Odczytanie pisma Egipcjan stało się możliwe dopiero po odnalezieniu kamienia z Rosetty w 1799 roku. Wyryty na niej napisach w piśmie greckim, demotycznym i hieroglifach pozwolił uczonym na odczytanie pisma egipskiego.

Pismo klinowe – to najstarsza odmiana pisma, wywodząca się z Mezopotamii. Za jej twórców uważa się Sumerów. Nazwa pochodzi od kształtu znaków, odciskanych na tabliczkach wykonanych z gliny za pomocą rylca.  Jego powstanie datuje się na IV tysiąclecie p.n.e., w użyciu pozostało do II w. p. n.e., gdy Bliski Wschód znajdował się pod panowaniem Seleucydów.

System irygacyjny -  to  sieć kanałów, których zadaniem było nawodnić okoliczne  pola. Stosowany był powszechnie w Egipcie, by rozszerzyć obszar uprawny,  ze względu na fakt, iż zasięg wylewów Nilu był raz większy raz mniejszy.

Religie państw starożytnych

Egipt: wierzenia religijne odgrywały istotną rolę, czczono przede wszystkim siły przyrody, bowiem od niej zależny był urodzaj i dobrobyt Egipcjan. Największym kultem otaczano słońce i Nil. W różnych częściach kraju określano je w różny sposób, np. bóstwo słoneczne w Tebach nazywano Amonem, a w Memfis Ptahem. Egipcjanie przedstawiali bogów w postaci ludzkiej, z głową zwierzęcia, wierzono też że bóstwa mogą przebywać w ciele niektórych zwierząt i tak Ptah wcielał się w czarnego byka z białym trójkątem na czole czyli Apisa. Za zwierzęta święte uważano krokodyle, jastrzębie i ibisy. Egipcjan wyróżnia również wiara w życie pozagrobowe, które miało być podobne do ziemskiego, wierzono, że niezbędnym warunkiem życia po śmierci jest wyposażenie zmarłego w odpowiednie zaklęcia, które umożliwią mu dotarcie przed oblicze Ozyrysa, boga świata umarłych, który mógł wpuścić zmarłego do swego świata lub skazać na pożarcie demonom, wcześniej ważąc na szali dobre i złe uczynki człowieka. Starając się by zwłoki szybko nie uległy rozkładowi, Egipcjanie preparowali tzw. mumie, balsamując je bandażami i składając w drewnianej skrzyni. Do grobu składano przedmioty potrzebne zmarłemu w życiu codziennym oraz tzw. księgę umarłych, zwierającą zaklęcia potrzebne zmarłemu w jego dalszej podróży.

Indie: Religia odgrywała ważną rolę w życiu mieszkańców starożytnych Indii.

Wedyzm – należy do najstarszych, politeistycznych, względnie poznanych religii starożytnych Indii. Powstałą ok. 2000 lat p.n.e. Za jej podstawę uchodzą wedy czyli święte księgi hinduizmu. Cechą charakterystyczną wedyzmu było składanie zwierząt i roślin jako darów ofiarnych. Bogowie wedyjscy to istoty, które uosabiały siły nadprzyrodzone, do nich należy: Mitra, Wisznu, Waruna, Agni.

Braminizm – wykształcił się w I połowie I tysiąclecia p.n.e. Oznacza wiarę w najwyższego boga i duszę świata czyli Brahmę, który był uważany za początek i koniec wszelkiego życia.  Według kapłanów drogą do połączenia się z bóstwem jest szereg wcieleń duszy, czyli reinkarnację. Za ważny warunek uważano też cnotliwe życie.

Hinduizm – jako religia monoteistyczna zakłada wiarę w jedynego Boga, który posiada różne wcielenia. Z czasem hinduizm uległ podziałowi na dwa odłamy, z których jeden uznawał za najwyższego Boga Wisznu a drugi Śiwę.

Buddyzm - jest religią, zapoczątkowaną w VI w. p.n.e. przez Buddę, mędrca, który wystąpił otwarcie przeciw naukom braminów.  Głosił, ze istnieje tylko jeden Bóg, a wszyscy ludzie są równi. Według nauk Buddy, z życiem człowieka nierozerwalnie związane jest cierpienie, zaś dążeniem człowieka powinno być wyzwolenie się od niego poprzez rozpłynięcie się w nicości czyli w nirwanie. Drogą do osiągnięcia tego celu jest asceza i rozmyślania. Wyznawców obowiązywało pięć najważniejszych zakazów: nie wolno kłamać, odbierać życia, kraść, używać alkoholu, cudzołożyć.

Chiny: podobnie jak w  Indiach powszechny był braminizm, buddyzm i hinduizm. Ważną rolę odegrał Konfucjusz, żyjący w V/VI w. p.n.e., postulujący postępowanie zgodne z zasadami moralnymi i głosił harmonię życia, opartą na sprawiedliwości i czynieniu dobra. Na pierwszym miejscu stawiał człowieka, który powinien dokładnie wypełniać nałożone na niego przez rodzinę i państwo obowiązki . W tym samym czasie co Konfucjusz żył Lao – Cy, twórca taoizmu, który często utożsamia się z buddyzmem. Przyjął obojętny stosunek do tradycji, według niego to właśnie człowiek sam może dojść do doskonałości, dlatego uczył on żyć zgodnie z tao, czyli wieść życie w samotności, proste i czyste.

Mezopotamia: Babilończycy oddawali  cześć ciałom niebieskim, do najważniejszych bogów babilońskich zaliczamy: Anu, boga nieba, Isztar, bogini Wenus, Szamasza, boga słońca. Oprócz tego miasta Mezopotamii miały swoje bóstwa opiekuńcze, np. Marduk był bogiem Babilonu. Według wierzeń religijnych, losy ludzi były zależne od układu gwiazd i planet, kapłani więc bacznie obserwowali niebo, by przewidzieć przyszłość. Powszechnie uprawiano też magię, przypisując magiczne właściwości liczbom.

Izrael: religią, którą wyznawali Żydzi był judaizm, to wiara monoteistyczna, zakładająca istnienie jedynego Boga, czyli Jahwe, który wybrał naród Izraela i zawarł z nim przymierze na górze Synaj ofiarowując Mojżeszowi dziesięć przykazań na kamiennych tablicach.  Te najważniejsze zasady postępowania zawarte w  Dekalogu zostały złożone  w Arce Przymierza.  Jej czas powstania nie jest znany, według Biblii miało to miejsce podczas wędrówki Izraelitów do Ziemi Obiecanej, czyli ok. XIII w. P.n.e. Zaginęła ok. 587 roku, po zajęciu Jerozolimy przez wojska Nabuchodonozora. Świętą księgą judaizmu jest Biblia, spisana  między XII a II w. p.n.e. w języku hebrajskim i aramejskim i częściowo w greckim. Żydzi uważają za natchnione przez Boga 24 księgi, podzielone na trzy działy: pierwszy – Torę( obejmującą Księgę Rodzaju, Księgę Wyjścia, Księgę Kapłańską, Księgę Liczb i Księgę Powtórzonego Prawa),  drugi –Prorocy i trzeci dział - Księgę Psalmów. Innym ważnym źródłem do poznania religii żydowskiej jest Talmud, który zawiera prawa i zasady religijne. Jednym z największych świat judaistycznych jest Pascha, początkowo związana ze strzyżeniem owiec, a później po osiedleniu się w Palestynie ze zbiorem jęczmienia. Ale przede wszystkim nawiązuje do wyjścia Izraelitów z Egiptu. Ogromną rolę w religii żydowskiej odgrywają prorocy i wiara w nadejście mesjasza, który zaprowadzi Żydów do Królestwa Bożego.

Struktura społeczna państw starożytnych

Egipt: Na czele państwa stał król- faraon, jego władza i osoba były częścią kultu religijnego, początkowo uważano ich za bogów, później już tylko za synów boga Ra. Tylko faraon mógł obsadzać urzędy, decydować o najważniejszych wydarzeniach, kreować nowe kulty religijne. Dużą rolę odgrywali kapłani, posiadający wiedzę o zjawiskach przyrody, pośredniczący między bogami a ludźmi. Faraon rządził krajem poprzez swoich urzędników. Kolejną warstwę społeczną stanowili chłopi, którzy w zamian za uprawę ziemi co roku płacili czynsz. Uczestniczyli w pracach publicznych, służyli w armii. Najniżej w hierarchii społecznej znajdowali się niewolnicy, którzy byli wykorzystywani do najcięższych prac np. w kamieniołomach czy kopalniach.

Indie: ludność została podzielona na kasty, członkom danej grupy społecznej nie wolno było utrzymywać żadnych stosunków z przedstawicielami innej kasty. Pierwszą z nich tworzyli kapłani, zwani braminami, drugą wojownicy, trzecią rolnicy, rzemieślnicy oraz kupcy, a czwartą niewolnicy. Ostatnie miejsce w hierarchii przypadło pariasom czyli niedotykalnym, przypadkowe ich dotknięcie wymagało obrzędowego oczyszczenia. Przynależność do poszczególnych kast była dziedziczna.

Mezopotamia: na czele stał król, który sprawował władzę poprzez urzędników. Niższe pozycję w hierarchii zajmowali kupcy i rzemieślnicy, a następnie chłopi i niewolnicy.

Zajęcia ludności:

Mezopotamia: uprawa zbóż i warzyw, hodowla zwierząt, handel, rzemiosło, budowa domów z gliny, rybołówstwo, stosowanie systemu irygacyjnego i oczyszczanie kanałów, transport.

Egipt: rybołówstwo, rozwój rzemiosła i handlu, początek żeglugi, uprawa ziemi, budowa kanałów nawadniających, budowanie  piramid, rozwój tkactwa, garncarstwa

Indie: stosowanie systemu irygacyjnego, uprawa ziemi i hodowla bydła, rozwój rzemiosła i handlu morskiego, budowa miast z cegły.

Chiny: uzależnienie uprawy ryżu od wylewów rzek, budowa miast z drewna i gliny, łowiectwo, rybołówstwo i zbieractwo, rozwój rzemiosła.

Osiągnięcia cywilizacyjne ludów  starożytnych

Sumerowie: do największych osiągnięć należy wynalazek pisma, tzw. pisma piktograficznego, czyli obrazkowego. Sumerowie pisali na tabliczkach wykonanych z gliny. Miarą długości jaka się posługiwali był łokieć, a wagi talent. Zasłynęli głownie jako wynalazcy koła do wozu i koła garncarskiego ok. 3000 lat p.n.e. Nie zbudowali jednak scentralizowanego państwa, ale liczne państwa – miasta, utrzymywali liczne kontakty handlowe z Syrią i Anatolią, skąd sprowadzili cynę i miedź. Jako pierwsi rozpoczęli wytwarzanie narzędzi i broni  z brązu. Najwspanialszym zabytkiem zapisanym pismem klinowym jest Epos o Gilgameszu, władcy miasta Uruk.

Babilończycy:  znali już system miar i wag, posługiwali się systemem dziesiętnym i sześćdziesiętnym, znali podział katów na stopnie, sekundy i minuty, wprowadzili podział roku na tygodnie, doby, godziny, minuty. Budowali domy z cegły.  Ujednolicili system prawny, potrafili otaczać miasta potężnymi murami.

Egipcjanie: obliczali powierzchnie pól, pory zaćmienia Słońca, potrafili wyznaczyć termin wylewu Nilu. Posługiwali się kalendarzem słonecznym, znali system dziesiętny.  Znali pismo, metody balsamowania ciał, stosowali zioła w medycynie.

Chińczycy: potrafili wykonywać obliczenia matematyczne, stosowali szkoło, papier, proch, igłę magnetyczną. Produkowali jedwab i wynaleźli czcionkę drukarską. Znali pismo piktograficzne na jedwabiu. Zawdzięczamy im produkcję porcelany, wyrabianej z glinki kaolinowej i skalenia.

Hindusi: kapłani posiadali umiejętności medyczne, zajmowali się matematyką, wprowadzili system dziesiętny, znali pismo, posługiwali się tzw. sanskrytem