Dzieje starożytnej Grecji do IV w. p.n.e.

Obszar Grecji i wysp Morza Egejskiego był zaludniony już od około 3000 lat p.n.e. Pierwotna ludność tych terenów przywędrowała prawdopodobnie z Azji Mniejszej i Palestyny. Stworzyła ona najstarszą cywilizację basenu Morza Egejskiego (ok. 2500-ok.1500 p.n.e.), której ośrodek znajdował się na Krecie. Kulturę tą nazywamy kulturą egejską. Od początku II tysiąclecia p.n.e. na tereny dzisiejszej Grecji napływały z północy indoeuropejskie ludy - Grecy. Grecy dzielili się na kilka plemion - między innymi Achajów i Jonów. Ludność grecka stworzyła na swoim nowym terytorium szereg państewek. Z początku Grecy przejęli bardzo wiele elementów kultury minojskiej (egejskiej), ale już od połowy II tysiąclecia p.n.e. stopniowo uwalniali się spod jej wpływów i tworzyli własną kulturę określaną mianem mykeńskiej. Ten okres w dziejach starożytnej Grecji nosi nazwę okresu mykeńskiego. O sytuacji w tej epoce pośrednio mówią dane z wykopalisk oraz informacje uzyskane dzięki odczytaniu archaicznego pisma Greków (tzw. pismo linearne B). Achajowie, którzy przywędrowali na teren Grecji około 2000 r. p.n.e. założyli wiele państewek o niewielkich rozmiarach i monarchicznym ustroju. Do najważniejszych ośrodków Achajów należały Argos, Mykeny, Tyryns. W końcu XV w. p.n.e. Achajowie ostatecznie zdobyli Kretę (była ona już osłabiona wybuchem wulkanu na wyspie Thera), kładąc kres kulturze minojskiej; później zawładnęli wyspą Rodos oraz wybrzeżami Azji Mniejszej i innymi wyspami, na których były już kolonie minojskie.

Kolejnym ważnym wydarzeniem było przybycie plemienia Dorów, którzy około XII w. p.n.e. pojawili się na terenach Achajów. Dorowie, plemię stojące cywilizacyjnie niżej od Achajów, pokonało tych ostatnich i opanowało cały Peloponez, część Grecji środkowej, Kretę oraz południowo-zachodnie wybrzeża Azji Mniejszej. Mykeńskie miasta zniknęły, a resztki Achajów pozostały w niedostępnej Arkadii; część tego plemienia znalazła schronienie na Cyprze, w Italii i północnej części Azji Mniejszej. Obszar grecki na długi okres czasu podzielił się na część dorycką (m.in. Sparta ) oraz achajską (Arkadia).

Konsekwencją najazdu Dorów było nie tylko zniszczenie kultury mykeńskiej, lecz również zapoczątkowanie okresu archaicznego (XI-VII w. p.n.e.) w historii Grecji, o którym wiemy niewiele ze względu na bardzo szczupłą ilość źródeł pisanych (dlatego często używa się w odniesieniu do tej epoki nazwy - "Wieki Ciemne"). Z pomocą przychodzi oczywiście archeologia, szczególnie bogata w informacje dla okresu XI - VII w. p.n.e. Z pewnością w okresie tym dochodzi do ukształtowania się rządów arystokracji, które zastępują monarchie plemienne. Powstają miasta-państwa, rywalizujące ze sobą nawzajem. Ich wzajemnej izolacji sprzyja górzyste ukształtowanie terenu. Góry oddzielają od siebie poszczególne plemiona i ośrodki, utrudniają kontakty i prawie uniemożliwiają plemionom greckim wytworzenie wspólnej i jednolitej struktury politycznej. W tej sytuacji partykularyzmy pomiędzy poszczególnymi miastami ulegają pogłębieniu, ich mieszkańcy mają odrębne obyczaje i inny kult religijny. Główną rolę pod koniec okresu archaicznego odgrywają Ateny, Korynt, Sykion, Megara, Ertria (Eubeja) oraz Milet na wybrzeżu Azji Mniejszej.

Uboga w urodzajną ziemię Grecja nie była jednak w stanie wyżywić ciągle rosnącej liczby ludności. Jej nadmiar zmuszony był opuścić Grecję i szukać dla siebie miejsca gdzie indziej. W ten sposób rozpoczął się ruch ludności, który określany jest mianem Wielkiej Kolonizacji Greckiej. Szczególne natężenie przybrało on w okresie VIII-VI w. p.n.e. Osady greckie zakładane przez tych greckich "emigrantów" pokryły prawie wszystkie wybrzeża Morza Śródziemnego oraz Morza Czarnego. Największe ich skupiska znajdowały się w Italii (rejon ten nazywano Wielką Grecją); sieć kolonii powstała też na południu dzisiejszej Francji, na wschodnim wybrzeżu Hiszpanii oraz południowym wybrzeżu Azji Mniejszej. Nowopowstałe kolonie podtrzymywały kontakt ze swoim miastem macierzystym (metropolią). Ruch kolonizacyjny miał duże konsekwencje dla rozwoju greckiej gospodarki i kultury. Dzięki temu, że wzrosło zapotrzebowanie na towary (szczególnie wyroby rzemiosła) w koloniach, ożywiło się rzemiosło oraz handel. Rozszerzenie granic greckiego świata, spotkanie z obcymi kulturami i ludami znacząco wpłynęło na kulturę i sztukę Greków. Kontakt ze Wschodem przyczynił się do rozwoju literatury, sztuki i filozofii (dziedziny te reprezentują tacy twórcy jak poeci Hezjod, Safona, Anakreont oraz filozofowie Tales, Anaksymander i Anaksymenes z Miletu, Heraklit z Efezu, Pitagoras z Samos). W VII w. zaczęto w Grecji bić monetę. Szybko stała się ona powszechnym środkiem płatniczym, dzięki czemu mogło dojść do ukształtowania się rynku towarowo-pieniężnego. To z kolei pociągnęło za sobą powstanie warstwy bogatego kupiectwa. Ożywiło się także życie polityczne w Grecji - do władzy dochodziły wybitne jednostki, które potrafiły pozyskać sobie lud. Stawały one na czele miast-państw jako tyrani. Wielka Kolonizacja znacząco wpłynęła na zmiany w świadomości Greków oraz ich poczucie tożsamości. To spotkanie z obcymi kulturami uświadomiło im, że stanowią wspólnotę językową i religijną. Wyrazem tego poczucia jedności było powstanie wspólnych dla wszystkich Greków pojęć Hellen i Hellada. Wielką Kolonizację zahamował wzrost potęgi Persji oraz konkurencja ze strony Kartaginy.

W VII w. na terytorium Grecji istniało wiele miast-państw. Dwa z nich jednak wyróżniały się znaczeniem i odegrały największą rolę w dziejach Hellady.

Pierwszym z nich była Sparta, założona przez Dorów w Lakonii. Podbiła ona sąsiednią Mesenię i włączyła ją do swego terytorium. Na czele Sparty stali zawsze dwaj królowie, sprawami państwa kierowała geruzja (rada starszych), ważnymi urzędnikami byli eforowie w liczbie pięciu, wybierani przez zgromadzenie ludowe. Społeczeństwo Sparty dzieliło się na trzy klasy: Spartiatów (Dorów), perjojków (ludzi wolnych, lecz pozbawionych praw politycznych) oraz helotów (podbita ludność achajska)

Drugim miastem-państwem liczącym się w Grecji były jońskie Ateny. Początkowo państwem ateńskim rządził król. Władza królewska został jednak zastąpiona przez rządy arystokracji (eupatrydów). Dawne kompetencje króla przejęli archonci, funkcje najwyższej rady spełniał Areopag. Poza eupatrydami pozostała ludność nie posiadała praw politycznych. W 632 r. p.n.e. doszło w Atenach do próby wprowadzenia tyranii (Kylon). Na przełomie VII i VI w. p.n.e. spisane zostały prawa zwyczajowe i powstały podstawy ateńskiego prawodawstwa. Było to dziełem Drakona (621 p.n.e.), Solona (594 p.n.e.) i Klejstenesa (508 p.n.e.). W ten sposób w Atenach rodziła się powoli demokracja.

Tymczasem rosnąca w potęgę Persja zaczęła realnie zagrażać Grecji. Persowie dążyli do poszerzenia swych granic i opanowania wybrzeży Morza Egejskiego. Szczególnie zagrożone były miasta greckie w Azji Mniejszej; także i te w Grecji właściwej. Doszło do szeregu wojen Greków z Persami. Rozpoczęło je powstanie jońskie (500 - 494 r. p.n.e.). Wojny te zakończyły się w 449 p.n.e. zwycięstwem Greków. Kolonie greckie w Azji uzyskały niezależność.

W dziejach Aten był to czas niezwykle ożywionego rozwoju pod wieloma względami. Działalność Peryklesa doprowadziła do umocnienia się struktur demokracji ateńskiej, a wśród nich takich instytucji ustrojowych jak eklezji (zgromadzenia ludowego) i rady pięciuset. Zwiększyła się także rola ludu w życiu politycznym i jego wpływ na rządy. Podstawą bogactwa Aten były fundusze zgromadzone w skarbcu Związku Morskiego. Kwitło budownictwo (Akropol, Pireus, "długie mury" ) oraz literatura i sztuka (najsłynniejsi twórcy to rzeźbiarz Fidiasz i tragicy Ajschylos, Sofokles i Eurypides).

Ten rozwój i umacnianie się silnej pozycji Aten wzbudziło zazdrość w innych państwach greckich, a szczególnie w Sparcie. Rywalizacja obu miast doprowadza do wybuchu wojny, określanej jako wojna peloponeska. Trwała ona w latach 431-404 p.n.e. Ateny przegrały tę wojnę i utraciły hegemonię w Grecji. Wojna ta mimo wygranej Sparty nie spełniła celów, którymi Sparta kierowała się przystępując do niej. Najwięcej na konflikcie państw greckich zyskała Persja, która opanowała miasta w Azji Mniejszej oraz coraz silniejsza Macedonia. Kiedy Ateny i Teby założyły drugi Ateński Związek Morski (378 p.n.e.) Sparta znów znalazła się na marginesie greckiej sceny politycznej. Niebawem została jeszcze pokonana w bitwie pod Leuktrami (371 p.n.e.) przez Teby, które przez jakiś czas stały się hegemonem Grecji. W 355 r. p.n.e. wskutek nieudanej polityki Aten rozpadł się Związek Morski.