Krucjaty

Krucjaty, inaczej wyprawy krzyżowe, to wojny ogłaszane przez papieży i prowadzone w imię Jezusa Chrystusa. Ich celem było odzyskanie chrześcijańskiego dziedzictwa albo obrona chrześcijaństwa przed wewnętrznymi i zewnętrznymi przeciwnikami. W węższym tego słowa znaczeniu były to wyprawy wojenne organizowane w okresie od jedenastego do trzynastego stulecia przez chrześcijańskie rycerstwo Europy Zachodniej w celu oswobodzenia Ziemi Świętej spod dominacji muzułmańskiej. Do tej pory określenie "świętej wojny" przez dłuższy czas stanowiło pojęcie zupełnie obce chrześcijaństwu.

Określenie to przyjęte zostało w IX w. przez kościelne i możnowładcze środowisko bizantyjskie, używając hasła walki o wiarę w zmaganiach z emiratami arabskimi w Syrii i Mezopotamii. Ideologia krucjat rozwijała się jednocześnie w królestwach północnej Hiszpanii, które od VIII w. ciągle prowadziły konflikty zbrojne z Arabami - początkowo o własny byt, a następnie również o przejęcie od niewiernych (Saraceni) okupowanych części Półwyspu Pirenejskiego. W 1063 r. papież Aleksander II rozpowszechniał apel do wszystkich narodów chrześcijańskich, by stanęły przy boku Hiszpanów w wojnie z przeciwnikami chrześcijaństwa.

Wyprawy organizowane przeciwko muzułmanom w Hiszpanii i na Sycylii pozostawały pod dużym wpływem idei głoszonej przez św. Augustyna z Hippony o przemocy za zgodą Boga. Stały się one impulsem do przystąpienia do wojny o oswobodzenie Ziemi Świętej, która od połowy XI w. znajdowała się pod władaniem Turków seldżuckich (Seldżucy). Papież Grzegorz VII w 1074 r. jako pierwszy podjął ideę takiej wyprawy. Do jej zrealizowania doprowadził jednak dopiero jeden z jego następców Urban II, który wezwał na synodzie w Clermont (1095 r.) do odebrania grobu Jezusa Chrystusa z rąk innowierców.

Hasło to spotkało się z szerokim oddźwiękiem wśród prawie wszystkich warstw społecznych. Oprócz względów religijnych, silną pobudką skłaniającą do udziału w wojnie były bodźce ekonomiczne, m.in.: chęć wzbogacenia się (młodsi synowie, pozbawieni na podstawie zwyczaju lennego sposobności dziedziczenia ojcowizny, mieli chęć zdobyć nowe ziemie i łupy), ufność chłopów w zmianę stosunków społecznych (utworzenie królestwa sprawiedliwości w Palestynie), obawa przed niedoborem żywności, który stanowił zagrożenie dla Europy na przednówku 1096 r. czy też wreszcie pragnienie złamania przez miasta włoskie dominacji handlu bizantyjskiego i arabskiego. Uczestnicy krucjat (określani przez muzułmanów mianem Franków) korzystali ze specjalnych przywilejów, m.in. odpustów oraz opieki Kościoła nad pozostawionymi w kraju rodzinami i majętnościami.

I krucjata

W trakcie I krucjaty (1096-1099) krzyżowcy zajęli Niceę (1097 r.), przeszli przez Anatolię, weszli do stolicy sułtanatu - Ikonium i odnieśli zwycięstwo pod Herakleą (1097 r.). Rok później zajęli Edessę (w miejscu tym Baldwin z Bouillon założył pierwsze łacińskie państwo na Wschodzie - hrabstwo Edessy), Syrię i Antiochię, dotarli w niewielkiej liczbie ok. 20 tys. (wg obliczeń samego papieża Urbana II na krucjatę wyruszyło 300 tys. ludzi) do Jerozolimy. W lipcu 1099 r. miasto to zostało zdobyte (dzięki pomocy floty genueńskiej, która wylądowała w Jaffie i dostarczyła krzyżowcom żywności, a także drewna nieodzownego do budowy machin oblężniczych). Dokonano przy tym masakry ludności.

Na podbitych terenach utworzono tzw. Królestwo Jerozolimskie, które podlegało władzy papieża. Jego przedstawicielem był patriarcha jerozolimski. Pierwszym świeckim władcą został Gotfryd z Bouillon, nosił on tytuł Advocatus Sancti Sepulchri ("Obrońca Grobu Świętego"). Jego brat i następca Baldwin I otrzymał godność królewską (1100 r.) i w ciągu kilkunastu lat sprawowania rządów (do 1118 r.) narzucił zwierzchnią władzę Królestwa innym państewkom łacińskim - hrabstwu Edessy, Trypolisu oraz księstwu Antiochii. Ciągłe niebezpieczeństwo rewanżu ze strony muzułmanów spowodowało nieodzowność stworzenia siły militarnej, działającej w sposób bardziej sprawny niż pospolite ruszenie - stało się to przyczyną powstawania zakonów rycerskich (kawalerowie maltańscy, templariusze).

II i III krucjata

Upadek hrabstwa Edessy (1144 r.) był czynnikiem, który doprowadził do zorganizowania II krucjaty (1147-1149). Na jej czele stanęli konkurujący ze sobą (co stało się przyczyną klęski) Konrad III niemiecki i Ludwik VII francuski. W kolejnych latach sułtan Saladyn (Salah ad-Din) opanował prawie cały teren Królestwa Jerozolimskiego (krzyżowcy ponieśli bolesną klęskę pod Hattin w 1187 r.), przejął powtórnie kontrolę nad sanktuarium chrześcijaństwa, co stało się przyczyną do organizacji III wyprawy krzyżowej (1189-1192), pod dowództwem cesarza Fryderyka I Barbarossy, króla francuskiego Filipa II Augusta oraz króla angielskiego Ryszarda I Lwie Serce.

Krzyżowcy w czasie tej krucjaty odzyskali tylko pas wybrzeża od Tyru do Jaffy. Tolerancyjny sułtan zagwarantował jednak chrześcijanom swobodne dojście do miejsc kultu w Jerozolimie i innych miastach. W czasie wyprawy we władanie łacinników przeszedł także Cypr (do 1571 r.). Osiągnięte efekty nie uzyskały aprobaty opinii chrześcijańskiej tym bardziej, że po śmierci Saladyna (1193 r.) stosunki z jego sukcesorami uległy pogorszeniu.

IV krucjata

IV krucjata (1202-1204) najważniejszym zadaniem uznała uderzenie na Egipt. Biorącym udział zabrakło już jednak tego entuzjazmu, który towarzyszył pierwszym krzyżowcom. Na wyprawę udali się przede wszystkim poszukiwacze łupów i zysków. Porzucili oni zamysł ataku na Egipt i interweniowali, na prośbę Wenecji, na wybrzeżu dalmatyńskim, a później za namową Aleksego III Angelosa - w Bizancjum. Rezultatem krucjaty było zdobycie Konstantynopola (1204 r.) i ustanowienie cesarstwa łacińskiego. Niepowodzenia IV wyprawy krzyżowej wytworzyły pogląd, że rycerstwo nie jest godne odzyskania Ziemi Świętej, a zrealizować postawiony cel mogą tylko istoty niewinne - dzieci. Wynikiem tej teorii była tzw. krucjata dziecięca (1212 r.), w czasie której większość biorących udział zginęła, a reszta została sprzedana w niewolę.

V i VI krucjata

Organizatorami V krucjaty (1217-1221) byli: król węgierski Andrzej II i książę austriacki Leopold VI. Za główny cel uznano zrealizowanie niewykonanego planu uderzenia na Egipt. Po czasowym opanowaniu Damietty (1218 r.), wyprawa zakończyła się mimo wszystko klęską. W latach 1228-1229 odbyła się VI krucjata - bezkrwawa wyprawa Fryderyka II (część grona historyków nie uznaje jej za krucjatę), w czasie której na mocy układów odzyskano część Królestwa Jerozolimskiego z Jerozolimą (utracona po raz kolejny w 1244 r.), Betlejem i Nazaretem.

VII i VIII krucjata

Organizatorem dwóch ostatnich wypraw był francuski król Ludwik IX Święty. Za cel VII (1248-1254) obrano opanowanie Egiptu, podczas VIII (1270 r.) krzyżowcy udali się do Tunisu. Obie krucjaty zakończyły się klęską. Plany nowych wypraw krzyżowych podejmował Karol II Andegaweński, który w 1277 r. przyjął tytuł króla jerozolimskiego, jednak łacińskie włości na Wschodzie uległy zmniejszeniu - w 1289 r. Mamelucy zawładnęli Trypolisem, a w 1292 r. padł ostatni bastion krzyżowców - Akka.

Niedobitki łacinników ewakuowały się na Cypr. Wyspa ta stała się najważniejszym punktem we wschodniej części Morza Śródziemnego (królowie cypryjscy przyjęli tytuł królów jerozolimskich i wiele razy w ciągu XV w. wysuwali plany krucjat), na którym oparcie znaleźli chrześcijanie. Wyprawy krzyżowe nie uzyskały planowanego celu. Wszystkie zdobycze okazały się sporadyczne, krótkotrwałe. Równocześnie krzyżowcy doprowadziły do rozbicia cesarstwa bizantyjskiego, które stanowiło główną osłonę Europy przed Turkami. Najwięcej pożytku z ruchu krucjatowego odniosły miasta włoskie, przejmując od Arabów i Bizancjum handel ze Wschodem.

Rekonkwista

Oprócz wypraw do Ziemi Świętej najwyższe władze kościelne wspierały krucjaty przeciwko Maurom w Hiszpanii (rekonkwista), a także przeciwko Słowianom połabskim (m.in. wyprawę w 1147 r. pod wodzą Henryka Lwa i Albrechta Niedźwiedzia) oraz Prusom. Na apel papiestwa organizowano także w XIII-XV w. krucjaty przeciwko heretykom, m.in. albigensom, katarom, husytom.