Monarchia to ustrój polityczno-społeczny, w którym władzę w państwie pełni władca zwany królem, sułtanem, carem. Władza monarsza może być dziedziczna w obrębie danej dynastii lub elekcyjna i wtedy król jest wybierany każdorazowo przez upoważniony do tego organ. Monarchia na przestrzeni wieków przechodziła ewolucję i powstawały różne jej odmiany. W starożytności najpowszechniej występowała monarchia despotyczna. We wczesnośredniowiecznej Europie typowym ustrojem była monarchia feudalna. Na jej podstawie ukształtowała się monarchia stanowa W krajach o ustroju monarchii stanowej ograniczano uprawnienia panującego, bowiem dopuszczano do rządów w mniejszym lub większym stopniu stany społeczne. Największy wpływ na władzę miały stany uprzywilejowane, a więc szlachta i mieszczaństwo, chłopi nie mieli w tym względzie nic do powiedzenia. Monarchie stanowe z czasem przekształciły się bądź w monarchie absolutne bądź w monarchie konstytucyjne lub parlamentarne.

Anglia

W Wielkiej Brytanii panowały typowe dla średniowiecznej Europy stosunki feudalne, z czasem jednak pojawiły się pewne elementy odrębne i wyróżniające go na tle państw europejskich. Społeczeństwo anglosaskie dzieliło się na grupę erlów, czyli arystokrację rodową, kerlów- chłopów-żołnierzy, letów - ludzi półwolnych i niewolników. Chłop posiadał w odróżnieniu od chłopa w pozostałej części Europy ziemię na własność, a działka zwana była łanem. Chłop miał też prawo użytkowania należących do wspólnoty gminnej pastwisk, lasów i łąk. Majątki erlów i duchownych były ogromnych rozmiarów, a do użytkowania ziemi wynajmowano letów lub zubożałych erlów, którzy musieli oddać się pod opiekę pana, który zyskiwał w stosunku do nich tytuł lorda. Z czasem lord uzyskał immunitet umożliwiający mu sprawowanie sądownictwa nad sokmenami, czyli chłopami zamieszkującymi jego ziemie.

Największym właścicielem ziemi w państwie był jednak król, który nagradzał nią członków swojej drużyny. Stopniowo zaczęła wykształcać się z nich nowa arystokracja urzędnicza. Wolni i półwolni mieszkańcy państwa zobowiązani byli do reperacji grodów i mostów oraz uczestniczenia w pospolitym ruszeniu. Król angielski ze względu na posiadłości na kontynencie europejskim był jednocześnie wasalem króla francuskiego.

Podstawową jednostką administracyjną była gmina wiejska, o której najważniejszych sprawach decydowano na zebraniu gminnym. Władza wykonawcza spoczywała w rękach gminnego starosty. Kilka gmin tworzyło setkę, na obszarze tym osadzano stu wojowników z rodzinami. Sądownictwo pełniło zgromadzenie setki złożone z reprezentantów gmin wiejskich i właścicieli ziemskich a z czasem przeszło ono w ręce dwunastu urzędników. Setki i miasta składały się na hrabstwa, na czele których stali eldormeni, a następnie urzędnicy królewscy - szeryfowie. Pełnili oni władzę sądowniczą oraz strzegli bezpieczeństwa hrabstwa. Na jego wezwanie dwa razy do roku zbierało się gromadzenie notablów pełniące funkcje sądu odwoławczego, wyznaczające wysokość podatków oraz legalizujące wszelkie transakcje dotyczące obrotu ziemią.

Król posiadał radę doradczą, która wspierała go swa radą i opiniami w kwestiach zawierania pokoju i wojny, następstwa tronu, ustawodawstwa oraz ustalania danin i podatków.

W 1066 roku po bitwie pod Hastings podboju Anglii dokonał siły normańskie Wilhelma Zdobywcy. Henryk II Plantagenet w I połowie XII wieku zawładnął oprócz Anglii także częścią południowo-zachodniej Francji - Akwitanią, Andegawenią, Gaskonią. Był władcą pochodzenia francuskiego, stad jego zainteresowanie nabytkami kontynentalnymi. Władzę w tak rozległym państwie utrzymywał dzięki wspomnianym wyżej szeryfom. Całe państwo zostało objęte jednym podatkiem, co wywołało spór z duchowieństwem. Konstytucje klarendońskie likwidowały przywileje kościoła anglikańskiego w postaci sądownictwa kościelnego, zwolnień podatkowych, zakazu rozstrzygania konfliktu kościoła z władzą monarszą przez papieża. Szczególnie ostry przebieg miał konflikt króla z przywódcą antykrólewskiej opozycji arcybiskupem Canterbury Thomasem Becket'em. Becket nie chcąc się podporządkować nowym regulacjom schronił się w klasztorze cysterskim na kontynencie. Henryk II zgodził się na ugodę arcybiskupem, jednak po powrocie do Anglii Becket nie zmienił swego stanowiska. Dworzanie Henryka II uznali, że jedyną metodą rozwiązania sporu z arcybiskupem jest jego usunięcie. Zamordowanie Becket'a ściągnęło na króla dezaprobatę i potępienie społeczeństwa i spowodowało powstanie silnej opozycji. W rezultacie król musiał zlikwidować konstytucje klarendońskie i odbyć pielgrzymkę pokutną do grobu zamordowanego arcybiskupa. Henryk II planował nie tylko zdobycie korony francuskiej ale nawet cesarskiej. Dla realizacji tego celu zorganizował armię zaciężną. Utrzymywanie żołnierza zawodowego wiązało się jednak z koniecznością płacenia mu żołdu i to m.in. było powodem wprowadzenia nowych podatków w państwie i sporu z duchowieństwem. Następca Henryka II Ryszard Lwie Serce większość swego panowania spędził biorąc udział w krucjatach przeciwko niewiernym. Sojusz wymierzony w Ryszarda zawiązali jego brat Jan bez Ziemi oraz król francuski Filip August. Gdy Ryszard Lwie Serce dostał się do niewoli cesarskiej czynili oni mnóstwo zabiegów, by trwała ona jak najdłużej. Po oswobodzeniu z niewoli cesarskiej i powrocie do kraju Ryszard przystąpił do rozprawienia się z uzurpatorami czyhającymi na jego władzę. Jan bez Ziemi musiał poddać się woli brata a Filipowi Augustowi zagroziła kolejna wojna z Anglią, do której nie doszło jedynie na skutek interwencji papiestwa. Ryszard Lwie Serce zmarł w 1199 roku na skutek rany odniesionej w trakcie walk w Akwitanii. Kolejny władca i brat Ryszarda Lwie Serce Jan bez Ziemi chciał wzmocnić pozycję monarchy i rewindykować utracone przez dotychczasowych władców ziemie. Szybko popadł w konflikt ze swym dotychczasowym sojusznikiem - królem francuskim. W rezultacie jego panowanie zakończyło się utratą ziem angielskich we Francji, stąd jego przydomek. Nastąpiło to, gdy Filip August na mocy wyroku sądu parów, który nakazał konfiskatę kontynentalnych posiadłości angielskich rozpoczął ich podbój, który trwał w latach 1203-1208. Dla uzyskania środków na wojny z Francją nałożył na ludność wysokie podatki co wywołało opór duchownych, którzy doprowadzili do obłożenia króla klątwą papieską. Papież zwrócił się wtedy z prośbą o pomoc do Filipa Augusta, któremu obiecał koronę angielską. W tej sytuacji Jan bez Zmieni uznał się w 1213 roku za lennika papieskiego. Ostatecznie plany Jana bez Ziemi dotyczące odzyskania posiadłości kontynentalnych pogrzebała bitwa pod Bouvines w 1214 roku, w której cesarz Otton IV został pokonany przez wojska francuskie. W ten sposób w łeb wziął plan zaatakowania Francji z dwóch stron, z południa przez Anglików i z północnego wschodu przez wojska cesarskie. Jan bez Ziemi powrócił wtedy do Anglii, gdzie doszło do wybuchu powstania żądającego przywrócenia swobód i zniesienia ucisku podatkowego. W rezultacie w 1215 roku Jan bez Ziemi został zmuszony do wydania przywileju dla szlachty zwanego Wielką Kartą Swobód, która uzależniała decyzje podatkowe monarchy od zgody Wielkiej Rady złożonej z duchownych i świeckich możnych, ograniczała samowolę urzędników państwowych, przede wszystkim szeryfów oraz dawała prawo każdemu obywatelowi do procesu sądowego. Ponadto zapewniono autonomię kościołowi angielskiemu, wolność handlu, zagwarantowano przyznawanie urzędów Anglikom, nakazano zwrot majątków odebranych nieprawnie tzn. bez wyroków sądowych. Na mocy postanowień Wielkiej Karty Swobód miała powstać specjalna rada kontrolująca przestrzeganie je postanowień. Jan bez Ziemi za wszelką cenę chciał obalić Kartę Swobodę odwołując się nawet w tym celu do papieża. Zabiegi jego zostały udaremnione przez śmierć w 1216 roku.

Wielka Karta Swobód dała podstawę dla powstania parlamentu angielskiego, bowiem szlachta powołując się na jej postanowienia wymogła na królu Henryku III prowizje oksfordzkie przyjęte w 1258 roku. Poprzez utworzenie 15-osobowej rady doradczej tzw. parlamentu zwoływanej trzy razy do roku ograniczyły one prerogatywy władzy królewskiej, 12-osbowa komisja miała kontrolować działanie urzędników królewskich i skarbu. Po zerwaniu prowizji oksfordzkich i zawarciu sojuszu z królem francuskim oraz papieżem szlachta angielska pod przywództwem Szymona z Montfort podniosła bunt antykrólewski. Po pokonaniu wojsk królewskich w 1264 roku w bitwie pod Lewes opozycja udała się do Londynu, gdzie powiększyła skład obradującego nadzwyczajnie parlamentu o przedstawicieli rycerstwa i mieszczaństwa. Parlament tworzyli przedstawiciele, więc odtąd wszystkich stanów - szlachty, duchowieństwa, mieszczaństwa oraz rycerstwa. Od XIV wieku parlament angielski zwoływano w miarę regularnie. Ustaliło się, że parlament składał się z Izby Gmin będącej reprezentacją szlachty, mieszczaństwa i rycerstwa oraz z Izby Lordów składającej się z możnych duchownych i świeckich. W 1295 roku zagwarantowano. Iż król nie mógł nakładać nowych podatków bez uprzedniej zgody parlamentu. W XIV wieku parlament zyskał tez uprawnienia ustawodawcze oraz najwyższego organu władzy sądowniczej.

Francja

Państwo francuskie powstało w wyniku podziału monarchii Karola Wielkiego na mocy traktatu w Verdun w 843 roku. Przewidywał on, iż część południowa, a więc właśnie przyszłą Francja będzie rządzona przez Lotara. W X wieku Francja podzielona była na liczne księstwa wasalne, których władcy byli częstokroć znacznie silniejsi od samego króla. Władca miał ówcześnie bardzo słabą pozycję, zarządzał właściwie jedynie swoją dzielnicą. Panowie feudalni zadecydowali, że w 987 roku doszło do zmiany dynastii panującej we Francji. Po śmierci Ludwika V Karolinga władzę przejął Hugo Kapet dając początek dynastii Kapetyngów. Zapewnił on dziedziczność tronu francuskiego w obrębie własnej rodziny. Ze względu na zwierzchność angielską nad terenami południowo-zachodniej Francji przez lata ciągnęła się rywalizacja i wojny francusko-angielskie. W XIII wieku zdecydowanie umocniła się pozycja Francji poprzez zawładnięcie Andegawenią. Filipowi Augustowi udało się także wzmocnić władzę monarszą, dzięki poparciu miast. Na południu Francji musiano stawić czoła szerzącej się herezji albigensów. Byli oni przeciwnikami zarówno władzy duchownej jak i świeckiej, odrzucali wszelką dogmatykę i obrzędowość kościoła, sakrament małżeństwa, wierzyli w wędrówkę dusz i manichejski dualizm. Szybko poszerzały się szeregi albigensów co z kolie powodowało konflikt z kościołem i wiernymi katolickimi. Papież Innocenty III po zamordowaniu przez albigensów legata papieskiego wezwał do krucjaty przeciwko heretykom. Ze względu na to, że udział wzięło w niej wielu zwykłych rzezimieszków i złoczyńców doszło do ogromnego wyniszczenia Prowansalii. Co prawda ostatecznie heretycki ruch albigensów został stłumiony ale trwało to aż dwadzieścia lat. Podobnie krwawo został stłumiony społeczny ruch tzw. pastuszków. Były to grupy chłopów, które w 1251 roku rozpoczęły antyfeudalne i antykościelne powstanie.

Ludwik IX zwany Świętym podporządkował sobie północne i południowe tereny Francji. Jednocześnie utrzymywał pokojowe stosunki z sąsiadami a z Anglią zawarł w 1259 roku pokój w Paryżu. Wzmocnił on także władzę królewską poprzez zakaz prowadzenia wojen prywatnych przez szlachtę, likwidację sądownictwa duchownych oraz wprowadzenie osobistego mianowania urzędników i biskupów, co oznaczało podporządkowanie władzy duchownej władzy świeckiej. W miejsce sądownictwa feudalnego wprowadzono trybunały monarsze zwane parlamentami składające się z zawodowych sędziów. Zaczęły powstawać poprzez wyodrębnienie z rady królewskiej urzędy centralne.

Filip IV Piękny rządzący Francją pod koniec wieku XIII i na początku wieku XIV wdał się w wojnę z Anglią, którą chciał zupełnie usunąć z kontynentu europejskiego. Na wojnę tą pobierał od duchowieństwa dziesięcinę. Tymczasem papież Bonifacy VIII pod groźbą ekskomuniki zakazywał władcom świeckim pobierania od duchownych wszelkich podatków. W odpowiedzi Filip IV zakazał wywozu z Francji złota i srebra, w których przewożono do Rzymu daniny. W tej sytuacji papież orzekł, ze król francuski w wyjątkowych wypadkach może nakładać podatki na duchownych francuskich bez uzyskania przedtem zgody Rzymu. Wkrótce jednak spór króla francuskiego z papieżem odnowił się i Bonifacy VIII cofnął swoje poprzednie ustalenia. Zagroził nawet Filipowi sądem synodalnym. W tej sytuacji król Francji rozpoczął w kraju ogromną nagonkę antypapieską. Głosząc, iż papiestwo chce odebrać Francji suwerenność w 1302 roku zwołano Stany Generalne będące reprezentacją całego społeczeństwa. W XIII wieku społeczeństwo francuskie podzieliło się na trzy stany: uprzywilejowane duchowieństwo i szlachtę oraz nieuprzywilejowany stan trzeci składający się z reprezentantów reszty społeczeństwa. Stany Generalne z 1302 roku zaaprobowały antypapieską politykę Filipa IV. Podstawą powstania trzech wyodrębnionych stanów społecznych były nadawane przez władcę przywileje. Miały one charakter podatkowy, sądowniczy, ekonomiczny, polityczny. W ten sposób ukształtowały się stany różniące się między sobą ilością i ważnością posiadanych przywilejów. Oczywiście uzyskanie przywilejów wymagało odpowiedniej akcji i nacisku na monarchę. Poprzez przywileje król francuski wiązał określone grupy ludności z tronem francuskim oraz nakładał też na nie obowiązki. Przejście z jednego stanu do drugiego było praktycznie niemożliwe, a przynależność do określonego stanu była, więc dziedziczna. Powstanie monarchii stanowej we Francji nastąpiło na skutek przejścia od kraju rozbitego na wiele feudalnych posiadłości do państwa scentralizowanego o ustroju monarchicznym, w którym wpływ na rządy miały też stany społeczne.

W 1302 roku przeciwko Francuzom okupującym Flandrię wybuchło powstanie, które wywalczyło niezależność księstwa od państwa francuskiego. Bonifacy VIII na synodzie groził Filipowi klątwą za jego nieposłuszeństwo. W odwecie jeden z doradców królewskich Wilhelm Nogaret zaproponował, by oskarżyć papieża Bonifacego VIII przed sadem soborowym o nieprawne przejęcie tronu papieskiego. W celu doprowadzenia papieża przed sąd soborowy próbowano go porwać z jego rezydencji w 1303 roku. Było to tak mocne przeżycie dla Bonifacego VIII, że w miesiąc później zmarł.

Dla sfinansowania działań wojennych prowadzonych we Flandrii Filip IV najpierw uciekał się do psucia monety, potem skonfiskował majtki francuskich Żydów a następnie zakon templariuszy. W 1307 roku uwięziono zakonników i zajęto ich majątek. W trakcie tortur chciano wymóc na nich przyznanie się do zarzutów rozpusty, bluźnierstwa a nawet kontaktów z niewiernymi Arabami. Część zakonników w obliczu wyszukanych tortur przyznawał się do wyssanych z palca zarzutów. Skutku nie odniosła także interwencja papieża Klemensa V. Zakonnicy skazani zostali na śmierć przez spalenie na stosie. Sobór odbywający się w Vienne w 1310 roku potwierdził rozwiązania Zakonu templariuszy a dodatkowo zalegalizował tą decyzję papież wydając bullę w 1312 roku. Zagarniecie majątku rozwiązanego zakonu templariuszy nie ustabilizowało jednak gospodarki francuskiej, a mniejsi posiadacze ziemscy zaczęli tracić swoje majątki. W tej sytuacji zaczynał się w społeczeństwie francuskim ferment. Ludwik X, by ratować skarb królewski kazał chłopom z domen królewskich wykupywać swoją wolność. To z kolei spowodowało ogromne zadłużenie chłopstwa u lichwiarzy, i w konsekwencji wzmagało napięcie społeczne. W tej sytuacji we Francji zaczęły działać ruchy szerzące ideę dobrowolnego ubóstwa. Powstały tzw. beginaże, w których wspólnie w bardzo skromnych warunkach mieszkały kobiety. Nie składały one jednak żadnych ślubów zakonnych i w każdej chwili mogły opuścić zgromadzenie i zawrzeć związek małżeński. Podobne zgromadzenia zaczęto zakładać dla mężczyzna a nazywano je begardami. Część z nich wiodła żywot wędrujących pokutników, którzy utrzymywali się z jałmużny. Druga grupa utrzymywała się z pracy i była dobrze zorganizowana na zasadzie gmin o ściśle określonych przepisach i regułach.

Powstanie monarchii stanowej we Francji doprowadziło do sytuacji, w której uprzywilejowane stany były wsparciem i pomocą dla działań królewskich, zwłaszcza w konflikcie z kościołem i papiestwem. Jednocześnie na przestrzeni wieków doszło do centralizacji i wzmocnienia państwa. W Anglii poprzez zyskiwanie uprzywilejowanej pozycji stany ustawicznie osłabiały władzę królewską a co za tym idzie jedność państwa. W rezultacie francuskie Stany Generalne współpracowały i popierały króla a angielski parlament był miejscem ograniczania i odbierania prerogatyw królewskich.