Mieszko I

Pierwszym poświadczonym przez źródła historyczne władcą polskim był Mieszko I. Udało mu się zjednoczyć znaczną część ziem polskich obejmujących Wielkopolskę, Mazowsze, Kujawy, Pomorze Zachodnie oraz Śląsk. Pomorze Mieszko podporządkował sobie w wyniku walk z margrabiami niemieckimi i zwycięskiej bitwy pod Cedynią w 972 roku. Śląsk podporządkował Mieszko pod koniec swego panowania po pokonaniu Czechów. Centrum państwa stanowiły ziemie Polan z Poznaniem, Gnieznem i Ostrowem Lednickim.

By zahamować napór feudałów niemieckich, którzy najeżdżali ziemie polskie pod pretekstem akcji chrystianizacyjnej a także, by zjednoczyć i wewnętrznie wzmocnić państwo Mieszko I zdecydował się na przyjęcie chrztu za pośrednictwem Czech. Najpierw w 965 roku poślubił księżniczkę czeską Dobrawę a następnie przyjął chrzest w 966 roku. Zyskał sobie też sympatię cesarza Ottona I i tytuł "przyjaciela cesarskiego". Chrzest wprowadzał Polskę do grona państw chrześcijańskiej Europy, chronił przed akcjami feudałów niemieckich oraz integrował ludność wokół nowej religii.

Do panowania Mieszka I odnosi się dokument Dagome Iudex będący aktem poddania państwa polskiego pod opiekę Stolicy Apostolskiej.

Bolesław Chrobry

Po śmierci Mieszka w 992 roku władzę przejął jego syn Bolesław. Kontynuował on podboje zapoczątkowane przez ojca. Chrystianizował plemiona Prusów, czemu służyć miała misja Świętego Wojciecha. Po śmierci biskupa wykupił jego ciało i pochował w katedrze w Gnieźnie. W 1000 roku przy okazji pielgrzymki cesarza Ottona III do grobu Świętego Wojciecha odbył się zjazd gnieźnieński. Otton III wyraził na nim zgodę na koronację królewską Bolesława poprzez włożenie mu na głowę diademu cesarskiego oraz wręczenie włóczni Świętego Maurycego. Ponadto utworzono niezależne od Magdeburga arcybiskupstwo w Gnieźnie oraz biskupstwa w Krakowie, Kołobrzegu i Wrocławiu. Radzim Gaudenty będący bratem Świętego Wojciecha został pierwszym arcybiskupem gnieźnieńskim.

Po śmierci Ottona III pogorszyły się stosunki z cesarstwem. W 1002 roku rozpoczęła się wojna z następcą Ottona III Henrykiem II. Bolesław Chrobry zajął Milsko, Miśnię i Łużyce a jednocześnie przejął władzę w Czechach. W 1004 roku Bolesław musiał zrezygnować z tronu czeskiego i Pragi, ale udało mu się zatrzymać Słowację i Morawy. W 1005 roku podpisano pokój w Poznaniu. W wyniku kolejnego okresu wojen w latach 1007-1013 Bolesław zajął Milsko i Łużyce powtórnie a cesarz zgodził się w pokoju w Merseburgu na oddanie mu Miśni i Milska jako lenna cesarskiego. Największa wyprawa niemiecka ruszyła na państwo polskie w 1017 roku, po nieudanym oblężeniu Niemczy doszło do podpisania pokoju w Budziszynie na mocy, którego Bolesław formalnie nabywał prawo do Milska i Łużyc. Cesarz zobowiązał się też do wsparcia Bolesława w razie wyprawy na Ruś Kijowską. Stosunki z Rusią układały się poprawnie dopóki żył i rządził Włodzimierz. Po jego śmierci doszło do walk o tron, w których Bolesław interweniował na rzecz swego zięcia Świętopełka, a przy okazji przyłączył do Polski Grody Czerwieńskie. Tuż przed swą śmiercią w 1025 roku Bolesław Chrobry koronował się na króla Polski.

Mieszko II

Mieszko koronował się na króla Polski zaraz po śmierci swego ojca. Początkowo kontynuował nawet z powodzeniem politykę ojca, jednak szybko odezwały się wrogie nastroje ze strony cesarstwa, Rusi i Czech. Jednocześnie doszło do kryzysu wewnętrznego i wystąpień braci przeciwko Mieszkowi. Na skutek jednoczesnego najazdu w 1031 roku księcia Jarosława Mądrego i cesarza Konrada II Niemcy odzyskali Milsko i Łużyce, Czechy Morawy a Ruś Grody Czerwieńskie. Po ucieczce Mieszka z kraju władzę objął jego brat Bezprym, który zrezygnował z samodzielności politycznej odsyłając insygnia władzy królewskiej cesarzowi.

Kazimierz Odnowiciel

W 1034 roku władzę przejął syn Mieszka II Kazimierz Odnowiciel, jednak wkrótce wraz z matką Rychezą został wygnany z kraju. Schronienie wygnańcy znaleźli na dworze cesarskim. Kraj ulegał dezintegracji i podziałom, na Mazowszu powstało odrębne państewko pod władzą Masława, w Wielkopolsce wybuchł bunt, oderwało się Pomorze. W latach 1038-1039 przez kraj przetoczyło się powstanie wymierzone w możnych. Kryzysowe położenie państwa polskiego wykorzystał król czeski Brzetysław, który najechał Wielkopolskę, złupił ją, wywiózł relikwie Świętego Wojciecha i na dodatek zagarnął Śląsk. Osłabienie Polski najazdem czeskim oraz powstaniem ludowym skłoniło cesarza Henryka III i Jarosława Mądrego do udzielenia wsparcia w powrocie do kraju i zaprowadzeniu porządku Kazimierzowi Odnowicielowi. Wsparty cesarskimi oddziałami zbrojnymi Kazimierz podporządkował sobie Małopolskę i Wielkopolskę a Jarosław oddał mu rękę swej siostry. Opór władcy stawiało Pomorze i Mazowsze, które zostało zmuszone do posłuszeństwa z pomocą Jarosława w 1047 roku. Niepowodzeniem zakończyła się próba całkowitego podporządkowania Śląska, z którego Kazimierz musiał płacić trybut. Nie udało się też Kazimierzowi koronować się ani odtworzyć arcybiskupstwa w Gnieźnie. Ze względu na przywrócenie jedności państwa oraz odbudowę polityczną i gospodarczą państwa Kazimierz zyskał przydomek Odnowiciel.

Bolesław Śmiały

Syn Kazimierza Odnowiciela Bolesław władzę objął w 1058 roku. Głównym dążeniem Bolesława było umocnienie państwa, poszerzenie granic i zrzucenie zależności od cesarstwa. Bolesław wciąż wojował, oparł się na sojuszu z Rusią i Węgrami. W Czechach wmieszał się w spory o tron podobnie jak i na Węgrzech, gdzie wprowadził na tron swojego kandydata Władysława. Dzięki interwencji na Rusi przyłączył do Polski Grody Czerwieńskie.

Dla uzyskania korony królewskiej wykorzystał toczący się w ówczesnej Europie tzw. spór o inwestyturę pomiędzy papieżem Grzegorzem VII a cesarzem Henrykiem IV. Bolesław opowiedział się za papieżem co spowodowało zgodę papieża na koronację. Odbyła się ona w 1076 roku i miała ogromne znaczenie prestiżowe, bowiem tym samym potwierdzała odzyskanie przez Polskę utracone wcześniej miejsce w Europie. Niedługo jednak nacieszył się Bolesław koroną królewską. W 1079 roku na skutek spisku możnych i zamordowania biskupa krakowskiego Stanisława ze Szczepanowa Bolesław został z kraju wygnany i uciekł na Węgry.

Władysław Herman

Po ucieczce Bolesława na tronie zastąpił go brat - Władysław Herman. Zupełnie inaczej niż Bolesław nie dążył do koronacji i uzależnił kraj od cesarstwa. Władza w kraju spoczywała faktycznie w rękach wojewody Sieciecha, który starał się ograniczyć władzę i znaczenie możnych. Ci z kolei, by bronić swych interesów postanowili przeciwstawić Władysławowi jego synów Zbigniewa i Bolesława. Ostatecznie walki zakończyły się wygnaniem Sieciecha i podziałem władzy pomiędzy Władysława i jego synów. Herman zatrzymał Mazowsze i władzę zwierzchnią w kraju, natomiast Zbigniewowi przypadła Wielkopolska i Kujawy a Bolesławowi Śląsk, Sandomierz i Kraków.

Bolesław Krzywousty

Podział kraju przetrwał Władysława Hermana i trwał do 1109 roku, kiedy to między Zbigniewem i Bolesławem wybuchły walki o władzę. W ich wyniku wygnany Zbigniew uzyskał wsparcie cesarza Henryka V, który zorganizował wyprawę przeciwko Polsce. Podobnie jak za czasów Bolesława Chrobrego broniono się na linii grodów, które dzielnie stawiały opór wojskom cesarskim. W okolicach Wrocławia doszło do bitwy na Pism Polu, w której wojska cesarskie zostały pokonane a cesarz wycofał się z Polski. Zbigniew powrócił od kraju ale wkrótce został uwięziony, oślepiony i zmarł.

Bolesławowi udało się w 1116 roku podporządkować Pomorze Gdańskie a następnie w latach 1121-1122 Pomorze Szczecińskie. Doprowadził do ponownej chrystianizacji tych terenów, a akcję tą miało wspierać utworzone w Kamieniu Pomorskim biskupstwo. Nie udało się jednak Bolesławowi koronować, miał też kłopoty z duchownymi niemieckimi dążącymi do podporządkowania sobie polskiego kościoła.

Bolesław Krzywousty mocą swego testamentu wprowadził w Polsce zasadę senioratu i podział na dzielnice. Miało to zapobiec walkom synów o tron i utrzymać jedność kraju. Dzielnica senioralna obejmująca Pomorze Gdańskie, ziemię łęczycką, sieradzką i krakowską ze stolicą w Krakowie oraz tytuł seniora miała przypadać najstarszemu spośród braci w rodzie Piastów. Senior miał odpowiadać za politykę zagraniczną, utrzymywać załogi w dzielnicach braci oraz mógł wskazywać kandydatów na urzędników i arcybiskupa. Każdy z synów otrzymywał własną dzielnicę, Władysław - Śląsk, Bolesław Kędzierzawy - część Kujaw, Mazowsze, Mieszko - Wielkopolskę, Henryk - ziemie sandomierską. Urodzony już po śmierci Bolesława Kazimierz dzielnicy nie otrzymał.

Rozbicie dzielnicowe

Po śmierci Bolesława Krzywoustego władzę jako senior objął Władysław Wygnaniec. Wkrótce jednak na skutek buntu młodszych braci wspieranych przez możnych i duchownych Władysław został wygnany stąd jego przydomek. Funkcję seniora przejął Bolesław Kędzierzawy a Władysław zwrócił się o wsparcie do Fryderyka I Barbarossy. Cesarz ruszył z wyprawą na Polskę w 1157 roku i zmusił Bolesława do podpisania układu w Krzyszkowie, który pozwalał mu na zachowanie tronu jednak za cenę trybutu. Synom Władysława miano oddać Śląsk.

Mieszko III Stary objął tron i dzielnicę senioralną po śmierci Bolesława Kędzierzawego. Dążył do zjednoczenia jak największego obszaru pod swą władzą, Udało mu się podporządkować Małopolskę, Wielkopolskę i ziemię sandomierską, Gdy jednak próbował wzmocnić swą władzę napotkał na opór możnych i pozostałych braci. Po wypędzeniu Mieszka z Krakowa tron objął najmłodszy z braci - Kazimierz Sprawiedliwy co było jawnym złamaniem zasady senioratu. By zapewnić tron swym synom Bolesław na zjeździe w Łęczycy w 1180 roku za cenę nadań i przywilejów dla duchownych i świeckich feudałów zyskał taką gwarancję. Po śmierci Kazimierza toczyły się jednak spory pomiędzy jego synami a pozostałymi Piastowiczami o władzę w państwie. Ostatecznie w Krakowie w latach 1202-1227 rządził Leszek Biały będący synem Kazimierza.

Dezintegracja kraju pogłębiała się coraz bardziej, dzielnice dzieliły się na mniejsze jednostki, zniknęła zupełnie dzielnica senioralna. W 1181 roku książęta pomorscy uznali zwierzchnictwo niemieckie nad Pomorzem Zachodnim. W 1227 roku samodzielność uzyskało Pomorze Gdańskie zrzucając zwierzchnictwo Krakowa. Do dalszego podziału przyczyniały się walki w ramach rodu Piastów a także dążenia polskiego duchowieństwa do jak najszerszej samodzielności. Dodatkowo Konrad Mazowiecki sprowadził do Polski w 1226 roku Zakon Krzyżacki, który chciał wykorzystać do podboju Prusów. W zamian za podbój Prusów Krzyżacy otrzymali w lenno ziemię chełmińską. Sfałszowali oni dokument, na mocy którego ziemie Prusów oraz ziemia chełmińska miały stać się lennem podporządkowanym władzy cesarskiej. Ponadto na rozbity kraj w 1241 roku spadł najazd Tatarów.

Z czasem zaczęto podejmować próby zjednoczenia kraju. Pierwszą z nich podjął Leszek Biały, który Mazowsze i Kujawy przekazał Konradowi Mazowieckiemu. Jego plany przerwał jednak zamach dokonany na jego życie w Gąsawie. Kolejne inicjatywy zjednoczeniowe wyszły ze Śląska. Tam Henryk Brodaty zjednoczył Śląsk, ziemię krakowską i część Wielkopolski. Jego dzieło kontynuował syn Henryk Pobożny, który jednak zginął w 1241 roku w bitwie z Mongołami pod Legnicą a ziemie, którymi władał rozpadły się na liczne dzielnice. W drugiej połowie XIII wieku Leszek Czarny połączył w swym ręku władzę nad dzielnicą krakowską i łęczycko-sieradzką. Wybuchały przeciwko niemu bunty możnych pod przywództwem biskupa krakowskiego Pawła z Przemankowa oraz wojewody sandomierskiego Janusza Starży. Po śmierci Leszka Czarnego władzę w Krakowie objął Henryk IV Probus, który zjednoczył Dolny Śląsk z Krakowem. Zaczął on starać się o koronę królewską, jednak możni przeciwstawili mu władającego Kujawami Władysława Łokietka. Po śmierci Probusa walki o Małopolskę rozgorzały między księciem wielkopolskim Przemysławem a Władysławem Łokietkiem. Ostatecznie ziemię krakowską i sandomierską zajął Wacław II Czeski. Tymczasem Przemysław cieszący się poparciem arcybiskupa gnieźnieńskiego koronował się na króla w 1295 roku. Wkrótce został jednak zamordowany, a na króla Polski w 1300 roku koronował się Wacław II, który skupił w swych rękach Małopolskę i Wielkopolskę. Ze względu na faworyzowanie Czechów i Niemców szybko powstawała przeciwko Wacławowi opozycja. Na jej czele stał Władysław Łokietek, który zapewnił sobie poparcie króla węgierskiego Karola Roberta oraz księcia halicko-włodzimierskiego. Udało mu się zająć w 1304 roku ziemię sandomierską, w 1306 roku po śmierci Wacława podporządkował sobie Małopolskę oraz Pomorze Gdańskie, które utracił w 1308 roku na skutek zdradzieckiej akcji Krzyżaków. Bunt w Krakowie, który wybuchł w 1311 roku pod wodzą wójta Alberta został poskromiony w roku 1312. Okiełznano także bunt w Sandomierzu a w 1314 roku udało się Łokietkowi ponownie podporządkować Wielkopolskę. Nie był to jednak koniec jego trudności, bowiem pretensje do tronu polskiego zaczął rościć król czeski Jan Luksemburski, który wszedłszy w sojusz z Krzyżakami nękał napadami ziemie polskie. Łokietek nie ustawał jednak w dziele jednoczenia kraju, połączył pod swą władzą Małopolskę, Wielkopolskę, Kujawy, ziemię sandomierską, łęczycko-sieradzką i kaliską. Rychło zaczął starać się o koronę króla Polski. Po początkowej odmowie papieża uzyskał zgodę i koronował się w Krakowie w 1320 roku. Koronacja ta była symbolem zakończenia rozbicia dzielnicowego, mimo, że poza granicami państwa Łokietka znajdowało się jeszcze Pomorze, Mazowsze i Śląsk.

W 1329 roku połączeni sojuszem, na Polskę uderzyli Krzyżacy wraz z wojskami Jana Luksemburczyka. Krzyżacy powracający z jednej ze swych łupieżczych wypraw na Wielkopolskę i Kujawy zostali pokonani przez stronę polską w bitwie pod Płowcami w 1331 roku. Ostatecznie spór Polski z Zakonem Krzyżackim miał zostać rozstrzygnięty za pośrednictwem króla czeskiego i węgierskiego. Nie doczekał tego już Łokietek, który zmarł w 1333 roku.

KAZIMIERZ WIELKI

Następcą Łokietka został jego syn Kazimierz Wielki, który kontynuował dzieło zjednoczenia i umacniania państwa. Podobnie jak ojciec opierał się na sojuszu z królem Węgier Karolem Robertem. W 1335 roku odbył się zjazd w Wyszehradzie, na którym doszło do porozumienia między Janem Luksemburskim a Kazimierzem Wielkim. Za znaczną sumę pieniędzy Jan Luksemburski zrezygnował z pretensji do korony polskiej. Jednocześnie w kwestii sporu z Krzyżakami nakazano im zwrot Kujaw i ziemi dobrzyńskiej a Pomorze miało zostać w ich rękach jako "wieczysta jałmużna króla polskiego". Na drugim zjeździe w Wyszehradzie w 1339 roku postanowiono, że w zamian za wsparcie w walkach z Krzyżakami tron polski w razie bezpotomnej śmierci Kazimierza Wielkiego miał przejść na syna Karola Roberta - Ludwika. Ponadto Kazimierz zaakceptował zwierzchność lenną Jana Luksemburskiego nad księstwami śląskimi.

W 1343 roku w Kaliszu Kazimierz Wielki chcąc za wszelką cenę zakończyć konflikt z Krzyżakami zawarł z nimi "pokój wieczysty", na mocy którego Krzyżacy ostatecznie zwracali Polsce ziemię dobrzyńską i Kujawy, zaś w kwestii Pomorza Gdańskiego potwierdzono jego przynależność do Krzyżaków jako "wieczystej jałmużny".

Śląsk i Pomorze postanowił sobie Kazimierz Wielki zrekompensować księstwem halicko-włodzimierskim. W trakcie wypraw na Ruś w latach czterdziestych XIV wieku Kazimierz podporządkował sobie Lwów, Halicz i Wołyń, ziemie żyzne i bogate, które pozostały w granicach Polski aż do rozbiorów.

W 1355 roku w Budzie potwierdzono postanowienia pierwszego zjazdu wyszehradzkiego w kwestii następstwa na tronie polskim. Zastrzeżono jednak, że w razie gdyby Kazimierz doczekał się syna i tym samym Karol Robert nie objąłby tronu polskiego Węgry zyskiwały prawo wykupienia Rusi Halickiej. Pod koniec swego życia Kazimierz podjął tez próby odzyskania Śląska, jednak starania te przerwała jego śmierć.

Oprócz znacznych sukcesów na polu polityki zagranicznej Kazimierz Wielki niebotycznie wzmocnił państwo od wewnątrz. Dokonał szeregu reform umacniających państwo polskie, założył Akademię Krakowską w 1364 roku, która miała kształcić potrzebnych państwu urzędników, zreformował sądownictwo i dokonał kodyfikacji prawa, zreformował wojsko, nastąpił bardzo szybki rozwój miast i handlu.