Inkwizycja to instytucja kościelna mająca na celu walkę z heretykami. Okres jej funkcjonowania przypada na XIII - XIX wiek.

Inkwizycja do XVI wieku

Kościół katolicki rozpoczął walkę z ruchami heretyckimi w okresie średniowiecza. Początkowo walka z heretykami polegała na napominaniu, pokucie, perswazji, a także ekskomunice. W 1184 r. papież Lucjusz III wydał bullę określającą sposób postepowania wobec osób podejrzanych o herezję. Określono w niej zakres czynności zastrzeżony dla władzy świeckiej i duchownej. 

Działania duchowieństwa ograniczały się do badania, czy podejrzany jest heretykiem i ewentualnej próbie nawrócenia. W przypadku potwierdzenia podejrzeń i odmowy współpracy - heretyk był oddawany władzy świeckiej celem wymierzenia kary.

Od początku XIII wieku walki z heretykami w południowej Francji podjęli się cystersi. W 1216 r. powstał nowy zakon - dominikanie, którego celem była walka z herezją.

W 1215 r. na Soborze Laterańskim IV ustanowiono, że każdy, kto odmówi przyjęcia wiary katolickiej, zostanie ekskomunikowany i przekazany władzy świeckiej celem wymierzenia kary. Mienie podejrzanego ulegało całkowitej konfiskacie.

Intensyfikacja działań inkwizycji nastąpiła po nominacjach na inkwizytorów dokonanych przez papieża Grzegorza IX. Inkwizytorom nadano szereg uprawnień w celu walki z heretykami.

Na początku XIV w. inkwizycja zaangażowała się w proces templariuszy, który zakończył się kasacją zakonu. W tym czasie inkwizycja walczyła głównie z waldensami.

Wiek XV przyniósł ogólnoeuropejski kryzys inkwizycji z uwagi na pokonanie znacznej części heretyków, choć w Hiszpanii i Portugalii nadal odgrywała ona istotną rolę.

Inkwizycja - czasy nowożytne

Pojawienie się reformatorów spowodowało ponowny wzrost znaczenia inkwizycji. W 1542 r. papież Paweł III powołał Świętą Kongregację Kardynalską Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji, tzw. "Święte Oficjum" . Składało się ono z 6 kardynałów i pełniło funkcję nadzorczą wobec sądów inkwizycyjnych lokalnego szczebla.

Celem XVI - wiecznej inkwizycji była przede wszystkim walka z reformacją, ale także cenzura.  Już 1559 r. papież Paweł IV ogłosił pierwszy Indeks Ksiąg Zakazanych, a w 1571 r. powstała Kongregacja Indeksu Dzieł Zakazanych.

Wśród ofiar inkwizycji znaleźli się Giordano Bruno - spalony na stosie 1600 r. za poglądy heretyckie i Galileusz, którego za głoszenie teorii heliocentrycznej skazano na areszt domowy.

Inkwizycja - schyłek

W krajach, w których działanie inkwizycji było mocno ograniczone (Węgry, Polska, Czechy) inkwizycja została zniesiona już w XVI w. Natomiast w krajach zachodniej Europy utrzymała się ona dłużej - we Francji i Niemczech do początku XVIII w., a w Hiszpanii aż do XIX w.