INKOWIE

Inkowie byli andyjskim ludem, który w okresie prekolumbijskim stworzył olbrzymie państwo w Ameryce Południowej ze stolicą w Cuzco( Inkowie określali je mianem Tawantinsuyu, czyli "Krajem Czterech Dzielnic"). Było to imperium wieloetniczne, które powstało w wyniku licznych podbojów. Zgodnie z inkaskimi podaniami, pierwszym, królem Inków był Manco Capac. W połowie piętnastego stulecia, za panowania innego władcy - Pacachutiego dokonano licznych podbojów, a państwo Inków zostało podzielone na cztery części: Contisuyu, Antisuyu, Chinchasuyu i Calasuyu. W początkach XVI wieku imperium inkaskie sięgało od Pasto (obecnie północna Kolumbia) na północy, po rzekę Maule w Chile. Na czele tego państwa stał władca absolutny, noszący tytuł inki. Na następcę tronu wybierano syna władcy (ale niekoniecznie musiał to być syn pierworodny) - decydowali o tym kapłani i arystokratyczne rody z Cuzco. Na podbitych terenach Inkowie nie niszczyli zastanych tam tradycyjnych struktur władzy, czy też elit politycznych i społecznych (poddawali je kontroli własnych funkcjonariuszy i administracji). Na podbitych ziemiach tworzyli jedynie swoje garnizony wojskowe, budowali świątynie Słońca i sieć dróg. Pobierali też daniny od podbitych ludów. Inkowie prowadzili także politykę przesiedleń większych grup ludności (w celach ekonomicznych bądź politycznych). Podstawą gospodarki w państwie Inków było rolnictwo (uprawiano głównie kukurydzę, ziemniaki, fasolę i paprykę, a także rośliny bulwiaste, komosę ryżową, dynię i inne). Hodowano też zwierzęta: świnki morskie, alpaki i lamy (lamy hodowano głównie do celów religijnych, ale też jako zwierzęta juczne i źródło wełny, ich mięso spożywano rzadko). Społeczeństwo w państwie Inków było zhierarchizowane (istniało wiele grup społecznych). Większość ludności stanowili wolni chłopi, którzy zamieszkiwali we wspólnotach plemienno - terytorialnych. Zobowiązani byli oni do uiszczania daniny na rzecz państwa. Ziemia pozostawała w dyspozycji częściowo chłopów (indywidualnie lub kolektywnie), a częściowo w dyspozycji instytucji państwowych. Oprócz rolników istniały też różne grupy społeczne, wyspecjalizowane w wytwarzaniu określonych produktów lub pełniących określone funkcje służebne (np. biegacze sztafety pocztowej). W uprawie Inkowie starali się wykorzystywać duże zróżnicowanie środowiska naturalnego. Aby zwiększyć uzyskiwane plony budowali tarasy uprawne i rozległe systemy nawadniające. W razie potrzeby przemieszali też siłę roboczą na inne tereny i gromadzili zapasy żywności na wypadek klęski żywiołowej. Inkowie nie znali pisma, zatem niewiele wiemy o ich systemie religijnym (tylko na podstawie świadectw archeologicznych i tradycji ustnej przekazów kolonialnych) Najważniejszym bóstwem był bóg Viracocha - Najwyższa Istota, stwórca świata, innych bogów, ludzi i zwierząt. Inkowie czcili też Słońce oraz mitycznych przodków. Boską czcią otaczano także władców: za życia i po śmierci. Do największych osiągnięć cywilizacyjnych Inków należą monumentalne budowle z kamienia, wznoszone z olbrzymich głazów bez użycia zaprawy murarskiej ( do naszych czasów zachowały się ruiny pałaców i twierdzy Sacsahuamán koło Cuzco, a także zespołów architektonicznych m. in. w Machu Picchu, Pisac i w Ollantaytambo. Upadek imperium Inków nastąpił w pierwszej połowie XVI wieku. W 1531 roku w państwie Inków pojawili się Hiszpanie z Franciszkiem Pizarrem na czele. Wykorzystali oni panujące w państwie Inków napięcia społeczne. Niewielki korpus ekspedycyjny (około 150 osób) dotarł w 1532 roku do obozu wojennego inki i wziął go do niewoli. W roku 1533 Atahualpa trzynasty władca Inków został skazany na śmierć i, mimo przekazania olbrzymiego okupu, zamordowany. W 1533 r. Hiszpanie zajęli stolicę państwa - Cuzco. W 1536 r. Manco Inka wzniecił antyhiszpańskie powstanie, jednak powstanie załamało się i Hiszpanie odnieśli zwycięstwo. Manco Inka schronił się w Vilcabambie, która Hiszpanie zdobyli dopiero w 1572 r. ostatni władca Inków - Tupac Amaru zginął z ich ręki.

MAJOWIE

Majowie należeli do plemion indiańskich (które mówiły językami z rodziny maja). Zamieszkiwały one południowo - wschodnią część Meksyku (stan Chiapas i półwysep Jukatan), a także Belize, Gwatemalę, a także zachodni Honduras. Majowie stworzyli wysoko rozwiniętą cywilizację. Biorąc za podstawę przyjętą dla kultur Mezoameryki chronologię, uznaje się że początki cywilizacji Majów sięgają okresu preklasycznego późnego (tj. 400 p.n.e. - 250 n.e.). Typowym dla okresu wczesnoklasycznego (250 -400 n. e.) zjawiskiem było budowanie miast (m. in. Uaxactún i Tikal), które miały pełnić funkcje administracyjno - sakralne. Charakteryzowały się one monumentalnymi zespołami architektonicznymi. W kolejnym okresie (średnioklasycznym, lata 400 - 700) wystąpiły lokalne kryzysy polityczne, natomiast w okresie późnoklasycznym (700-900) rozwinęły się regionalne style w architekturze i sztuce, a cywilizacja Majów osiągnęła szczytowy punkt rozwoju. Dopiero pod koniec tego okresu w centralnym rejonie zajmowanym przez Majów załamaniu uległ rozwój cywilizacyjny połączonym z procesem opustoszenia miast. W okresie poklasycznym (w dziesiątym wieku), ze środkowego Meksyku przybyli najeźdźcy - Toltekowie. Pod silnym wpływem ich kultury znalazła się północna część Jukatanu. Najważniejszym miastem było Chichén Itzá, które w okolicach roku 1200 utraciło znaczenie na rzecz Mayapán. W wyniku upadku tego miasta zakończył się okres pełen dekadencji i tarć politycznych pomiędzy skłóconymi rodami arystokratycznymi (stały one na czele licznych i dość niewielkich państewek) tzw. okres poklasyczny średni (1200 - 1450). Okres poklasyczny późny zakończył się hiszpańskim podbojem w szesnastym stuleciu. Nie wszystkie jednak państewka Majów zostały podbite w tym okresie. Na przykład Tayasal na jez. Petén Itzá w Gwatemali, ostatnie wolne państwo - miasto Majów, opierało się najeźdźcom aż do roku 1697. Rolnictwo stanowiło podstawę gospodarki Majów. Wykorzystywali oni technikę żarową oraz systemy nawadniające. Oprócz rolnictwa Majowie zajmowali się też zbieractwem, myślistwem i rybołówstwem. Nie bez znaczenia był też handel zarówno lądowy, jak i morski (ograniczony do wybrzeży). Społeczeństwo Majów było hierarchiczne i zdyscyplinowane. Na szczycie piramidy społecznej stali królowie - kapłani (połączenie funkcji politycznych i religijnych), którzy wywodzili się z arystokracji. Należy pamiętać, że Majowie (w odróżnieniu od Inków) nigdy nie stworzyli jednego imperium. Istniało wiele miast - państw, na czele których stali władcy. Majów łączył jednak więzy kulturowe. Na społeczeństwo składali się też urzędnicy (administracja państwowa), kapłani i dowódcy wojskowi. Chłopi byli najliczniejszą grupą społeczną. Część z nich zajmowała się (czasowo lub na stałe) rzemiosłem. Istniały też grupy zawodowe, w tym profesjonalni kupcy. Najsłabszą pozycję społeczną posiadali niewolnicy, którzy byli stosunkowo nieliczni (niewolnikami stawali się głównie jeńcy wojenni). Cywilizacja Majów może poszczycić się licznymi osiągnięciami. W dziedzinie architektury były to monumentalne zespoły przestrzenne, na które składały się wysokie piramidy schodkowe (najbardziej strome spośród wszystkich piramid na obszarze Meksyku), pałace, dziedzińce i tarasy. Wznoszone przez nich budynki miały harmonijne proporcje i nierzadko zdobione były malowidłami ściennymi oraz za pomocą misternych płaskorzeźb i ornamentów ze stiuku. Architekci Majów znali zastosowanie w budownictwie tzw. łuku pozornego (prawdziwy, tzw. pełen łuk nie był znany żadnej z kultur prekolumbijskich). Majowie wykonywali też polichromowane wyroby ceramiczne i zajmowali się złotnictwem. Majowie posługiwali się pismem hieroglificznym oraz dwudziestkowym systemem zapisu matematycznego. Ze względu na wierzenia religijne prowadzili obserwacje astronomiczne i potrafili w precyzyjny sposób mierzyć czas (ich kalendarz liczył 365 dni, składał się z osiemnastu miesięcy po dwadzieścia dni oraz z pięciu dni dodatkowych). Po hiszpańskim podboju cywilizacja Majów uległa upadkowi.

AZTEKOWIE:

Aztekowie, zwani też Mexica (tzn. 'mieszkańcy miasta México') lub Tenochca [tzn. 'mieszkańcy miasta Tenochtitlán'], przybyli w XIII wieku z północy i osiedli w Dolinie Meksyku. Uważali oni, że ich praojczyzną była mityczna kraina Aztlán (stąd nazwa Aztekowie). W początkach XIV wieku założyli miasto México - Tenochtitlán i z czasem utworzyli własny organizm polityczny. Początkowo było to miasto - państwo, zależne od swych sąsiadów(Tepaneków z Azcapotzalco). W 1428 roku uzyskało ono niezależność. W piętnastym wieku zawarli z plemionami Texcoco i Tlacopán tzw. Trójprzymierzem. W latach 1428 - 1430 Aztekowie rozpoczęli prowadzenie ekspansji terytorialnej. W wyniku ich podbojów powstało tzw. imperium azteckie. Składało się ono z trzech głównych miast - państw, które wchodziły w skład czegoś na kształt federacji. Każde z tych państw miało swego władcę. Pod koniec XV w. imperium obejmowało cały środkowy, południowy i wschodni Meksyk. W skład tego imperium wchodziło przeszło 500 miast - państw. Były one zróżnicowane zarówno pod względem etnicznym, jak i językowym i kulturalnym. Mieszkańcy tych kraików musieli płacić trybut na rzecz Trójprzymierza. Gospodarka Azteków opierała się przede wszystkim na rolnictwie, a także na wymianie handlowej. Wszystkie te państewka oprócz sił wojskowych, unifikowała warstwa arystokracji, która była ponadetniczna. Łączyły ją więzy powinowactwa i pokrewieństwa. Językiem urzędowym i dyplomatycznym stał się język nahuatl, którym mówili Aztekowie, a także część podbitych ludów. Aztekowie czcili ponad 2 tysiące bóstw, jednak głównym bogiem był Huitzilopochtli (Południowy Koliber) i Tlaloc (bóg deszczu). Ich świątynie znajdowały się w Tenochtitlán. Na początku XVI wieku Mexica zdominowali swoich sprzymierzeńców, nasiliły się procesy unifikacyjne. Faktycznym władcą całego imperium stał się Motecuhzoma Xocoyotzin (władca Tenochtitlán). W pierwszej połowie do państwa Azteków dotarli hiszpańscy najeźdźcy. Po ich stronie walczyły liczne plemiona. Hiszpanie sprytnie wykorzystali brak jedności w państwie i w latach 1519 - 1521 przechwycili władzę nad imperium. Na ich czele stał Hernán Cortés. Po wybuchu antyhiszpańskiego powstania, najeźdźcy rozpoczęli ponowne przejmowanie władzy, tym razem na drodze militarnego podboju. Ostatecznie w 1521 roku zdobyli Tenochtitlán, a także pojmali jego władcę - Cuauhtemoca. Jeśli chodzi o osiągnięcia cywilizacyjne Azteków, to słynęli oni bardziej z sztuki wojennej niż z osiągnięć artystycznych. Niemniej jednak byli utalentowanymi rzeźbiarzami, garncarzami, malarzami i jubilerami. Do naszych czasów zachowały się wspaniałe azteckie kodeksy. Hiszpanie, wkraczający do Tenochtitlán, nie mogli uwierzyć własnym oczom, że Indianie mogli stworzyć tak wspaniałą cywilizację. Jej ślady do dziś wzbudzają zachwyty turystów.