INKOWIE

Inkowie byli ludem andyjskim, który w okresie prekolumbijskim stworzył rozległe państwo ( zwane Tawantinsuyu, czyli "Krajem Czterech Dzielnic") w Ameryce Południowej ze stolicą w Cuzco. Było to państwo wieloetniczne zbudowane w wyniku licznych podbojów. Jak podaje tradycje, pierwszym, królem Inków był Manco Capac. Prawdopodobnie w połowie piętnastego stulecia, za panowania Pacachutiego dokonano licznych podbojów, a państwo Inków zostało podzielone na cztery części: Antisuyu, Chinchasuyu, Contisuyu i Calasuyu. Na początku XVI w. imperium inkaskie sięgało od Pasto (obecnie północna Kolumbia) na północy, po rzekę Maule w Chile. Na czele tego państwa stał inka - władca absolutny. Następcą tronu zostawał syn władcy (ale niekoniecznie najstarszy) - decydowali o tym kapłani i arystokratyczne rody z Cuzco. Na podbitych terenach Inkowie nie niszczyli zastanych tam tradycyjnych struktur władzy, czy też elit politycznych i społecznych (a oddawali je pod kontrolę własnych funkcjonariuszy). Zakładali tam jedynie swoje garnizony wojskowe, budowali świątynie Słońca i sieć dróg. Pobierali też daniny. Inkowie prowadzili też politykę przesiedleń większych grup ludności (w celach ekonomicznych bądź politycznych). Podstawę gospodarki w państwie Inków stanowiło rolnictwo. Społeczeństwo w państwie Inków było zhierarchizowane (istniało wiele grup społecznych). Większość ludności stanowili wolni chłopi, którzy zamieszkiwali we wspólnotach plemienno - terytorialnych. Zobowiązani byli oni do uiszczania daniny na rzecz państwa. Ziemia pozostawała w dyspozycji częściowo chłopów (indywidualnie lub kolektywnie), a częściowo w dyspozycji instytucji państwowych. Oprócz rolników istniały też różne grupy społeczne, wyspecjalizowane w wytwarzaniu określonych produktów lub pełniących określone funkcje służebne (np. biegacze sztafety pocztowej). Podstawa gospodarki było rolnictwo (uprawiano głównie kukurydzę, ziemniaki, fasolę i paprykę, a także rośliny bulwiaste, komosę ryżową, dynię i inne). Hodowano też zwierzęta: świnki morskie, alpaki i lamy (lamy hodowano głównie do celów religijnych, ale też jako zwierzęta juczne i źródło wełny, ich mięso spożywano rzadko). W uprawie Inkowie starali się wykorzystywać duże zróżnicowanie środowiska naturalnego. W celu zwiększenia plonów budowali tarasy uprawne i rozległe systemy nawadniające. W razie potrzeby przemieszali też siłę roboczą i gromadzili zapasy żywności. Inkowie nie znali pisma, zatem niewiele wiadomo o ich systemie religijnym (tylko na podstawie świadectw archeologicznych i tradycji ustnej przekazów kolonialnych) Najważniejszym bóstwem był bóg Viracocha - Najwyższa Istota, stwórca świata, innych bogów, ludzi i zwierząt. Inkowie czcili też Słońce oraz mitycznych przodków. Boską czcią otaczano też władców: za życia i po śmierci. Do największych osiągnięć cywilizacyjnych Inków należą monumentalne kamienne budowle wznoszone z olbrzymich głazów bez użycia zaprawy murarskiej ( do naszych czasów zachowały się ruiny pałaców i twierdzy Sacsahuamán koło Cuzco, a także zespołów architektonicznych m. in. w Machu Picchu, Pisac i w Ollantaytambo. Koniec imperium Inków nastąpił w pierwszej połowie XVI wieku. W 1531 roku w państwie Inków pojawili się Hiszpanie z Franciszkiem Pizarrem na czele. Wykorzystali oni panujące w państwie Inków napięcia społeczne. Niewielki korpus ekspedycyjny (około 150 osób) dotarł w 1532 roku do obozu wojennego inki i wziął go do niewoli. W roku 1533 Atahualpa trzynasty władca Inków został skazany na śmierć i, mimo przekazania olbrzymiego okupu, zamordowany. W 1533 r. Hiszpanie zajęli stolicę państwa - Cuzco. W 1536 r. Manco Inka wzniecił antyhiszpańskie powstanie, jednak powstanie załamało się i Hiszpanie odnieśli zwycięstwo. Manco Inka schronił się w Vilcabambie, która Hiszpanie zdobyli dopiero w 1572 r. ostatni władca Inków - Tupac Amaru zginął z ich ręki.

MAJOWIE

Majowie należeli do plemion indiańskich (mówiących językami należących do rodziny maja), które zamieszkiwały południowo - wschodnią część Meksyku (stan Chiapas i półwysep Jukatan), a także Belize, Gwatemalę i zachodni Honduras. Majowie stworzyli wysoko rozwiniętą cywilizację. Biorąc pod uwagę chronologię przyjętą dla kultur Mezoameryki, uznaje się że początki cywilizacji Majów sięgają okresu preklasycznego późnego (tj. 400 p.n.e. - 250 n.e.). Typowym dla okresu wczesnoklasycznego (250 -400 n. e.) zjawiskiem było budowanie miast (m. in. Uaxactún i Tikal), które spełniały funkcje administracyjno - sakralne. Charakteryzowały się one monumentalnymi zespołami architektonicznymi. Kolejny okres (średnioklasyczny, lata 400 - 700) to czasy lokalnych kryzysów politycznych, a w okresie późnoklasycznym (700-900) rozwojowi uległy regionalne style w architekturze i sztuce, a cywilizacja Majów osiągnęła szczytowy punkt rozwoju. Dopiero pod koniec tego okresu w centralnym rejonie zajmowanym przez Majów załamaniu uległ rozwój cywilizacyjny połączonym z procesem opustoszenia miast. W X w., a więc w okresie poklasycznym, ze środkowego Meksyku przybyli najeźdźcy - Toltekowie, a pod silnym wpływem ich kultury znalazła się północna część Jukatanu. Najważniejszym miastem było Chichén Itzá, które w okolicach roku 1200 utraciło znaczenie na rzecz Mayapán. Upadek tego miasta zakończył pełen dekadencji i tarć politycznych pomiędzy skłóconymi rodami arystokratycznymi (stały one na czele licznych i dość niewielkich państewek) okres poklasyczny średni (1200 - 1450). Okres poklasyczny późny zakończony został hiszpańskim podbojem w szesnastym stuleciu. Nie wszystkie jednak państewka Majów zostały podbite w tym okresie. Na przykład Tayasal na jez. Petén Itzá w Gwatemali, ostatnie wolne państwo - miasto Majów, zostało podbite dopiero w roku 1697. Rolnictwo stanowiło podstawę gospodarki Majów. Wykorzystywali oni technikę żarową oraz systemy nawadniające. Oprócz rolnictwa Majowie zajmowali się też zbieractwem, myślistwem i rybołówstwem. Nie bez znaczenia był też handel zarówno lądowy, jak i morski (ograniczony do wybrzeży). Majowie tworzyli hierarchiczne i zdyscyplinowane społeczeństwo. Na jego czele stali królowie - kapłani (połączenie funkcji politycznych i religijnych), wywodzili się z arystokracji. Należy pamiętać, że Majowie (w odróżnieniu od Inków) nigdy nie stworzyli jednego imperium. Istniało wiele miast - państw, na czele których stali władcy. Majów łączył jednak więzy kulturowe. Na społeczeństwo składali się też urzędnicy (administracja państwowa), kapłani i dowódcy wojskowi. Najliczniejszą grupą społeczną byli chłopi. Część z nich zajmowała się (czasowo lub na stałe) rzemiosłem. Istniały też grupy zawodowe, w tym profesjonalni kupcy. Najsłabszą pozycję społeczną posiadali niewolnicy, którzy byli stosunkowo nieliczni (niewolnikami stawali się głównie jeńcy wojenni). Cywilizacja Majów może poszczycić się licznymi osiągnięciami. W dziedzinie architektury były to monumentalne zespoły przestrzenne, na które składały się wysokie piramidy schodkowe (najbardziej strome spośród wszystkich piramid na obszarze Meksyku), pałace, dziedzińce i tarasy. Wznoszone przez nich budynki miały harmonijne proporcje i nierzadko zdobione były malowidłami ściennymi oraz za pomocą misternych płaskorzeźb i ornamentów ze stiuku. Architekci Majów znali zastosowanie w budownictwie tzw. łuku pozornego (prawdziwy, tzw. pełen łuk nie był znany żadnej z kultur prekolumbijskich). Majowie wykonywali też polichromowane wyroby ceramiczne i zajmowali się złotnictwem. Poza tym Majowie znali pismo hieroglificzne oraz dwudziestkowy system zapisu matematyczne. Ze względu na wierzenia religijne prowadzili obserwacje astronomiczne i potrafili w precyzyjny sposób mierzyć czas (ich kalendarz liczył 365 dni, składał się z osiemnastu miesięcy po dwadzieścia dni oraz z pięciu dni dodatkowych). Po hiszpańskim podboju cywilizacja Majów uległa upadkowi.

AZTEKOWIE:

Aztekowie przybyli w XIII wieku z północy i osiedli w Dolinie Meksyku. Zwani też byli Mexica (tzn. 'mieszkańcy miasta México') lub Tenochca [tzn. 'mieszkańcy miasta Tenochtitlán'].. Aztekowie twierdzili, że ich praojczyzną jest mityczna kraina Aztlán (stąd nazwa Aztekowie). W początkach XIV wieku założyli miasto México - Tenochtitlán i z czasem własny organizm polityczny. Początkowo było to miasto - państwo, zależne od sąsiadów(Tepaneków z Azcapotzalco). W 1428 roku uzyskało ono samodzielność. W piętnastym wieku zawarli tzw. Trójprzymierzem (z Texcoco i Tlacopán). W latach 1428 - 1430 Aztekowie rozpoczęli ekspansję terytorialną. W wyniku podbojów powstało tzw. imperium azteckie. Składało się ono z trzech głównych miast - państw, które wchodziły w skład federacji. Każde z tych państw miało swego władcę. Pod koniec XV w. imperium obejmowało cały środkowy, południowy i wschodni Meksyk. W skład tego imperium wchodziło przeszło 500 miast - państw. Były one zróżnicowane zarówno pod względem etnicznym, jak i językowym i kulturalnym. Mieszkańcy tych kraików musieli płacić daniny na rzecz Trójprzymierza. Gospodarka Azteków opierała się na rolnictwie oraz na wymianie handlowej. Wszystkie te państewka oprócz sił wojskowych, unifikowała warstwa arystokracji, która była ponadetniczna. Łączyły ją więzy powinowactwa i pokrewieństwa. Językiem urzędowym i dyplomatycznym stał się język nahuatl, którym mówili Aztekowie, a także część podbitych ludów. Aztekowie czcili ponad 2 tysiące bóstw, jednak głównym bogiem pozostawał Huitzilopochtli (Południowy Koliber) i Tlaloc (bóg deszczu). Na początku XVI wieku Mexica zdominowali swoich sprzymierzeńców i nasilili procesy unifikacyjne. Faktycznym jedynowładcą imperium stał się Motecuhzoma Xocoyotzin (władca Tenochtitlán). W pierwszej połowie do państwa Azteków dotarli Hiszpanie. Po ich stronie walczyło trochę plemion. Hiszpanie wykorzystali brak jedności w państwie i w latach 1519 - 1521 przechwycili władzę nad imperium. Na ich czele stał Hernán Cortés. Po wybuchu antyhiszpańskiego powstania, najeźdźcy rozpoczęli ponowne przejmowanie władzy, tym razem na drodze militarnego podboju. Ostatecznie w 1521 roku zdobyli Tenochtitlán, a także pojmali jego władcę - Cuauhtemoca. Jeśli chodzi o osiągnięcia cywilizacyjne Azteków, to słynęli oni bardziej z sztuki wojennej niż z osiągnięć artystycznych. Niemniej jednak byli utalentowanymi rzeźbiarzami, garncarzami, malarzami i jubilerami. Do naszych czasów zachowały się wspaniałe azteckie kodeksy.