Monarchia stanowa to forma ustrojowa, która wykształciła się wraz z rozwojem feudalizmu. Monarchia stanowa charakteryzuje się tym, że władza monarchy zostaje w pewien sposób ograniczona na rzecz stanów, które uzyskały, wprawdzie ograniczony, wpływ na rządy poprzez reprezentację stanową. Początki monarchii stanowej w Polsce to okres panowania Kazimierza Wielkiego (lata 1333 - 1370). Mniej więcej w tym okresie ukształtowały się cztery odrębne stany społeczne: duchowieństwo, rycerstwo - szlachta, mieszczaństwo oraz chłopstwo. Do ich wykształcenia się przyczyniło się nadawanie określonych uprawnień poszczególnym grupom społecznym przez władców. Duchowieństwo i szlachta uzyskały największe przywileje, natomiast swobody i prawa mieszczaństwa i chłopów zawarto w nadawanych im aktach lokacyjnych (miast i wsi). Cechami charakterystycznymi dla monarchii stanowej był stopniowo zwiększający się współudział uprzywilejowanych stanów w sprawowaniu władzy, a także wzrost znaczenia reprezentacji stanowej. Proce ten odbywał się kosztem stałego zmniejszania się uprawnień monarchy, który jednak nadal zachował w okresie monarchii stanowej rozległe uprawnienia. Kolejną cechą charakterystyczną tej formy ustrojowej był pewien dualizm władzy, wyrażający się w równoległym funkcjonowaniu organów państwowych i stanowych. W tym czasie następuje oddzielenie państwa od osoby monarchy (wcześniej monarcha był uznawany za "właściciela" swojego kraju - monarchia patrymonialna). W okresie monarchii stanowej w Polsce ugruntowała się stołeczna pozycja Krakowa (wcześniej władcy podróżowali wraz z dworem i stale zmieniali miejsce pobytu). Pomimo pewnych ograniczeń, które wynikały z nadawanych poszczególnym grupom społecznym przywilejów, zakres władzy monarchy wciąż pozostawał szeroki. Król posiadał zwierzchnictwo nad administracji. W tym zakresie istniały jednak pewne ograniczenia, na przykład w nominacji urzędników (dotyczyło to zwłaszcza urzędów ziemskich). Władzę króla ograniczało tu także wprowadzenie zasady dożywotności urzędów. Władca był najwyższym sędzią w państwie, ale jego kompetencje zostały ograniczone przez wzrost znaczenia sejmów ziemskich. Monarcha stanowił także najwyższą władzę ustawodawczą - wydawał statuty, uniwersały i edykty. Większość tych aktów (z wyjątkiem spraw dotyczących miast oraz Żydów) wydawana była jednak przy czynnym współudziale rady królewskiej oraz przedstawicieli stanów. W monarchii stanowej zwierzchnikiem wymiaru sprawiedliwości był król. To właśnie jemu podlegały najważniejsze sprawy. Jednak i w zakresie sądownictwa władza króla w czasach monarchii stanowej została ograniczona. Bowiem już na przełomie XII i XIII wieku wraz z kształtowaniem się poszczególnych grup społecznych wykształciło się sądownictwo stanowe - odrębne dla każdej grupy społecznej. Król był też najwyższym dowódcą wojskowym, ale w tym okresie już tylko formalnością, a władca nie musiał sam planować kampanii wojennych, czy sprawować osobiste dowództwo nad armią. Ponadto król nie mógł już traktować swojego państwa jak patrymonium (czyli jak ojcowizny), czy też dowolnie nim dysponować. Nie mógł go na przykład podzielić między swoich spadkobierców, jak to miało miejsce wcześniej, w okresie monarchii patrymonialnej. Urzędy powoli stały się urzędami państwowymi i nie wiązały się już z funkcjami dworskimi. Powstał także skarb państwowy, który nie był już tożsamy z prywatnymi wydatkami monarchy i jego dworu. Jeszcze w okresie monarchii patrymonialnej coraz większą rolę zaczęła odgrywać rada królewska (książęca). Początkowo był ona organem jedynie o charakterze doradczym. Członkowie rady królewskiej pochodzili z nominacji monarszej. Począwszy od XIV wieku w skład rady wchodzili najwyżsi dostojnicy państwowi (kanclerz, podkanclerzy, marszałek dworu, podskarbi), dygnitarze ziemscy (wojewodowie i kasztelanowie) oraz dostojnicy kościelni (arcybiskupi i biskupi katoliccy). Choć formalnie król nie był związany zdaniem rady, to miała ona wpływ na podejmowanie decyzji w najważniejszych sprawach państwa (głównie w zakresie spraw zagranicznych). Monarchia stanowa była systemem sprawowania władzy przystosowanym do realiów pełnego średniowiecza. Ustrojem przystosowanym do większych państw, rządzenie którymi było łatwiejsze niż zarządzanie małymi monarchiami wczesnofeudalnymi. Monarchia stanowa w Polsce szła w kierunku ustawicznego umniejszania kompetencji monarchy. Tymczasem na zachodzie Europy następował zwrot w kierunku monarchii absolutnej.
