Państwo patrymonialne to forma rządów, w której władca mógł swobodnie rozporządzać podległym sobie krajem. Uznawał on, że zarządzane przez niego ziemie to jego własność - ojcowizna(czyli patrymonium - stąd nazwa monarchia patrymonialna) rodu, z którego się wywodził. Państwo było zatem własnością monarchy, a jego losy zależały od osoby władcy. Cechą charakterystyczną takiej formy ustrojowej było nieodróżnianie urzędów państwowych od dworskich (bo państwo jest traktowane jak zwykły majątek ziemski). W monarchii patrymonialnej nie odróżniano też wydatków władcy od wydatków państwowych. Władca posiadał szeroki zakres władzy, praktycznie nieograniczony, zakres władzy (uzasadnianej jej boskim pochodzeniem). W monarchii wczesnofeudalnej dużą rolę odgrywał też Kościół, który pomagał w tworzeniu prawa, a biskupi byli często jednymi z ważniejszych urzędników państwowych. Cechą charakterystyczną dla państwa patrymonialnego jest wykształcenie się w nim systemu feudalnego. W takim systemie król był najwyższym seniorem. Nadawał on wasalom królewskim (seniorom) duchownym (biskupom, opatom) i świeckim (książęta, hrabiowie) urzędy, lenna i immunitety. W zamian za to składali oni przysięgę wierności, pomocy i służby wojskowej. Wasale królewscy byli zarazem seniorami dla niżej postawionych wasali. W ten sposób wykształcił się cały system zależności, którego kolejne stopnie tworzyły tzw. drabinę feudalną. Na jej wierzchołku stał władca (król), potem możni (wielcy feudałowie i biskupi), niżej - rycerstwo, a na samym dole - chłopi. Zwierzchnicy (seniorzy) nadawali swoim wasalom lenno, a w zamian za to uzyskiwali szereg powinności (w tym służbę wojskową). Podstawą dochodów rycerstwa i możnowładców była uprawiana przez chłopów ziemia. Rolnictwo było podstawą całej gospodarki i głównym źródłem utrzymania ludności. Ponieważ wszyscy ludzie wolni zobowiązani byli do służby wojskowej, która była kosztowna (konieczność zakupu ekwipunku, broni, konia) i wiązała się z koniecznością opuszczenia gospodarstwa, wielu chłopów aby jej uniknąć, dobrowolnie oddawało się pod opiekę panów. W ten sposób dobrowolnie godzili się na utratę wolności, ale zwalniani byli z obowiązku służby wojskowej. Ta z kolei stała się domeną odrębnej grupy społecznej - rycerstwa. Aby móc pełnić służbę wojskową, potrzebowali oni stałych dochodów. Dlatego też otrzymywali oni od władcy ziemie. W państwie patrymonialnym nie było stolicy, władca wraz z dworem objeżdżali kraj. U boku monarchy znajdowała się rada złożona z dostojników duchownych i świeckich. Należy pamiętać, że w okresie wczesnofeudalnym nie stanowiła niezbędnego warunku do objęcia tronu. Jednak korona symbolizowała jedność państwową i niezależność wobec innych monarchów.

Przykładem monarchii patrymonialnej było państwo Karola Wielkiego, który panował w latach 768 - 814. Dowodem na to jest traktat z Verdun (843 r.). Ponieważ imperium Karola Wielkiego stanowiło patrymonium, to mogło być podzielone przez jego spadkobierców. Tak też się stało i jego wnukowie w roku 843 dokonali w Verdun jego podziału. Karol Łysy otrzymał zatem ziemie zachodnie z ludnością romańską. Ludwik Niemiecki stał się władcą części zachodniej z ludnością germańską. Natomiast Lotar, który zachował koronę cesarską, stał się władcą części środkowej. Państwo Karola Łysego dało początek późniejszej Francji, a państwo Ludwika Niemieckiego - późniejszym Niemcom. Świadectwem istnienia w Polsce państwa patrymonialnego było wydzielanie potomkom dzielnic, a przede wszystkim testament Bolesława Krzywoustego. Pierwsi historyczni władcy polscy posiadali szerokie uprawnienia o charakterze ustawodawczym, sądowniczym, wojskowym i administracyjnym. Było to związane z prawem książęcym (ius ducale), obejmującym ogół kompetencji panującego ogół kompetencji panującego, w tym prawo do poboru danin i służebności. Silna pozycja władcy sprzyjała uzyskaniu nowych nabytków terytorialnych. Pierwsi polscy władcy uznawali podległe sobie ziemie za ojcowiznę rodu Piastów. Dlatego, zgodnie z koncepcją państwa patrymonialnego, uznawali, że mogą nimi dowolnie dysponować. Do 1138 r. Polska była jednolitą monarchią wczesnofeudalną. Bolesław Krzywousty, pragnąc nie dopuścić do walk o tron po swojej śmierci, w 1138 r. wydał dokument, w którym ustalono zasady następstwa tronu. Aby zachować jedność państwa wyznaczano księcia zwierzchniego. Princepsem miał być każdorazowo najstarszy z synów Bolesława krzywoustego. Princeps miał sprawować zwierzchnictwo nad pozostałymi książętami, czyli juniorami. Miał też być najwyższym dowódcą w czasie wojny i reprezentantem państwa na zewnątrz. Władysław II Wygnaniec otrzymał Śląsk z ziemią lubuską. Bolesław IV Kędzierzawy - Mazowsze i Kujawy. Mieszkowi III Staremu w udziale przypadła Wielkopolska. Henryk miał otrzymać ziemię sandomierską, a Kazimierz II Sprawiedliwy - ziemię sieradzko - łęczycką. Dzielnica senioralną (pozostającą zawsze w rękach księcia zwierzchniego, czyli seniora) była Małopolska. Senior posiadał też zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim i Gdańskim. Rozbiciu dzielnicowemu kres położyła dopiero koronacja Władysława Łokietka na króla Polski w 1320 r. Za jego następcy w Polsce ukształtował się nowy system polityczny - monarchia stanowa. W tym typie monarchii władza królewska została częściowo ograniczona na rzecz stanów społecznych i ich reprezentacji.