Monarchia stanowa była rodzajem władzy monarchicznej, w której władza monarchy była ograniczona na rzecz stanów. Stany posiadały własną reprezentację, poprzez którą miały pewien wpływ na sytuację w kraju. Jednak zanim w państwach europejskich ukształtowała się monarchia stanowa, dominującą formą ustroju była monarchia wczesnofeudalna. W tej tak zwanej monarchii patrymonialnej monarcha posiadał szeroki, praktycznie nieograniczony, zakres władzy (uzasadnianej jej boskim pochodzeniem). Władca swobodnie rozporządzał podległym sobie krajem, uznając że jest ono jego własnością - ojcowizną (czyli patrymonium - stąd nazwa monarchia patrymonialna) rodu, z którego się wywodził. Świadectwem istnienia w Polsce państwa patrymonialnego było wydzielanie potomkom dzielnic, a przede wszystkim testament Bolesława Krzywoustego. Cechą charakterystyczną takiej formy ustrojowej było nieodróżnianie urzędów państwowych od dworskich (bo państwo jest traktowane jak zwykły majątek ziemski). Władca posiadał szeroki zakres władzy, mógł swobodnie dysponować rządzonym przez siebie krajem (na przykład podzielić go). W monarchii wczesnofeudalnej dużą rolę odgrywał Kościół, który pomagał w tworzeniu prawa, a biskupi byli często jednymi z ważniejszych urzędników państwowych. W kraju panował system feudalny, w którym władca (jako najwyższy senior) nadawał wasalom królewskim (seniorom) duchownym (biskupom, opatom) i świeckim (książęta, hrabiowie) urzędy, lenna i immunitety. W zamian za to składali oni przysięgę wierności, pomocy i służby wojskowej. W monarchii patrymonialnej nie odróżniano wydatków władcy od wydatków państwowych. Państwem patrymonialnym była na przykład monarchia Karola Wielkiego. Także pierwsi historyczni władcy polscy posiadali szerokie uprawnienia o charakterze ustawodawczym, sądowniczym, wojskowym i administracyjnym. Było to związane z prawem książęcym (ius ducale), obejmującym ogół kompetencji panującego ogół kompetencji panującego, w tym prawo do poboru danin i służebności. Silna pozycja władcy sprzyjała uzyskaniu nowych nabytków terytorialnych. W państwie patrymonialnym nie było stolicy, władca wraz z dworem objeżdżali kraj. U boku monarchy znajdowała się rada złożona z dostojników duchownych i świeckich. Należy pamiętać, że w okresie wczesnofeudalnym nie stanowiła niezbędnego warunku do objęcia tronu. Jednak korona symbolizowała jedność państwową i niezależność wobec innych monarchów. W Polsce ceremoniał koronacyjny został zapożyczony od Karolingów.
Wraz z rozwojem feudalizmu wykształciła się nowa forma ustrojowa - monarchia stanowa. Władza monarchy została tu uszczuplona na rzecz stanów. Uzyskały one (ograniczony) wpływ na rządy poprzez reprezentację stanową. Początki monarchii stanowej w Polsce sięgają panowania Kazimierza Wielkiego (1333 - 1370). Wykształciły się cztery odrębne stany: duchowieństwo, rycerstwo - szlachta, mieszczaństwo oraz chłopstwo. Do wykształcenia się stanów przyczyniło się nadawanie przez władców określonych uprawnień poszczególnym grupom społecznym. Duchowieństwo i szlachta uzyskały przywileje, natomiast swobody i prawa mieszczaństwa i chłopów zawarte były w nadawanych im aktach lokacyjnych. Cechami charakterystycznymi monarchii stanowej był stopniowo zwiększający się współudział uprzywilejowanych stanów w sprawowaniu władzy oraz wzrost roli reprezentacji stanowej. Wszystko to odbywało się kosztem zmniejszania się uprawnień monarchy, który jednak nadal zachował w okresie monarchii stanowej rozległe uprawnienia. Inną cechą monarchii stanowej był pewien dualizm władzy, czyli równoległe funkcjonowanie organów państwowych i stanowych. W tym czasie następuje oddzielenie państwa od osoby monarchy. W okresie monarchii stanowej ugruntowała się stołeczna pozycja Krakowa.
Zakres władzy monarchy, mimo pewnych ograniczeń (wynikających z nadanych poszczególnym grupom społecznym przywilejów), był nadal szeroki. Król sprawował zwierzchnictwo nad administracją, jednak istniały pewne ograniczenia w nominacji urzędników (głównie dotyczyło to urzędów ziemskich). Władzę króla w tym zakresie ograniczało także wprowadzenie zasady dożywotności urzędów. Król był najwyższym sędzią, ale jego kompetencje ograniczył wzrost znaczenia sejmów ziemskich (o sądownictwie będzie jeszcze mowa w dalszej części pracy). Król stanowił najwyższą władzę ustawodawczą - wydawał statuty, uniwersały i edykty. Jednak większość tych aktów (z wyjątkiem spraw dotyczących miast i Żydów) wydawana była przy współudziale rady królewskiej i przedstawicieli stanów. Król był też najwyższym dowódcą, ale w tym okresie już tylko formalnie i nie musiał osobiście dowodzić armią i planować kampanii wojennych. Ponadto jak już to zostało wspomniane, król nie mógł już traktować swojego kraju jak ojcowizny i dowolnie nim dysponować. Nie mógł go na przykład podzielić między swoich spadkobierców, jak to miało miejsce w okresie monarchii patrymonialnej. Urzędy powoli stają się urzędami państwowymi i nie wiążą się z funkcjami dworskimi. Powstaje skarb państwowy, który nie jest tożsamy z prywatnymi wydatkami monarchy.
W okresie monarchii patrymonialnej coraz większą rolę zaczęła odgrywać rada królewska. Początkowo był to organ o charakterze jedynie doradczym. Jego członkowie pochodzili z nominacji monarszej, a od XIV wieku w skład tej rady wchodzili najwyżsi dostojnicy państwowi (kanclerz, podkanclerzy, marszałek dworu, podskarbi), dygnitarze ziemscy (wojewodowie i kasztelanowie) oraz dostojnicy kościelni (arcybiskupi i biskupi katoliccy). Formalnie król nie był związany zdaniem rady, choć miała ona wpływ na podejmowanie decyzji w najważniejszych sprawach państwa (głównie w zakresie spraw zagranicznych).
Ponieważ ważnym elementem monarchii stanowej były stany społeczne, to wystarczy wspomnieć o ich cechach charakterystycznych.
Najwcześniej spośród wszystkich stanów społecznych wykształciło się duchowieństwo. Tym, co wyróżniało je spośród innych grup było pełnienie przez duchownych funkcji religijnych. Duchowni podlegali prawu kościelnemu i posiadali odrębną jurysdykcję (sądownictwo). Nie był to stan jednolity pod względem społecznym. Do najwyższych godności kościelnych dochodzili jedynie przedstawiciele najwyższych warstw społecznych. Biskupami zostawali zazwyczaj synowie możnowładców, czy średniozamożnej szlachty. Proboszami wiejskimi zwykle zostawali krewni właściciela wsi, natomiast kler miejski rekrutował się głównie spośród mieszczan.
Szlachta wyodrębniła się ze stanu rycerskiego w XIV i XV wieku. Proces ten był długotrwały i wiązał się uzyskaniem przez rycerstwa w XIV wieku immunitetu sądowego i przywilejów stanowych. Przywileje nadawane były przez polskich władców w wiekach XIV do XVI. Dzięki nim stan szlachecki uzyskiwał specjalne uprawnienia i korzyści, wyróżniające go od członków innych stanów (zwolnienia z podatków, gwarancje nietykalności osobistej, nietykalność majątkową, zwolnienia z ceł). W coraz większym stopniu przywileje ograniczały też władzę króla. Przywileje z roku 1454 pozbawiły go możliwości zwoływania pospolitego ruszenia i nakładania nowych podatków bez zgody sejmików ziemskich. Na mocy konstytucji nihil novi (czyli "nic nowego") ustalała, że król bez zgody senatorów i posłów ziemskich nie może wydać żadnej nowej ustawy ani żadnych nowych praw. Z czasem wzrastało znaczenie rodów heraldycznych (czyli mających wspólne herby i zawołania). Szlachta stanowiła ona dominującą siłę gospodarczą i polityczną w państwie polskim. Dlatego mimo że stan ten początkowo był otwarty, z czasem stawał się coraz bardziej hermetyczny. Za szlachcica uznawano tego, kto urodził się w szlacheckiej rodzinie, podlegał szlacheckiemu prawodawstwu i posiadał pełne prawo własności ziemi. W XIV i na początku XV wieku szlachcicem mógł jeszcze zostać mieszczanin lub wzbogacony chłop (nobilitacja - nadanie szlachectwa). Jednak z czasem dostęp do tej uprzywilejowanej grupy stawał się coraz trudniejszy. Początkowo do stanu szlacheckiego przyjmowano poprzez tak zwaną adopcję herbową (przyjęcie do rodu) przez króla (nadawał on nobilitowanemu kawałek swojego herbu) lub przez rody rycerskie. Jednak ta forma adopcji zanikała już od połowy XVI wieku. W roku 1578 prawo nobilitacji miał król, a od 1601 r. wyłącznie sejm. Szlachta była stanem zróżnicowanym pod względem majątkowym, jednak przywileje szlacheckie obejmowały cały stan, niezależnie od posiadanego majątku. Jak mówiło stare przysłowie "szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie." W praktyce jednak tylko najbogatsi korzystali w pełni z przywilejów stanowych (urzędy).
Mieszczaństwo wyodrębniło się jako stan w wyniku praw uzyskanych w przywilejach lokacyjnych. W XIII i XIV wieku lokacje miast (a także wsi) odbywały się według zasad wzorowanych na przywilejach nadawanych wolnym osadnikom w Niemczech (tak zwana kolonizacja na prawie niemieckim). Gwarantowano im m.in. wolność osobistą oraz prawo do tworzenia samorządu. Władzę w mieście sprawował wójt i ława sądowa, a później rada miejska z burmistrzem na czele. Ludność miejska była zróżnicowana pod względem majątkowym. Najbogatsza grupa, tzw. patrycjat miejski, monopolizowała w swoich rękach władzę miejską. To z tej grupy najczęściej rekrutowali się radcy i ławnicy. Do kolejnej kategorii, tak zwanego pospólstwa, zaliczano samodzielnych rzemieślników, a także kupców i handlarzy. Ta grupa także posiadała obywatelstwo miejskie, ale nie mieli oni dostępu do urzędów miejskich. Plebsem nazywano ludność miejską pozbawioną prawa miejskiego, czyli robotników najemnych, czeladników, kupców wędrownych, służbę, a także margines społeczny (żebraków, zbiegów, włóczęgów). W dużych miastach plebs stanowił od 1/3 do ½ mieszkańców.
Warstwa chłopska istniała już w społecznościach starożytnych. We wczesnym średniowieczu przeważali wolni chłopi. Z czasem na mocy immunitetów byli oni oddawani pod jurysdykcję panów feudalnych (duchowieństwa i możnych), stając się od nich coraz bardziej zależni. Na ujednolicenie stanu chłopskiego wpłynął rozwój kolonizacji -osadnicy otrzymywali jednakowe prawa. Chłopstwo także nie było grupą jednolitą. Większość z nich stanowili kmiecie, czyli chłopi posiadający ziemię, inwentarz żywy, narzędzia, a nawet czeladź. Do najzamożniejszej kategorii chłopów należeli młynarze i karczmarze. Szczególne uprzywilejowani byli sołtysi, którzy pełnili funkcję pośredników między panem a wsią. Poza tym posiadali też gospodarstwa. Najbiedniejsi byli zagrodnicy (posiadali małe gospodarstwa) i komornicy (nie posiadali własnych chat, wynajmowali komory u gospodarzy, pracowali jako czeladź najemna).
W monarchii stanowej zwierzchnikiem wymiaru sprawiedliwości był król. To właśnie jemu podlegały najważniejsze sprawy. Sprawy o zdradę stanu, sprawy z zagrożeniem karą śmierci szlachty osiadłej oraz sprawy dóbr królewskich odbywały się w czasie tak zwanego sądu sejmowego, czyli w czasie obrad sejmu pod przewodnictwem króla. Jednak i w zakresie sądownictwa władza króla w czasach monarchii stanowej została ograniczona. Bowiem już na przełomie XII i XIII wieku wraz z kształtowaniem się poszczególnych grup społecznych wykształciło się sądownictwo stanowe - odrębne dla każdej grupy społecznej. Najwcześniej ukształtowało się sądownictwo kościelne, które rozstrzygało wszystkie sprawy, w których duchowny występował jako pozwany. Jedynymi wyjątkami były sprawy o dobra ziemskie oraz o zdradę i obrazę majestatu. W miastach funkcjonował sąd ławniczy, składający się z wójta i ławników. Na wsiach funkcjonował sąd sołtysa i ławników. Pod koniec XIV i w XV wieku ukształtowały się szlacheckie sądy ziemskie (wcześniej rycerstwo podlegało sądom książęcym). Sądy takie składały się z sędziego, podsędka i pisarza. Mianował ich, dla każdej ziemi, dożywotnio król. Ponadto sprawy szlachty mogły się też toczyć przed sądami grodzkimi (sądził starosta, cztery zbrodnie główne, czyli gwałt, podpalenie, zbrojny najazd na domostwo oraz rozbój na drodze publicznej), sądy podkomorskie (sądził podkomorzy, rozstrzygał spory graniczne).
Tak więc monarchia stanowa była systemem sprawowania władzy przystosowanym do realiów pełnego średniowiecza. Ustrojem przystosowanym do większych państw, rządzenie którymi było łatwiejsze niż zarządzanie małymi monarchiami wczesnofeudalnymi. Monarchia stanowa w Polsce szła w kierunku ustawicznego umniejszania kompetencji monarchy. Tymczasem na zachodzie Europy następował zwrot w kierunku monarchii absolutnej.
