Jak rodziło się i kształtowało konstytucyjne państwo polskie?

Tytułem wstępu należy zaznaczyć, iż polski konstytucjonalizm formował się przez stulecia, przechodząc przez kolejne fazy, od epoki demokracji szlacheckiej, przez Polskę rozbiorową, wojenną, komunistyczną, aż po współczesną demokratyczną.

I tak:

W 1374 roku, król Ludwik Andegaweński, przywilejem koszyckim, zwolnił polską szlachtę z większości zobowiązań wobec państwa (np. z budowy zamków warownych czy z podatków za wyjątkiem zmniejszonego poradlnego). Jedynym, pozostawionym wymogiem, było pełnienie przez rycerstwo służby wojskowej. W 1422 roku przywilejem czerwińskim, w 1423 przywilejem wareckim i w 1433 przywilejem jedleńsko-krakowskim, szlachta uzyskała nietykalność dóbr ziemskich bez wyraźnego wyroku sądowego. Obowiązywała też, na ich podstawie zasada Niemnem captivabinus nisi iure victum, czyli zakaz aresztowania bez takiegoż wyroku. W 1454 roku Kazimierz Jagiellończyk, w Cerkwicy i Nieszawie, zgodził się nie zwoływać pospolitego ruszenia, ani stanowić nowych aktów prawnych i zobowiązań podatkowych, bez zgody braci szlacheckiej, zgromadzonej na sejmikach. W 1505 roku, konstytucją Nhil novi (Nic o nas, nic bez nas), ustanowiono, że wszelkie postanowienia prawne będą wydawane za zgodą trzech, równorzędnych stanów sejmujących: króla, senatu i posłów ziemskich. Po śmierci Zygmunta Augusta w 1572 roku, królowie elekcyjni, począwszy od Henryka Walezego, zobowiązali się do przyjmowania tzw. artykułów henrykowskich. Gwarantowały one niezmienność ustroju (np. poprzez obowiązek zwoływania sejmu raz na dwa lata, na okres sześciu tygodni). Uzupełniono je o pacta conventa, tj. osobiste zobowiązania elekta wobec szlachty, a z czasem o postanowienia konfederacji warszawskiej (zapewniającej pokój pomiędzy różniącymi się w wierze). Pierwszy raz artykuły henrykowskie przyjęto w Rzeczpospolitej w 1573 roku. Wprowadzenie liberum veto, oznaczało z jednej strony uznanie wartości i wolności głosu posła, z drugiej zaś strony, zakończyło okres demokracji szlacheckiej. Ustawa Rządowa z 3 Maja 1791 roku, popularnie zwana Konstytucją 3 Maja regulowała ustrój w sensie społecznym i politycznym, zlikwidowała wszechobecne liberum veto i wolną elekcję. Podzieliła władzę w państwie na: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą (trójpodział Monteskiusza). W 1794 roku Uniwersałem Połanieckim, nie tylko potwierdzono, znaną z Konstytucji 3 Maja, zasadę opieki państwa nad ludnością chłopską, ale też regulowano ich sytuację prawną i ekonomiczną. 20 lutego 1919 roku sejm, aktem zwanym Małą Konstytucją, powierzył Józefowi Piłsudskiemu dalsze sprawowanie władzy w charakterze naczelnika państwa. 17 marca 1921 roku uchwalono Konstytucję marcową, gwarantowała ona trójpodział władzy, oraz wyższość władzy ustawodawczej nad wykonawczą, prezydencką. Aktem z 23 kwietnia 1935 roku (Konstytucją kwietniową) zerwano z dotychczasowymi, marcowymi ustaleniami. Tym razem to prezydent dzierżył w swym ręku władzę silniejszą od ustawodawczej, przed żadną z instytucji: sejmową lub państwową nie ponosił odpowiedzialności za swą politykę (jedynie "(...) przed Bogiem i historią"). Od 22 lipca 1952 roku obowiązywała w Polsce Ludowej konstytucja PRL. Nie miała ona nic wspólnego z ustawą zasadniczą, a tym bardziej ustawą zasadniczą demokratycznego państwa. Przyzwolenie na konstytucję 1952 roku, osobiście wyraził Stalin, przeczytawszy jej projekt. Konstytucja zakładała wszechwładzę Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, z pominięciem innych frakcji i ugrupowań politycznych. Sejm był jednoizbowy, a prawa obywateli, zakreślone w rozdziale VII, miały wyłącznie deklaratywny charakter. W demokratycznej Polsce, III Rzeczpospolitej, konstytucję przyjęto w referendum obywatelskim, w dniu 2 kwietnia 1997 roku. Frekwencja wyniosła 42,86%, za było 52,7% społeczeństwa, przeciwko 45,9%.

Konstytucja z 2 kwietnia 1997 roku składa się z trzynastu rozdziałów poprzedzonych Preambułą. Tytuły kolejnych rozdziałów to: Rzeczpospolita (I), Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela (II), Źródła prawa (III), Sejm i Senat (IV), Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej (V), Rada Ministrów i administracja rządowa (VI), Samorząd terytorialny (VII), Sądy i trybunały (VIII), Organy kontroli państwowej i ochrony prawa (IX), Finanse publiczne (X), Stany nadzwyczajne (XI), Zmiana Konstytucji (XII), Przepisy przejściowe i końcowe (XIII).

Każde demokratyczne państwo (w tym Polska) winno się opierać na następujących zasadach:

1) suwerenności (zwierzchności narodu); zasada ta oznacza, że państwo jest własnością obywatelską, i tym różni się np. od średniowiecznej monarchii patrymonialnej, będącej własnością panującego (króla lub księcia), że najwyższą w nim władzę sprawuje naród, według tej koncepcji naród nie jest ujmowany w sensie etnicznym, zatem udział we władzy mają nie tylko osoby o polskich korzeniach; autorstwo tak pojmowanej suwerenności narodu przypisuje się Janowi Jakubowi Rousseau

2) trójpodział władzy; zasada zakładająca podział władzy w państwie na: ustawodawczą (Sejm i Senat), wykonawczą (Prezydent i Rząd) oraz sądowniczą (sądy i trybunały); istotą funkcjonowania wspomnianej zasady jest niemożność skupienia w jednym ręku całej i niepodzielnej władzy, a skrajnym przeciwieństwem jednolitość rządów, mogąca prowadzić np. do realnego socjalizmu; ideologami kierunku byli Charles Louis Montesquieu oraz John Locke

3) pluralizmu, zapewniająca swobodę działania licznych partii, frakcji i ugrupowań politycznych, pozwalająca na swobodę wyznania, światopoglądu, obyczaju, oraz zakładająca gospodarkę wolnorynkową, z funkcjonującymi w niej odmiennymi: prywatnymi i państwowymi podmiotami gospodarczymi

4) demokratycznego państwa prawa, zasada ta zakłada następującą hierarchię aktów prawnych w Polsce: jeden: konstytucja oraz prawa człowieka, dwa: ustawy oraz rozporządzenia; mówi także o jawności, jasności, przejrzystości prawa, a nade wszystko, że nie może ono działać wstecz (lex retro non agit)

5) konstytucjonalizmu, zasada nawiązująca do poprzedniej, najważniejszym aktem prawnym w państwie (obok praw człowieka) winna być konstytucja

6) legalizmu, wszelkie organizacje w państwie winny posiadać prawo do działania (tzw. legitymizację), a działania państwa nie mogą być bezprawne

7) niezawisłości sądów, sędziów chroni immunitet, a na ich działania żadna instytucja oraz żadna osoba prywatna nie może (i nie powinna) wywierać nacisku lub wpływu

8) reprezentacji politycznej, obywatele sprawują władzę przez wybranych przez siebie reprezentantów

9) wolności i praw człowieka i obywatela

10) samorządności terytorialnej

11) jednolitości (unitarności) państwa, funkcjonowanie w Polsce mniejszych jednostek terytorialnych (np. województw) ma wyłącznie specyfikę i naturę administracyjną.