POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE.

Było to narodowe powstanie przeciw Rosji, następnie również przeciw Prusom. Trwało od 24 marca do 16 listopada 1794 roku. Swoim zasięgiem objęło prawie wszystkie tereny ówczesnego polskiego państwa. Przyczyną główną wybuchu walk stał się drugi rozbiór Polski oraz zagrożenie kolejnego podzielenia państwa pozostającego w rękach targowiczan, ale tak naprawdę w rękach rosyjskiego okupanta. Duże znaczenia miała rewolucja we Francji, która pobudziła nastroje rewolucyjne w Polsce. Insurekcję przygotowywali ludzie związani ze Stronnictwem Patriotycznym.

Powstanie kościuszkowskie rozpoczął 12 III 1794r. brygadier Antoni Madaliński. On to sprzeciwił się carskiemu rozkazowi o redukcji wojska i ruszył na czele swego oddziału w kierunku Krakowa. Kiedy z rozkazu rosyjskiego ambasadora I.A. Igelströma stacjonujące w Krakowie rosyjskie wojska wycofały się z miasta, w celu zatrzymania Madalińskiego, przebywający nieopodal Tadeusz Kościuszko przybył do Krakowa a następnie na Rynku 24 III 1794r. zaprzysiągł uroczyście akt powstania.

Kościuszko przejął władzę dyktatorską, zobowiązał się też, że wykorzysta ją tylko w celu odzyskania niepodległości narodu, obrony państwowych granic i umocnienia powszechnej wolności. Na koniec powstania zaś odsuwał reformę ustrojową. Pod broń powołał wszystkich mężczyzn liczących od 18 do 28 lat oraz obiecał uzbrojenie miast i wsi.

Zdołał zgromadzić przy sobie ponad 4 tys. żołnierzy (licząc z oddziałem Madalińskiego) oraz 2 tys. kosynierów. Z taką siłą ruszył na Warszawę. 4 kwietnia 1794r. stanął mu na drodze pod Racławicami generał A.P. Tormasow z 3 tys. ludzi. Kościuszko odniósł błyskotliwe zwycięstwo. Zadecydował o nim doskonały atak kosynierów, którzy rozbili piechotę i zdobyli działa.

Jednak wygrana pod Racławicami nie otworzyła przed Kościuszką drogi na Warszawę, ponieważ do akcji wkroczył z przeważającymi siłami rosyjski generał F.P. Denisow i zmusił powstańcze wojska do nie kontynuowania dalszego marszu. Jednak zwycięstwo to miało ogromne moralne znaczenie, wskazało także na możliwości, jakie tkwiły w wykorzystaniu nawet słabo uzbrojonych chłopów.

17 kwietnia wybuchła insurekcja w Warszawie, gdzie pod wpływem spiskowców (m.in. Jana Kilińskiego) wojsko i lud wyparły Rosjan ze stolicy. Władzę przejęli członkowie umiarkowanej prawicy, na bok odsuwając bardziej radykalnych jakobinów. Powstanie nadal się rozszerzało, 22 kwietnia walki wybuchły w Wilnie, gdzie powstańczymi siłami dowodził pułkownik Jakub Jasiński.

Szybko cały obszar Polski został objęty powstaniem. 7 V 1794r. Kościuszko przebywając pod Połańcem ogłosił uniwersał zwany później połanieckim. Na jego mocy chłopi otrzymali osobistą wolność, czyli prawo przenoszenia się, dokąd chcieli, także nieusuwalność z uprawianej ziemi i zmniejszenie pańszczyzny.

Poczynanie Kościuszki wywołało wzrost zaniepokojenia wśród pewnej części szlachty. W Warszawie władzę przejęły niechętne reformom koła, sympatyzujące z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim. Ludność Warszawy jednak popierała założony 24 kwietnia klub jakobinów, który na wzór francuski skupiał radykalnych działaczy.

Polscy jakobini żądali bezwzględnego rozprawienia się ze zdrajcami a także wsparcia powstania głównie na plebejskich masach. Pod ich wpływem 9 doszło maja do ludowych wystąpień w Warszawie. Pod naciskiem mas swoją pracę przyspieszył Sąd Kryminalny i skazał czterech targowiczan na karę śmierci poprzez powieszenie.

Zmianie uległy również naczelne władze powstania, utworzono Radę Najwyższą Narodową. W skład jej weszli przedstawicieli lewicy: H. Kołłątaj, ( kierownictwo wydziału skarbu), oraz F. Dmochowski, ( szkolnictwo i propaganda). Sytuacja insurekcji pogorszyła się wskutek pruskiej interwencji.

Prusy, bowiem chciały wykorzystać sprzyjającą okazję i całkowicie zlikwidować państwo polskie, pomimo że powstańcy przestrzegali neutralności Austrii i Prus, nie przenosili swych działań na obszar pruskiego i austriackiego zaboru. 6 czerwca 1794r. w bitwie pod Szczekocinami Kościuszko odniósł poważną porażkę, zadaną mu przez połączone rosyjsko-pruskie siły. Natomiast 8 czerwca 1794r. pod Chełmem generał J. Zajączek również poniósł klęskę w walce z rosyjskimi wojskami.

15 czerwca poddało się miasto Kraków. Zaś 13 lipca pruskie i rosyjskie wojska dowodzone przez króla Fryderyka Wilhelma II przystąpiły do oblężenia stolicy. Rozpoczęcie powstania w Wielkopolsce (20-23 sierpnia) oraz niezłomna postawa obrońców Warszawy zmusiły oblegających do wycofania się spod stolicy (5/6 września).

Za cofającymi się pruskimi oddziałami . Tadeusz Kościuszko wysłał korpus pod wodzą generała J.H. Dąbrowskiego. Pościg generała Dąbrowskiego zakończył się całkowitym sukcesem, powstańcom udało się zdobyć Bydgoszcz (powstanie wielkopolskie 1794r.).

Tymczasem sytuacja na wschodzie znacznie się pogorszyła. Na Litwie, pomimo przejściowych sukcesów, w sierpniu powstańcy zostali zmuszeni poddać Wilno a następnie uciekać pod naciskiem ogromnej przewagi rosyjskich sił. Równocześnie, na skutek deklaracji pokoju ze strony Turcji, stacjonujący dotąd na Ukrainie generał A.W. Suworow przeszedł na Polesie a później rozgromił powstańczy korpus, jaki bronił przeprawy przez rzekę Bug.

Generał I.I. Fersen przebywający ze swoim oddziałem po lewej stronie Wisły podjął marsz w kierunku Polesia, aby się połączyć z wojskami generała Suworowa. Kościuszko chcąc zapobiec bardzo groźnemu w skutkach zjednoczeniu rosyjskich sił, 10 października 1794r. pod wsią, Maciejowice stoczył bitwę z korpusem generała Fersena.

Niestety zakończyła się ona kompletnym rozbiciem polskich wojsk, ciężko ranny Kościuszko został wzięty do niewoli. Klęska pod Maciejowicami doprowadziła do załamanie morale wśród powstańców. Naczelnikiem powstania mianowano wówczas Tomasza Wawrzeckiego. Był on zwolennikiem pójścia na kompromis i układy z Rosjanami.

Zaistniałą dezorganizację powstańców doskonale wykorzystał gen. Suworow, który ruszył pod Warszawę. 4 listopada 1794r. szturmem zdobył dzielnicę Pragę. Dokonał tam makabrycznej rzezi ludności cywilnej. Przerażona zachowaniem przeciwnika Warszawa skapitulowała 5 listopada. Armia powstańcza zmuszona do wycofania się uległa rozbiciu, dowódcy jej dostali się do niewoli. 16 listopada 1794r. pod Radoszycami oddziały powstańcze zostały rozwiązane.

POWSTANIE LISTOPADOWE.

Było to narodowe powstanie przeciw Rosji. Rozpoczęło się 29 XI 1830 a zakończyło w X 1831. Objęło swoim zasięgiem Królestwo Polskie, część Ukrainy, Litwę i część Białorusi. Wybuchło ono na fali rewolucyjnych ruchów europejskich. Jednak główną jego przyczyną była sytuacja wewnętrzna w Królestwie Polskim. Składało się na nią : łamanie przez cara, Wielkiego Księcia Konstantego oraz rząd Królestwa konstytucji z 1815; wzrost podatków, niewypełnienie obietnic dotyczących połączenia ziem zaboru rosyjskiego, wzmagające się represje. Przygotowania cara do użycia polskiej armii przeciwko belgijskiej i francuskiej rewolucji przyspieszyły wybuch działań zbrojnych. Spiskowcy rozpoczęli działania od zamachu na Wielkiego Księcia Konstantego, zaatakowali jego siedzibę w Belwederze. Pozostałe oddziały miały zająć rosyjskie koszary i rozbroić przebywających tam żołnierzy.

Noc listopadowa (29-30.11.1830).

W skutek nieporozumień i pośpiechu ten plan nie został w całości zrealizowany. Książe Konstanty zdołał uciec, zaskoczenie rosyjskich oddziałów również się nie powiodło. Spiskowcy pod dowództwem Piotra Wysockiego ruszyli na Stare Miasto, po drodze wzywając ludność Warszawy do walki. Do powstańców przyłączyli się rzemieślnicy i miejska biedota a także kilka oddziałów wojskowych, z których pomocą został zdobyty Arsenał.

W trakcie nocy oraz następnego dnia zbrojna ludność stolicy wraz z częścią polskiego wojska, która stanęła po stronie powstania, opanowały Warszawę. Pozostające przy Konstantym polskie wojsko oraz rosyjskie oddziały zmuszone były wycofać się do Wierzbna. Podczas gdy pierwsze rewolucyjne nastroje nieco osłabły, kierownictwo przejęła arystokracja, skłonna do pójścia na kompromis.

Z inicjatywy F.K. Druckiego-Lubeckiego Rada Administracyjna rozpoczęła rozbrajanie ludności i zaczęła mediacje z Konstantym. 1 XII 1830 w odpowiedzi na zaistniałą sytuację i kroki arystokracji powstało Towarzystwo Patriotyczne. Domagało się ono wszczęcia działań zbrojnych przeciw rosyjskim oddziałom stacjonującym w Królestwie.

Dyktatura Chłopickiego.

Pod naciskiem owego Towarzystwa został utworzony Rząd Tymczasowy, na jego czele stanął A. Czartoryski. Tymczasem 5 grudnia generał J. Chłopicki ogłosił się dyktatorem. Dyktator pod naciskiem konserwatystów zawiesił działalność Towarzystwa Patriotycznego a następnie rozpoczął rokowania z Petersburgiem odnośnie sposobów i warunków likwidacji powstania.

Car zażądał natychmiastowej i bezwarunkowej kapitulacji. Widział w istniejących wydarzeniach dogodny pretekst do ograniczenia autonomii Królestwa. Wzrost negatywnych nastrojów sprawił, że gen. Chłopicki złożył urząd dyktatora, natomiast 25 I 1831 sejm zdetronizował cara Mikołaja I wraz z całą dynastią Romanowów. Tym samym wojna z caratem była nieunikniona.

Władza państwowa w tym czasie spoczywała w rękach nieprzerwanie obradującego sejmu. Podporządkowany mu był Rząd Narodowy, w jego składzie było po dwóch członków z kaliszan i konserwatystów a także J. Lelewel jako przedstawiciel Towarzystwa Patriotycznego. 4 II 1831 armia rosyjska pod wodzą feldmarszałka I.Dybicza wkroczyła do Królestwa Polskiego.

Początkowe zwycięstwa powstańców.

Polacy wobec znacznej przewagi wroga postanowili skoncentrować swoje siły. Zadecydowano o odwrocie w kierunku Warszawy, tam powstańcy chcieli stoczyć decydującą potyczkę. W czasie odwrotu miało miejsce kilka bitew i starć. 14 II 1831 polska jazda generała J. Dwernickiego pod Stoczkiem pobiła brygadę rosyjskiej kawalerii. Do głównej bitwy doszło w dniach 24 i 25 II 1831na przedpolach Grochowa.

W wyniku ciężkich strat jakie podczas bitwy odniosło wojsko rosyjskie gen. Dybicz nie podjął się szturmu na Warszawę. Po zwycięskiej bitwie pod Grochowem dowództwo naczelne zostało powierzone generałowi J.Skrzyneckiemu. Wykorzystano też przerwę w działaniach zbrojnych aby wzmocnić armię. Do polskiego wojska napływało wielu ochotników z pozostałych zaborów.

Pod koniec marca 1831r. na Żmudzi wybuchło powstanie. Wkrótce objęło ono znaczne tereny Białorusi i Litwy. W marcu polskie wojska przystąpiły do ofensywy, odniosły zwycięstwa w bitwach pod Dębem Wielkim (31 marca) i Iganiami (10 kwietnia). Dużo gorzej rozstrzygnęła się polska akcja przeciw carskim gwardiom w rejonie Łomży.

Bitwa pod Ostrołęką (26.05.1831).

Rosyjskie wojska wycofały się w porę, zostawiły Polaków na pastwę natarcia Dybicza. 26 maja doszło pod Ostrołęką do bitwy, zakończyła się ona na skutek nieudolnego dowodzenia klęska wojsk polskich. Ta przegrana pod Ostrołęką wywołała załamanie się gen. Skrzyneckiego, który stracił wiarę na sukces i chciał natychmiastowego podjęcia układów z carem.

Bezczynność naczelnego wodza dała możliwość rosyjskiej armii (dowodzonej po śmierci gen. Dybicza przez I.F.Paskiewicza) na spokojny marsz przez północne Mazowsze, przejście Wisły oraz podejście od zachodu pod Warszawę. Zachowanie naczelnego wodza spowodowało wzburzenie. 15 sierpnia w Warszawie doszło do dużych demonstracji, w czasie których lud i żołnierze domagali się zaprowadzenia zmian w rządzie a także przejęcia przez lewicę kierownictwa powstania. Doszło do licznych rozruchów, rząd nie panował nad wydarzeniami w Warszawie.

Oblężenie Warszawy oraz upadek powstania.

W zaistniałych warunkach przejął władzę generał J. Krukowiecki, on też nie wierzył w powodzenie powstania. Krukowiecki zaczął urzędowanie od surowej rozprawy z uczestnikami warszawskich manifestacji. Zaś wobec dwukrotnej liczebnej przewagi Rosjan zamierzał skapitulować. Dopiero pod zdecydowanym naciskiem sejmu podjął obronę Warszawy. Szturm stolicy rozpoczął się dnia 6 IX 1831, główne uderzenie zostało skierowane na Wolę.

Pomimo postawy polskiego wojska pełnej poświęcenia i bohaterstwa pierwsza linia umocnień znalazła się pod panowaniem wroga (zginął wówczas generał J. Sowiński). Krukowiecki podjął rokowania z Paskiewiczem a następnie poddał stolicę. Polskie wojsko, wraz z rządem i sejmem wycofało się do Zakroczymia. Sejm przekazał naczelne dowództwo M. Rybińskiemu, potem J.N. Umińskiemu. Jednak już nie miało to większego znaczenia, bo faktycznie powstanie upadło razem z upadkiem Warszawy.

Większość polskiego wojska, jak również cywilne kierownictwo przekroczyło pruską granicę i udało się na emigrację (Wielka Emigracja). Najdłużej broniły się twierdze w Modlinie (9 października) i Zamościu (21 października). Przegrana powstania listopadowego doprowadziła do ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego oraz zwiększenia ucisku narodowego w pozostałych zaborach.