Dynastia Jagiellonów panowała w Polsce prawie dwa wiek: w 1386 roku Władysław II (takie imię przyjął po chrzcie) Jagiełło poślubił króla Polski - Jadwigę. Był on potomkiem dynastii panującej w Wielkim Księstwie Litewskim, wnukiem słynnego Giedymina. Małżeństwo to było zwycięstwem stronnictwa przeciwstawiającego się oborowi męża dla Jadwigi z dynastii Habsburgów. Z tą dynastią Jagiellonowie będą rywalizować w XV i XVI wieku, by ostatecznie pod bitwie pod Mohaczem w 1526 oddać tej dynastii zwierzchność nad Czechami i Węgrami. Poslka za panowania Jagiellonów rozrosła się do rozmiarów międzynarodowej potęgi.
Ramy omawianego okresu stanowią daty panowania siedmiu władców z dynastii na tronie polskim: w latach 1386-1434 zasiadła na nim Władysław Jagiełło. Władze przejął po nim Władysław III zwany Warneńczykiem, który panował jedynie 10 lat. Do ostatecznego rozwiązania sporu z Zakonem Krzyżackim (w czasie wojny trzynastoletniej) doprowadził Kazimierz Jagiellończyk, panujący w latach 1447-1492. Po nim panowali kolejno dwaj synowie Jan Olbracht (1492-1501) i Aleksander (1501-1506). W szesnastym wieku na tronie zasiadali dwaj władcy o imieniu Zygmunt" Zygmunt Stary w latach 1506-48 oraz Zygmunt August, którego śmierć w 1572 roku spowodowała bezkrólewie i rozpoczęła okres wolnych elekcji w Polsce.
Realizując konsekwentnie politykę dynastyczną (o jej założeniach poniżej) przedstawiciele dynastii zasiadali jednocześnie na tronach Węgier i Czech: w latach 1440-44 na tronie węgierskim zasiadał Władysław Warneńczyk, następnie w latach1490-1510 panował tam Władysław Jagiellończyk, po nim władzę objął Ludwik II, po którego śmierci układy polityczne z Habsburgami zagwarantowały im koronę węgierską. Dwaj ostatni zasiadali również na tronie Czech.
- Sytuacja na arenie międzynarodowej w XV wieku: wojny z Zakonem i Turcją. Unie z Litwą.
Zręby ustroju szlacheckiego
Okres panowania dynastii Jagiellońskiej uważamy do dziś za jeden z najświetniejszych w historii naszego kraju. Jagiellonom udało się utworzyć państwo, w którym pokojowo współżyły ze sobą różne narody i wyznania.
Pierwszym celem polityki zagranicznej było zacieśnienie i utrzymanie unii z Litwą, początkowo łączyła je unia personalna. Zawarto szereg unii z tym państwem: I unia zadecydowała o zjednoczeniu sił Litwy i Polski w walce z Krzyżakami i wprowadziła Jagiełłę na tron Polski. Została zawarta w Krewie w 1385 roku. W 1401 roku na mocy unii tzw. wileńsko-radomskiej potwierdzono odrębność Litwy od Korony, gdyż władzę przejął syn Kiejstuta - Witold. Po jego śmierci Litwa miała wrócić do Korony, Wzmocniono sojusz wojskowy, którego największym efektem była zwycięska wojna z Zakonem (bitwa pod Grunwaldem: 15 lipca 1410). Unia została zacieśniona w Horodle 1413 roku, gdy postanowiono zwoływać wspólne zjazdy szlachty polskiej i litewskiej oraz wcielono 47 herbów litewskich do polskiego herbarza. Kazimierz Jagiellończyk zanim objął król Polski wybrany został na księcia Litwy przez tamtejsze rody, co doprowadziło do ich sporu z Władysławem Warneńczykiem. Po jego śmierci Kazimierz Jagiellończyk koronowany został na władcę Polskie, co przywróciło osłabiony związek. Wprowadził on zasady związku na zasadzie równorzędności. Po śmierci tego władcy unia się rozluźniła, ale została przywrócona po zagrożeniu moskiewskim. Wtedy na obu tronach zasiadł Aleksander Jagiellończyk, przywracając unię personalną. W XVI wieku te n związek zawiązany dla obrony został ostatecznie zamieniony w unię realną po unii lubelskiej w 1596 roku. Powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów.
W XV wieku zakończono ostatecznie spór z Zakonem krzyżackim. Kazimierz Jagiellończyk w 1466 roku przyłączył do Polski Pomorze, co znacznie przyspieszyło rozwój gospodarczy.
Rozpoczęto realizację przemyślanej polityki dynastycznej, dążącej do obsadzenia członkami rodu Jagiellonów tronów Czech i Węgier. Prowadziło to z jednej strony do konflikty z dynastią Habsburgów, z drugiej rozbudowywało państwo i pomnażało zagrożenia i konflikty zewnętrzne. Politykę dynastyczną Jagiellonów, której stworzenie przypisuje się czasem Jadwidze Rakuszance, żonie Kazimierza Jagiellończyka, zwanej "matką królów" nazywa się "ideą jagiellońską".
Władysław Jagiellończyk po objęciu tronu węgierskiego został wciągnięty w wojną z Turcją i zginął pod Warną w 1444 roku. Do konfliktu z Turcją doszło również za panowania króla Jana Olbrachta, gdy ten pragnąc podporządkować hospodara wyruszył z wyprawą na Mołdawię. Choć podobno Olbracht był dobrym dowódcą, po jego panowaniu pozostało powiedzenie "za króla Olbrachta wyginęła szlachta", po klęsce w 1497 pospolitego ruszenia.
Pod koniec wieku pozycja dynastii na arenie międzynarodowej wzrosła, kiedy Władysław Jagiellończyk uzyskał tron Czech w 1471 i Węgier w 1490. W nowy wiek dynastia wkroczyła panując w czterech krajach. Polska, Litwa, Czechy i Węgry zajmowały obszary od Dźwiny po Adriatyk i od Wołgi po tzw. Las Czeski na zachodzie.
Wewnątrz tego imperium zamieszkiwali ludzie o różnej kulturze i wyznaniu, która to sytuacja pogłębi się w XVI wieku.
Stosunki wewnętrzne w państwie doprowadziły do wykształcenia nowoczesnego jak na ten okres ustroju - demokracji szlacheckiej, będącej ograniczeniem dotąd absolutnej władzy królewskiej. W kolejnych przywilejach szlacheckich (nadawanych aby zachować ciągłość dynastii lub uzyskać poparcie szlachty w wyprawach wojennych) kształtował się parlamentaryzm, przesuwając część decyzji w państwie na zgromadzenia szlachty. Ukoronowaniem tego procesu była przyjęta w Radomiu w 1505. konstytucja "Nihil novi..." ograniczająca władzę królewską i nakładająca obowiązek zgody sejmu na decyzje.
Kraj w XV wieku rozwinął się pod względem gospodarczym. Wprowadzono nowe metody produkcji żywności, mieszczaństwo bogaciło się na handlu. Odzyskanie przez Polskę po pokoju toruńskim Pomorza spowodowało przesunięcie szlaków handlowych o znaczeniu międzynarodowym. Rozwijały się nadbałtyckie miasta: Gdańsk, Elbląg, czy leżący na trasie biegu Wisły Toruń. Sprzedawano również drewno, w które obfitowały ziemie polskie i litewskie. Wzmogło to osadnictwo: na Rusi Halicko-Włodzimierskiej, na Podhalu. Wycinano Puszcze Sandomierską i Niepołomicką, będącą tradycyjnym miejscem królewskich polowań.
Handel zbożem i wymiana na towary luksusowe 9oraz przemysł bursztynniczy) doprowadziły do dużego rozwoju Gdańska, który awansował do roli największego miasta i jednego z najważniejszych ośrodków w Europie. Wzrosło znaczenie odbywającego się co roku Jarmarku św. Dominika. W "Polsce Jagiellonów" znajdziemy przytoczoną wypowiedź gościa z Włoch: "Nawet okręty portugalskie i innych krajów przybywają po polskie zboże do Gdańska(...). W miesiącu sierpniu, kiedy odbywa się tu wielki jarmark(...), zawija do portu ponad 400 okrętów naładowanych winem francuskim, hiszpańskim, jedwabiem, oliwą, cytrynami, konfiturami i innymi płodami hiszpańskimi, korzeniami portugalskimi, cyną i suknem angielskim. Zostają w Gdańsku magazyny pełne pszenicy, żyta i innego zboża, lnu, konopi, wosku, miodu, drzewa do budowy, solonej wołowiny i innych, drobniejszych rzeczy, którymi kupcy rozładowane swoje okręty na powrót ładują." port gdański rozrósł się, powstały nowe magazyny i spichlerze.
Na terenach Polski wydobywano również rudy niektórych metali, np. Rud ołowiu w okolicach Olkusza. Wzrosła produkcja broni i tkanin, których produkcja przeniosła się na tereny Wielkopolski.
Na handlu bogaciło się mieszczaństwo, stąd wzrost jego znaczenia. Przez cały XV wiek szlachta blokuje rozwój mieszczaństwa i jego ingerencje w sfery polityki, gwarantując sobie dominację w przywilejach.
W związku z utratą ekonomicznego znaczenia, szlachta zmuszona była przestawić się na nowy sposób życia: po pierwsze po raz pierwszy wykazywała aktywność na polu produkcji. W rolnictwie zaś wykształcił się nowy typ gospodarstwa: folwark pańszczyźniany, pracujący już nie jedynie na potrzeby rodu, ale produkujący określone dobra na sprzedaż. Wykorzystywano do tego pracę chłopów z ziem leżących w obrębie majątku. Aby uzyskać te same dochody, przy inflacji, rozszerzano coraz bardziej obszar ziemi uprawnej. W Przywilejach zaś szlachta zagwarantowała sobie ręce do pracy, ograniczając znacznie wolność chłopów. Zarabiano na eksporcie zboża, drewna oraz wołów, hodowanych na terenach Rusi (dzisiejszej Ukrainy).
Z bilansu wynika, że produkcja rolna po wprowadzeniu jednolitych gospodarstw folwarcznych wzrosła o 100 %.
II. Sytuacja na arenie międzynarodowej w XVI wieku
Przekonaliśmy się wyżej, że imperium Jagiellonów zajmowało rozległe ziemie, co prowadziło do licznych konfliktów i zagrożeń terytorialnych.
Po wieku XV pozostały spory z Moskwą. Wojny z Moskwą prowadził Zygmunt Stary, po poparciu starań Litwy o odzyskanie ziem zajętych przez Księstwo Moskiewski w XV wieku. Wojnę podzielić można na kilka etapów, w roku 1534 odzyskano część ziem (Siewierz) i zawarto rozejm w 1537 roku. Wojnę wznowił car Iwan Groźny, uderzając w 1558 roku na Inflanty. Wojnę prowadzili dalej Zygmunt August (wielki mistrz zakonu inflandzkiego przekazał mu zwierzchność nad Inflantami; jagielloński okres wojny zakończył pokój w Szczecinie w 1570 roku) i Stefan Batory aż do rozejmu w Jamie Zapolskim w 1582 roku (przyznającym Polsce Inflanty).
Wojny z Moskwą były właściwie jedynymi konfliktami zbrojnymi w XVI wieku, podkreśla się bowiem spokojną i dobrą politykę zagraniczna prowadzoną przez Zygmunta Starego, która zagwarantowała pokój na dłuższy czas.
Ostatecznie uregulowano stosunki z Turcją: w 1533 roku został zawarty pakt z sułtanem Sulejmanem, gwarantujący neutralność Rzeczpospolitej w jego sporze z Habsburgami.
W 1525 roku mistrz Zakonu Krzyżackiego stał się lennikiem króla polskiego, a całe państwo zakonne uległo sekularyzacji.
Prowadzono politykę dynastyczną: w 1515 roku Zygmunt Stary podpisał z Władysławem Jagiellończykiem (królem Czech) oraz Maksymilianem I Habsburgiem pakt dynastyczny (tzw. "układ wiedeński"), który zobowiązywał rody do połączenia ich potomków małżeństwem. W pakcie zawarto również gwarancje, że w razie bezpotomnej śmierci Ludwika II Habsburgowie otrzymają Czechy i Węgry. Niestety nie przewidziano wtedy, że do tego dojdzie: Ludwik zginął w bitwie z Turkami pod Mohaczem w 1526 roku.
Polska w XVI wieku była potęgą terytorialną i polityczną, a władcy z dynastii Jagiellonów byli spokrewnienie z wieloma królewskimi rodami. Wypracowany ustrój wolności szlacheckiej zapobiegł groźniejszym sporom religijnym, gdy po reformacji w Rzczpospoitej mieszkali: katolicy, luteranie, kalwini, prawosławni Rusini oraz muzułmańscy Tatarzy. Szlachta otrzymała gwarancje wolności religijne w konfederacji warszawskiej.
Państwo rozwijało się pod względem kultury, stając się siedziba wielu twórców z zagranicy. XVI wiek jest złotym wiekiem dla sztuki renesansowej w Polsce, ukoronowanym dziełem światowej klasy: kaplicą zygmuntowską.
W kraju dominowała gospodarka folwarczno-pańszczyźniana, nadal żywiołowo rozwijał się eksport zboża, co stworzyło pozycję potęgi gospodarczej
Można pokusić się o podsumowanie panowania Jagiellonów: w XVI wieku Polska umocniła swoją pozycję na Inflantach, była spokojna o spory z Turcją, nie zagrażali jej również Habsburgowie. Władca elekcyjny miał otrzymać państwo ustabilizowane i nie targane wojnami religijnymi, wzbogacone w humanistyczną kulturę i uczonych.
Rzeczpospolita chwaliła się również najbardziej nowoczesnym ustrojem. W momencie śmierci Zygmunta Augusta i czasów bezkrólewia zaczął się jednak smutny proces niszczenia imperium.
