Sejm polski Państwowe ustawą z dnia 2 lipca 1947 roku utworzył Muzeum Oświęcim-Brzezinka. Obejmuje ono teren dwóch autentycznych części obozu Auschwitz I i Auschwitz II-Birkenau.

Obszar Muzeum obejmuje 191 hektarów, z tego Auschwitz I 20 ha, a Auschwitz II Birkenau 171 ha. W 1962 roku wyznaczono ochronną strefę dla muzealnych terenów w Brzezince, a w 1977 roku taka strefa została utworzona dla muzealnych terenów w Oświęcimiu. W 1999 roku obie strefy zaktualizowano na podstawie ustawy sejmowej o "ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady". Podstawowym kryterium przy tworzeniu stref ochronnych przyjęto zachowanie autentyczności Miejsc Pamięci oraz zabezpieczenie im niezbędnej ochrony.

W obszarze jaki obejmuje Muzeum znajdują się ruiny i obiekty po obozowe, wraz ze szczątkami krematoriów i komór gazowych, a także kilkanaście kilometrów ogrodzenia obozowego i wewnętrznych dróg oraz w Birkenau rampa kolejowa.

Terytorium byłego KL Auschwitz-Birkenau w 1979 r. wpisane zostało do międzynarodowego rejestru światowego dziedzictwa kultury UNESCO.

Już w 1947 roku w byłym KL Auschwitz I i w kilku blokach po obozowych została otwarta pierwsza wystawa. Rozbudowano ją następnie w 1950 roku. Przedstawia ona historię zagłady a także warunki życia więźniów w obozie. W 1955 roku otwarto nową wystawę, która po dokonaniu pewnych zmian istnieje do dzisiaj.

W kilku po obozowych blokach od 1960 roku umieszczane były tzw. "wystawy narodowe". Tworzone je z inicjatywy więźniów KL Auschwitz pochodzących z różnych krajów a skupionych w Międzynarodowym Komitecie Oświęcimskim. W "wystawach narodowych" przede wszystkim ukazano losy obywateli poszczególnych państw, z jakich hitlerowcy wysyłali transporty z deportowanymi do Oświęcimia.

Na obszarze byłego obozu Birkenau początkowo nie tworzono wystaw. Było to związane z wyjątkowym charakterem tego miejsca, stanowiącego głownie ogromne cmentarzysko. Podjęto tu starania aby zachować jak najbardziej oryginalny stan. Jedynym wprowadzonym dużym elementem w tej części obozu stał się Międzynarodowy Pomnik Ofiar Obozu. Został on w 1967r.uroczyście odsłonięty.

W prowadzonych od wielu lat pracach przez Muzeum skupiono się głównie się na upamiętnieniu i objaśnieniu obiektów i terenu, oraz na pokazaniu najistotniejszych miejsc a także szczególnych wydarzeń z dziejów KL Auschwitz.

Ponieważ Birkenau uznano za najważniejszy element obozowego kompleksu wszelkie prace projektowe i koncepcyjne rozpoczęto właśnie od tej części Muzeum. W połowie dziewięćdziesiątych lat zostały tam umieszczone nowe tablice objaśniające oraz upamiętniające. Trwają również prace nad stworzeniem nowych oznaczeń w byłym obozie Auschwitz I, oraz w sąsiedztwie i w miejscu, w którym istniał podobóz Buna Monowitz, gdzie w okresie największego szczytu pracowało 10 tysięcy więźniów dla niemieckiego koncernu IG Farben Industrie. Przygotowywane są kolejne projekty oznakowania terenów będących dziś poza granicami Muzeum oraz strefy ochronnej. Chodzi tu między innymi o tzw. Jundenrampe (w latach 1942-44 było to miejsce selekcji Żydów przywiezionych do obozu, znajduje się przy głównej linii kolejowej, która biegła w odległości 1,5 km od Auschwitz i Birkenau), a także biegnącą od tej rampy drogę w kierunku Birkenau, którą to od 1942 roku do maja 1944r. czyli do chwili uruchomienia bocznicy bezpośrednio prowadzącej do KL Birkenau - tysiące deportowanych szło do obozu.

Struktura Muzeum Oświęcim-Brzezinka.

Muzeum prowadzi działalność wielokierunkową. Zabezpiecza i konserwuje obiekty oraz relikty po obozowe, jak również opracowuje, zbiera i udostępnia dokumenty a także inne pamiątki. Kolekcjonuje prace artystyczne różnego rodzaju a dotyczące KL Auschwitz. W Muzeum pracuje przeszło 200 osób, które są zatrudnione w kilku działach. Poszczególne działy czynne są, z wyjątkiem dni świątecznych, od poniedziałku do piątku w godz. 8:00-14:00.

DZIAŁY MUZEUM:

  1. ARCHIWUM
  2. SEKCJA KOMPUTEROWA
  3. BIURO INFORMACJI O BYŁYCH WIĘŹNIACH
  4. ZBIORY
  5. DZIAŁ KONSERWATORSKI
  6. BIBLIOTEKA
  7. DZIAŁ NAUKOWO-BADAWCZY
  8. SEKCJA DO SPRAW BYŁYCH WIĘŹNIÓW
  9. DZIAŁ WYSTAWIENNICZY
  10. DZIAŁ EDUKACYJNY
  11. DZIAŁ WYDAWNICTW I INFORMACJI
  12. PUBLIKACJE NAUKOWE PRACOWNIKÓW MUZEUM

ARCHIWUM.

W zbiorach muzealnego archiwum gromadzone są autentyczne obozowe dokumenty niemieckiej proweniencji, kopie dokumentów uzyskane od innych instytucji w kraju i za granicą, powstałe po II wojnie materiały źródłowe (relacje byłych więźniów, wspomnienia, procesowe materiały dotyczące hitlerowskich zbrodniarzy, etc.), mikrofilmy, fotografie, filmy dokumentalne, negatywy, recenzje, opracowania, scenariusze filmów i wystaw, referaty, kwerendy.

Obecny zbiór, który obejmuje przede wszystkim materiały stanowiące własność Muzeum, zawiera między innymi:

  1. kilkadziesiąt tysięcy sztuk negatywów fotografii przybyłych do obozu więźniów, jakie zostały wykonane przez hitlerowców w celu identyfikacji więźnia; fotografie SS wykonane podczas selekcji Żydów deportowanych do Auschwitz z Węgier w 1944 roku; zdjęcia obozu; fotografie nielegalnie wykonane przez członków Sonderkommado niedaleko komór gazowych; lotnicze fotografie terenów obozowych zrobione przez pilotów amerykańskich w 1944r.; zdjęcia terenów i obiektów KL Auschwitz powstałe po wyzwoleniu; ponad 2 tysiące prywatnych fotografii jakie mieli przy sobie deportowani do Auschwitz (głównie Żydzi z gett w Będzinie i Sosnowcu);
  2. 200 metrów bieżących dokumentów, między innymi:

a. 48 tomów obozowych "Ksiąg zgonów", zawierają one prawie siedemdziesiąt tysięcy aktów zgonu zmarłych lub zamordowanych więźniów Auschwitz;

b. 248 tomów dokumentów Centralnego Zarządu Budowlanego Waffen SS i Policji w Auschwitz (Zentral Bauleitung der Waffen SS und Polizei Auschwitz), zawierają techniczną dokumentację oraz plany co do budowy a także rozbudowy obozu, infrastruktury również plany przebudowy samego miasta Oświęcimia;

c. 64 tomy dokumentów Instytutu Higieny SS (SS Hygiene Institut);

d. 16 tomów personalnych akt więźniów;

e. 8 tys. kart i listów wysyłanych przez więźniów z obozu;

f. ok. 800 tys. klatek mikrofilmów (przede wszystkim kopii obozowych dokumentów, jakie znajdowały się w archiwum albo zostały pozyskane w inny sposób);

g. ponad 2 tys. taśm magnetofonowych z wspomnieniami i relacjami byłych więźniów;

h. ok. 400 kaset wideo zawierających materiały o tematyce obozowej i wojennej;

i. ok. 130 filmów krótkometrażowych i fabularnych;

j. 134 tomy zespołu "Oświadczenia", zawierają one ponad 3 tys. relacji więźniów obozów koncentracyjnych, robotników przymusowych, świadków wydarzeń, etc.;

k. 200 tomów zespołu "Wspomnienia", zawierają ponad 1000 wspomnień więźniów obozów koncentracyjnych, robotników przymusowych, świadków wydarzeń, etc.;

l. 76 tomów akt z procesu R. Hössa komendanta obozu oraz obsługi obozu KL Auschwitz;

Archiwalne materiały mogą zostać udostępnione badaczom jednak wcześniej należy powiadomić Archiwum o tematyce badań i terminie przyjazdu. Przedstawiciele zrzeszeń, instytucji, studenci uczelni wyższych oraz inne osoby zainteresowane muszą przedstawić pisma polecające. Materiałów archiwalnych Archiwum nie wypożycza na zewnątrz. Możliwe jest ale tylko w uzasadnionych wypadkach wykonanie przez Archiwum odpłatnych kopii dokumentów lub odbitek fotograficznych.

Archiwum przyjmuje również grupy seminaryjne i studyjne z kraju i z zagranicy. Wygłaszane są dla nich prelekcje o działalności archiwum i jego zbiorach.

SEKCJA KOMPUTEROWA.

Powstała ona w 1990 roku. Zajmuje się gromadzeniem, przetwarzaniem i tworzeniem baz danych z przechowywanych w Archiwum zespołów akt. Głównym zadaniem sekcji jest także wprowadzanie projektu komputeryzacji poszczególnych działów Muzeum. W przyszłości mają one stanowić jeden zwarty system wymiany oraz przetwarzania informacji.

BIURO INFORMACJI O BYŁYCH WIĘŹNIACH.

Jego zadaniem jest informowanie o losach byłych więźniów KL Auschwitz. Takie informacje można uzyskać listownie (pisząc na adres Muzeum z dopiskiem 'Archiwum') lub osobiście. Zwrócić należy uwagę, że większość obozowych dokumentów zniszczyli Niemcy jeszcze przed wyswobodzeniem obozu przez Rosjan. Dlatego też często się zdarza, że po więźniach deportowanych do obozu nie został żaden zachowany ślad pisany. Dotyczy to szczególnie osób kierowanych przez Niemców od razu do komór gazowych. A ta grupa stanowiła przytłaczającą większość więźniów KL Auschwitz.

ZBIORY.

Dział Zbiorów przede wszystkim zawiera przedmioty pochodzące z obozu a także rzeczy odnalezione na obszarze obozu a wcześniej zagrabione deportowanym i zabitym. Przeważającą część zbiorów bo aż 90% stanowią rzeczy odnalezione na terytorium obozu czyli: odzież, przedmioty osobiste, obuwie, przedmioty wykorzystywane przy pracy, użyciu i eksterminacji więźniów. Niewielka grupa zbiorów pochodzi z zakupów i z darów.

Historyczne zbiory obejmują m.in.:

  1. takie przedmioty jak np. modlitewne szaty żydowskie, bale włosianki jaką wykonano z ludzkich włosów oraz bardzo duża ilość pozostałych przedmiotów po przywiezionych do osobach obozu: walizki, buty, ubrania więźniarskie, szczotki, protezy, okulary, części maszynek do golenia, parasolek, guzików, itp.;
  2. kilkadziesiąt tysięcy odebranych zamordowanym butów;
  3. około 2 tony włosów, jakie obcięto zagazowanym ofiarom KL Auschwitz;

Zbiory artystyczne stanowią m.in. ponad 6 tys. prac z dziedziny rzeźby i grafiki, malarstwa, które powstały w obozie albo zostały wykonane już po wojnie. Znajdują się tu także dzieła współczesnych twórców.

Zbiory są udostępniane historykom, badaczom, studentom, dziennikarzom i ekipom filmowym oraz telewizyjnym z kraju i z zagranicy a zajmującym się obozową problematyką.

Dział ten również przyjmuje grupy seminaryjne i studyjne z kraju i z zagranicy. Wygłaszane są dla nich prelekcje dotyczące jego zbiorów i działalności.

BIBLIOTEKA.

Jej księgozbiór ściśle odpowiada profilowi Muzeum. Znajdują się tam: czasopisma, książki i mapy na temat historii II wojny światowej, III Rzeszy, okupacji a także martyrologii w obozach koncentracyjnych i więzieniach, z obszernym uwzględnieniem dziejów KL Auschwitz. Biblioteczne zbiory zawierają ponad 20 tys. woluminów, ponad 2,5 tys. czasopism oraz kilkadziesiąt map. Każda zainteresowana osoby może skorzystać ze znajdującej się w bibliotece czytelni.

DZIAŁ KONSERWATORSKI.

Zajmuje się on konserwacją i ochroną rozległego obszaru, licznych po obozowych obiektów byłego KL Auschwitz a także zbiorów obozowych. Z tym działem współpracują konsultanci, specjaliści i eksperci z kraju i z zagranicy. Niektóre prace wykonuje konserwatorska ekipa Muzeum, niektóre zaś firmy specjalistyczne z zewnątrz, a ich pracę koordynuje i nadzoruje konserwator Muzeum. Dział konserwatorski odpowiedzialny jest także za naprawy i remonty oraz wiele prac związanych z funkcjonowaniem i istnieniem Muzeum.

Poważnej finansowej pomocy w konserwatorskich pracach udziela od lat Fundacja Ronalda Laudera.

DZIAŁ NAUKOWO-BADAWCZY.

Pracują w nim naukowcy, którzy są wyspecjalizowani w dziedzinie dotyczącej historii i współczesności KL Auschwitz. Będąc konsultantami i ekspertami prowadzą opracowania naukowe zbiorów muzealnych, seminaria, badania naukowe, wykłady dla nauczycieli, szkolenia dla przewodników po Muzeum. Współpracują także z pozostałymi działami nad działalnością dydaktyczną, popularyzatorską i wydawniczą Muzeum. Historycy tego działu mają na swoim koncie liczne publikacje, takie między innymi jak: "Kalendarz wydarzeń w KL Auschwitz" Danuty Czech, "Zatrudnienie więźniów w KL Auschwitz", "Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz" Franciszka Pipera, "Ewakuacja, likwidacja i wyzwolenie KL Auschwitz" Andrzeja Strzeleckiego i praca zbiorowa "Auschwitz. Nazistowski obóz śmierci", która stanowi popularnonaukową monografię dotyczącą szczególnie istotnych kwestii funkcjonowania obozu. Na uwagę zasługuje bardzo obszerna praca tego działu jaką jest pięciotomowe publikacja: "Auschwitz 1940-45. Węzłowe zagadnienia z historii obozu". Szczegółowo omówiono w niej szereg aspektów KL Auschwitz: założenie oraz rozbudowa obozu, życie i praca więźniów, ruch oporu, zagłada, wyzwolenie, kalendarium ważniejszych wydarzeń.

SEKCJA DO SPRAW BYŁYCH WIĘŹNIÓW.

Prowadzi działalność Muzeum jaka jest związana z pozyskiwaniem kontaktów oraz z współpracą z dawnymi więźniami. Pracownicy tej sekcji sporządzają relacje z byłymi więźniami, tworzą kartoteki z nazwiskami wywiezionych do obozu opierając się na powojennych materiałach archiwalnych (zeznaniach, wspomnieniach, relacjach, etc.), przeprowadzają też ankietyzację pośród byłych więźniów. Współdziałają również w zbieraniu a także tworzeniu nowych dokumentów dla archiwum. Sporządzają indeksy nazwisk i rzeczy, korzystając z powojennych materiałów. Przeprowadzają archiwalne kwerendy, prowadzą edukacyjną i naukowo-badawczą działalność.

DZIAŁ WYSTAWIENNICZY.

Dział ten przede wszystkim zajmuje się inicjowaniem, przygotowywaniem, wykonywaniem, organizacją i opiekowaniem się czasowymi i stałymi wystawami jakie są prezentowane na terenie Muzeum a także poza Muzeum (w Polsce i poza granicami). W trakcie przeszło 50 lat swojego istnienia w Muzeum zostało zorganizowane niemal 300 ekspozycji objazdowych i czasowych. Obejrzało je ponad 15 milionów ludzi. Poza Polską ekspozycje prezentowane były na przykład w Austrii, Wielkiej Brytanii, byłej Czechosłowacji, Holandii, Izraelu, Japonii, Niemczech, Szwajcarii, Szwecji, USA, na Węgrzech, we Włoszech, i byłym ZSRR.

Z lewej strony na zdjęciu widoczny jest fragment wystawy czasowej "Auschwitz - zbrodnia przeciwko ludzkości", dwukrotnie pokazywanej w siedzibie ONZ (1985, 1994) a także w kilkunastu miastach USA i niektórych krajach europejskich (Niemcy, Szwajcaria, Włochy, Belgia). W czasie prezentacji w USA wystawa była sponsorowana przez Światowy Kongres Żydów, UJA (United Jewish Appeal).

DZIAŁ EDUKACYJNY.

Zajmuje się głównie upowszechnianiem wiedzy na temat historii KL Auschwitz zarówno na terenie Muzeum jak i poza nim. Formą podstawową działalności działu edukacyjnego jest współpraca ze szkolną młodzieżą oraz z nauczycielami, z instytucjami z Polski i z zagranicy, placówkami badawczymi a także młodzieżowymi grupami studyjnymi. W wyniku wieloletniej współpracy między Muzeum a Instytutem Yad Vashem systematycznie organizowane są wymiany grup studyjnych, w ich skład wchodzą muzealnicy oraz nauczyciele z Polski i Izraela.

W obszarze tej działalności edukacyjnej znajdują się m.in.: odczyty i prelekcje, konferencje dla nauczycieli, lekcje muzealne, przeglądy filmowe, sympozja, konkursy rysunkowe, konkursy na wypracowania o obozowej tematyce. Dział Edukacyjny organizuje także od kilku lat, współpracując z polskimi uczelniami, podyplomowe studium dla nauczycieli dotyczące tematyki Holocaustu.

Podstawową i bardzo ważną dziedziną tego działu pozostaje obsługa odwiedzających Muzeum jaką prowadzi: sekcja obsługi zwiedzających. Zajmuje się ona zabezpieczaniem przewodników a także analizą i ewidencją ruchu odwiedzających.

DZIAŁ WYDAWNICTW I INFORMACJI.

Publikuje opracowania tematycznie powiązane z historią KL Auschwitz oraz działalnością Muzeum. Zajmuje się dystrybucją, jak również współpracą z oficynami wydawniczymi z Polski i zagranicy. Do tej pory Wydawnictwo opublikowało 420 pozycji, mających nakład około 7 mln egzemplarzy. W tej liczbie znajdują się głównie prace źródłowe, naukowe, poezja, literatura piękna, wspomnienia oraz plakaty, albumy, pocztówki, kasety wideo z filmami przedstawiającymi historię Auschwitz, etc.

Zwiedzanie obszary byłego obozu śmierci:

  1. Wstęp na teren dawnego obozu KL Auschwitz-Birkenau jest bezpłatny.
  2. Zorganizowane grupy zobowiązane są do zwiedzania z przewodnikiem.
  3. Osoby przyjeżdżający indywidualnie nie muszą ale mogą skorzystać z usług przewodnika.
  4. Dla indywidualnych osób istnieje też możliwość zorganizowania zwiedzania grupowego z przewodnikiem.
  5. Osoby przybywające proszone są w punkcie informacyjnym o podanie ilości zwiedzających i kraju zamieszkania dla statystycznych celów.

Do czasów obecnych Muzeum i Miejsce Pamięci zwiedziło ponad 25 mln. Osób przybyłych z całego świata. Licząc od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku Muzeum odwiedza ponad pół miliona osób rocznie, z czego połowa to Polacy, przede wszystkim polska młodzież. Z zagranicy, z przeszło 100 krajów świata, przybywa rocznie blisko 250 tys. zwiedzających (szczególnie z USA, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Izraela).

Zwiedzanie.

Co można zobaczyć?

Tereny oraz obiekty obozów Auschwitz I i Auschwitz-II Birkenau w całości są udostępnione zwiedzającym. W Auschwitz-I część tylko bloków jest niedostępna, są to bloki rezerwatowe, administracyjne, działy muzealne. W Auschwitz-II Birkenau w zasadzie można wejść do każdego z istniejących tam baraków. Czas pobytu nie jest limitowany i zależy jedynie od indywidualnych potrzeb i zainteresowań odwiedzających. Jednak aby zapoznać się z obszarem i ekspozycjami w byłym obozie Auschwitz trzeba przeznaczyć minimum 1,5 godziny a przynajmniej drugie tyle na poznanie obozu Birkenau. Żeby móc właściwego poznać miejsca, jakie stały się symbolem Holocaustu koniecznym jest zwiedzenie obu części - zarówno Auschwitz jak i Birkenau. Na terytorium obozu Auschwitz I hitlerowcy stworzyli pierwszy obóz dla kobiet i mężczyzn, tutaj odbywały się pierwsze eksperymenty zabijania więźniów używając Cyklonu B, tutaj również mordowane były pierwsze transporty masowe Żydów, tu prowadzono pierwsze doświadczenia medyczne na więźniach, tu też wykonywano większą część egzekucji przez rozstrzelanie, wreszcie tutaj znajdował się w bloku nr 11centralny areszt obozowy dla więźniów pochodzących ze wszystkich części obozu, jak również główna komendantura obozu i większa część biur SS. Właśnie stąd, z Auschwitz I obozowe władze nadzorowały dalszą rozbudowę tego terenu śmierci.

Natomiast w obozie Birkenau wszystko działo się w zwielokrotnionej skali. Tutaj została wybudowana większość urządzeń masowej zagłady, w jakich naziści wymordowali ok. miliona europejskich Żydów. Jednocześnie Birkenau był największym z obozów koncentracyjnych, znajdowało się tam prawie 300 prymitywnych, drewnianych baraków. Jednorazowo przebywać tam mogło ponad 100 tys. więźniów: Polaków, Żydów, Romów, i innych. Na terenie Birkenau znajdują się miejsca pełne popiołów ludzkich oraz najwięcej po obozowych pozostałości całego kompleksu Auschwitz. Ogromny obszar, prymitywne więźniarskie baraki, ruiny innych obiektów, kilometry ogrodzenia obozowego oraz dróg oddają w pełni to czego nie sposób wyrazić słowami - niewyobrażalne upodlenie, okrucieństwo i nieludzkie zbrodnie a także specyficzna architektura obozowa, całkowicie podporządkowana jednemu celowi ta znaczy zagładzie ludzi.

W punkcie informacyjnym, który znajduje się w budynku przyjmowania zwiedzających (Auschwitz I), można kupić bilet i zobaczyć piętnastominutowy dokumentalny film, który przedstawia pierwsze momenty po oswobodzeniu obozu.

Przewodnicy.

Oprowadzać na terenie obozu mogą jedynie uprawnieni przewodnicy posiadający licencję Muzeum.

Przyjeżdżający grupami muszą zaangażować przewodnika. Zapewni im to sprawne zwiedzenie całego terenu byłego obozu, poznanie jego historii, obejrzenie obiektów jak również muzealnych ekspozycji.

W pewnych godzinach osoby indywidualne mogą zostać zorganizowane w grupy i mogą zaangażować przewodnika (z językiem polskim, angielskim lub niemieckim). Godziny wyjścia tych grup są podawane na miejscu.

W Muzeum pracuje ponad 150 przewodników. Oprowadzają oni w następujących językach: angielskim, chorwackim, czeskim, francuskim, hiszpańskim, japońskim, niderlandzkim, niemieckim, polskim, rosyjskim, serbskim, słowackim, szwedzkim, węgierskim i włoskim.