Handel międzynarodowy

+

HANDEL ZAGRANICZNY I JEGO ZNACZENIE

Od bardzo dawna handel międzynarodowy był źródłem rozwoju cywilizacyjnego, postępu gospodarczego i zbliżania się narodów. Handel zagraniczny można zdefiniować jako wymianę części produkcji własnej danej kraju, na produkty lub usługi oferowane przez inny kraj. Istotą handlu zagranicznego to, że towar i usługa, które są przedmiotem wymiany, zostają przemieszczone za granicę. Handel zagraniczny wynika z międzynarodowego podziału pracy, który ukształtował się przez politykę gospodarczą poszczególnych państw. Stwarza możliwość specjalizacji produkcji, rozszerza krajowe możliwości konsumpcyjne. Korzyści z handlu zagranicznego mają wpływ na poziom życia społeczeństwa oraz przyczyniają się do tworzenia jego dobrobytu. Korzyści te wynikają z efektownego wykorzystania zasobów naturalnych, kapitału i siły roboczej, a także zasobów intelektualnych i odmiennych warunków przyrodniczo- kulturalnych poszczególnych krajów. Efektem handlu zagranicznego jest pobudzenie rozwoju gospodarczego, postępu technicznego oraz napływ i rozprzestrzenianie się nowych technologii. Handel zagraniczny stwarza nowe potrzeby społeczeństwa i gospodarki, tym samym rozszerza rynek wewnętrzny.

Pojęcie handlu zagranicznego ma także szersze znaczenie i oznacza wszelkie rodzaje działalności związane z utrzymywaniem stosunków gospodarczych z zagranicą. Oznacza to że obejmuje on także obroty majątkowo- kredytowe, usługowe oraz obroty dobrami niematerialnymi np. licencjami, patentami, a także formę różnego rodzaju wzajemnych zobowiązań jakie mogą powstawać w wyniku przekraczania granic przez mieszkańców danego państwa.

Pojęcie "handel międzynarodowy" lub "obroty międzynarodowe" dotyczy wymiany w skali globalnej lub wymiany zagranicznej ugrupowań ponadnarodowych, czy też grup państw.

Handel zagraniczny obejmuje import, eksport i reeksport. Z  importem mamy do czynienia wtedy, gdy następuje przywóz do danego kraju towarów:

• nie wytwarzanych z powodu naturalnych uwarunkowań produkcji, albo zbyt małej zdolności produkcyjnej, niewystarczającej dla zaspokojenia rynku
• nie wytwarzanych w kraju z powodu zbyt małej opłacalności produkcji, zbyt wysokich kosztów, zbyt długiego czasu potrzebnego do wytworzenia danego towaru
• gdy produkcja zewnętrzna jest tańsza niż krajowa, bardziej opłacalne jest nastawienie na import

Eksport to sprzedaż towarów za granicę danego kraju w postaci:

• towarów przemysłowych,
• surowców i płodów rolnych,
• wyrobów przemysłu samochodowego itp.

Eksportowanie towarów pozwala na obniżanie kosztów własnych produkcji, ze względu na możliwość wytwarzania produkcji masowej, która zapewnia rozkładanie się kosztów przedsiębiorstw na większą ilość produkowanych towarów.

Reeksport to proces w którym surowce nieprzetworzone sprzedawane są do kraju, gdzie są poddawane procesom przetwarzania na produkty gotowe i wtedy są eksportowane do innych krajów. Tak jest np. w przypadku herbaty; Wielka Brytania czy Niemcy skupują u krajów, które są plantatorami herbaty ich zbiory, następnie przeważą je do swojego kraju, wytwarzają gotowe produkty herbaty i eksportują do innych krajów.

REGULACJE WPŁYWAJĄCE NA HANDEL ZAGRANICZNY

Żaden kraj nie jest w stanie rozwijać się w izolacji, dlatego państwa współpracują ze sobą dla osiągnięcia korzyści gospodarczych, ale także wymiany myśli naukowej i politycznej. Powiększenie obrotów w handlu zagranicznym, może następować tylko w warunkach wielostronnych powiązań ekonomicznych z innymi krajami.

Współcześnie na handel międzynarodowy, jego wielkość, kierunki i strukturę wpływają następujące czynniki: polityka państwa, potrzeby gospodarcze, popyt na pewne towary i usługi, a także wymienialność waluty krajowej na zagraniczne i upodobania oraz gusty społeczeństwa.

Polityka państwa polega na ustalaniu cła, wprowadzaniu opodatkowania na import, wprowadzanie ulg eksportowych, udzielanie kredytów na produkcję towarów znajdujących nabywców za granicą i ustalaniu kursu własnej waluty.

Szczególne znaczenie w polityce państwa mają narzędzia pozwalające wpływać na import towarów: cła, kontyngenty, bezpośrednie opodatkowanie importu itp.

Na eksport natomiast państwo może wpływać poprzez:

- środki pozwalające manipulować kursami walutowymi,

- gwarancje eksportowe państwa,

- bezpośrednie dopłaty do eksportu,

- ulgi dla eksporterów,

Jednym z podstawowych celów prowadzenia polityki gospodarczej powinno być wspieranie eksportu i ograniczanie importu, a więc stwarzanie możliwości rozwoju jednostek gospodarczych własnego państwa. Narzędziem służącym temu są np. cła. Są one źródłem dochodów budżetowych państwa i chronią rodzimą produkcję przed zagraniczną konkurencją. Jednak polityka celna powinna być wyważona, aby nie doprowadzić do sytuacji w której na rynku krajowym wyrasta monopolista, z powodu trudnych do przeniknięcia barier celnych dla obcych towarów czy usług. Polityka celna powinna uwzględniać interesy kraju jak i konsumentów. Ważnym elementem, mającym wpływ na wymianę międzynarodową są waluty jakimi posługują się kraje. Aby międzynarodowa wymiana dokonywała się bez przeszkód opiera się na przeliczeniu różnej waluty najczęściej na dolary. Takie przeliczenie ułatwia swobodny przepływ pieniądza, usprawnia przemieszczanie się towarów, usług, kapitałów i zapewnia swobodę przemieszczania się ludzi.

WTO - Światowa Organizacja Handlu stara się doprowadzić do stopniowego zliberalizowania handlu międzynarodowego poprzez zawieranie umów zobowiązujących państwa do obniżania ceł i znoszenia barier administracyjnych ograniczających międzynarodową współpracę gospodarczą.

HANDEL ZAGRANICZNY NA PRZESTRZENI WIEKÓW

W historii gospodarczej świata pojawiały się różne poglądy i tendencje we wzajemnych stosunkach handlowych pomiędzy państwami. Istniały poglądy, gdzie państwo ma być regulatorem handlu, ale także i takie, które pozostawiały mechanizm regulacyjny wolnemu rynkowi. W okresie międzywojennym, pojawiła się polityka protekcjonizmu państwowego, mająca na celu ochronę niektórych branż własnego przemysłu czy rolnictwa, a także zachowanie miejsc pracy dla mieszkańców danego kraju.

Po II wojnie światowej świat był podzielony na kraje kapitalistyczne gdzie funkcjonował wolny rynek, i kraje obozu socjalistycznego, gdzie panowała gospodarka nakazowa, centralnie przez państwo planowana i zarządzana. Podział ten i różnice polityczne doprowadziły do zamknięcia się tych dwóch bloków na siebie. Ograniczono współpracę do minimum, zahamowano przepływ nowych technologii, powstała tzw. "żelazna kurtyna". Żelazna kurtyna spowodowała prawie całkowite ograniczenie kontaktów międzynarodowych pomiędzy dwoma powstałymi blokami państw poprzez restrykcyjna politykę państwa. Kraje Europy Wschodniej i Środkowej popadły w fazę kryzysu gospodarczego spowodowanego małą efektywnością gospodarki centralnie planowanej. Po upadku "żelaznej kurtyny" z biegiem w wyniku reform gospodarczych i regulacji międzynarodowych handel zagraniczny coraz bardziej się liberalizował. Ciągle jeszcze jednak istnieją na świecie państwa, czy grupy państw w których wymiana handlowa jest utrudniona, czy to z przyczyn gospodarczych czy politycznych.

Powstały także zamknięte rynki wewnętrzne w wyniku tworzenia różnego rodzaju związków i organizacji między państwami takich jak np. w obrębie Unii w skutek szeregu regulacji i stosowanych narzędzi prawnych, które chronią jej rynek wewnętrzny przed zbyt dużym importem.

Znaczenie handlu zagranicznego zmienia się wraz z rozwojem gospodarczym świata i jego poszczególnych państw. Kraje słabo rozwinięte, które do tej pory były eksporterem surowców, w wyniku doskonalenia swoich gospodarek, wdrażania nowych technologii stają się eksporterami półproduktów bądź też gotowych wyrobów, co zmienia ich wpływy z handlu zagranicznego i powoduje dalszy rozwój. Niektóre z nich stają się potentatami w zakresie tzw. nowych technologii.

HANDEL ZAGRANICZNY W POLSCE I JEGO ZNACZENIE

Po 1918 roku w Polsce wymiana międzynarodowa nie miała zbyt dużego znaczenia i była znacznie utrudniona poprzez brak jednolitej waluty. Dopiero reformy gospodarcze i wprowadzenie do obiegu jednolitej waluty - złotego, przyczyniło się do poprawy sytuacji handlu zagranicznego.

Światowy kryzys, który miał miejsce w latach 1929-35 spowodował znaczny spadek obrotów z handlu zagranicznego. W celu poprawy sytuacji handlowej poszukiwano nowych rozwiązań. Zaczęto w kraju stosować system dumpingowy (dopłaty do eksportu) który miał na celu obniżenie cen polskich towarów na rynkach zewnętrznych. Stosowano także inne instrumenty, których celem było podniesienie atrakcyjności eksportu, m.in.:

- zwrot ceł,

- premie wywozowe,

- zniżki przewozowe,

- gwarancje państwowe,

- ułatwienia kredytowe

Najważniejszym partnerem Polski w wymianie handlowej do roku 1938 były Niemcy. W okresie powojennym nowymi partnerami gospodarczymi stały się nimi dodatkowo Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Polska eksportowała przede wszystkim surowce (np. węgiel), półfabrykaty oraz artykuły o charakterze rolno-spożywczym. Import dotyczył przede wszystkim artykułów powszechnego użytku i żywności, także surowców oraz uzbrojenia. Do Polski napływały też maszyny i urządzenia oraz środki transportu i maszyny włókiennicze. Saldo handlu zagranicznego Polski było ujemne.

Po II wojnie światowej, w Polsce monopol państwa socjalistycznego nie pozwalał na wolny handel zagraniczny. Dopiero rok 1990 przyniósł liberalizację zasad rynkowych i rozpoczął się proces przechodzenia z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki wolnorynkowej. Przełom lat 1989/1990 i podjęte w tym czasie reformy systemu gospodarczego i politycznego wywarło bardzo istotny wpływ na handel zagraniczny i jego znaczenie w Polsce. Od stycznia 1990 r. zliberalizowano przepisy dotyczące handlu zagranicznego, a co najważniejsze - zniesiono monopol państwa. Każdy obywatel państwa miał prawo eksportować swoje wyroby bez pośrednictwa firm państwowych.

Drugą ważną decyzją było wprowadzenie w 1990 r. wewnętrznej wymienialności złotego. Co oznacza, że przedsiębiorstwa mają prawo wykorzystać posiadane zasoby waluty krajowej na zakupy importowe. Decyzja ta znacznie ograniczyła funkcjonowanie czarnych operacji walutowych. Mechanizmem regulacji importu stal się kurs walut i taryfa celna. Wszystkie czynności zmierzające do liberalizacji handlu zagranicznego nie spowodowały jednak nagłego wzrostu jego obrotów. Razem ze zmianą układu politycznego zmienił się kierunek polskiego handlu zagranicznego. Zdecydowanie skierował się w stronę Europy Zachodniej, do krajów Unii Europejskiej.

Dane na temat obrotów w handlu zagranicznym, to jedna z podstawowych informacji, która pozwala stwierdzić jak kształtuje się bilans handlowy Polski. W porównaniu z innymi krajami udział Polski w obrotach międzynarodowych jest dosyć mały.

Obroty w polskim handlu zagranicznym (w mln US $)

Źródło: GUS, 1999

Dane statystyczne wskazują na wzrost zarówno importu jak i eksportu, jednak saldo przez cały czas jest ujemne. Oznacza to, że import towarów w Polsce jest dużo większy niż eksport. Nie jest to korzystne zjawisko gdyż następuje "wypompowywanie" pewnej części kapitału w postaci zobowiązań wobec państw zewnętrznych.

Import i eksport według grup gałęzi w 1997 roku (w mln US $)

Źródło: GUS, 1996

Jak wynika z danych statystycznych w 1997 roku niemal w każdej branży polskiej gospodarki dominuje import nad eksportem jedynie w branży przemysłu metalurgicznego, spożywczego oraz leśnictwa odnotowano większy eksport. Ogólnie saldo handlu zagranicznego jest więc ujemne. Ogólnie mówiąc przyczyną takiego stanu rzeczy może być brak konkurencyjności polskich wyrobów na rynkach światowych, a także zbyt duże koszty pracy. Powodem jest także struktura polskiego handlu zagranicznego, gdzie w eksporcie dominują ciągle surowce takie jak np. węgiel, którego cena spada, a w imporcie dominują produkty przetworzone, specjalistyczne, których ceny są bardzo duże. Struktura polskiego handlu zagranicznego ulega stopniowej zmianie. W eksporcie nadal dominuje węgiel kamienny choć jego znaczenie spada. W produkcji rolniczej dominują owoce, warzywa i w małym stopniu żywność przetworzona.

Po ostatecznym rozpadzie w 1991 r. Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej nastąpiło przeorientowanie polskiej wymiany zagranicznej w kierunku państw rozwiniętych gospodarczo, a zwłaszcza do krajów Unii Europejskiej. W 1990 r. udział Unii Europejskiej w eksporcie Polski wzrósł do ponad 42 %, a w 1993 r. wynosił już ponad 63 %. W imporcie wskaźniki wynosiły 38% w 1990 r. i ponad 57 % w 1993 r.

Głównym partnerem handlowym Polski są Niemcy, Włochy i Rosja. Do1989 r. głównym partnerem w handlu zagranicznym był Związek Radziecki, którym dokonywaliśmy aż 1/3 całej wymiany gospodarczej. W następnej kolejności naszymi partnerami handlowymi jest Austria, Wielka Brytania, Francja, Holandia, Kraje Beneluksu i Stany Zjednoczone.

Przykładowo handel zagraniczny z Wielką Brytanią wygląda następująco::

Eksportujemy do Wielkiej Brytanii:

- metale nieszlachetne,

- maszyny i urządzenia,

- środki transportu,

- wyroby włókiennicze oraz produkty chemiczne.

Importujemy z Wielkiej Brytanii do Polski:

- maszyny i urządzenia,

- produkty chemiczne,

- środki transportu i produkty mineralne.

Struktura naszej wymiany handlowej z Wielką Brytanią dotyczy podobnych grup towarowych, jednak zazwyczaj o różnym ich przeznaczeniu i rodzaju.

ŚWIATOWY HANDEL ZAGRANICZNY I JEGO ZNACZENIE

Światowy handel zagraniczny w wyniku rozwoju gospodarczego i postępującej integracji różnych krajów i ugrupowań regionalnych dynamicznie się rozwija. Z roku na rok wzrastają globalne obroty. Obroty w handlu są wyznaczone poprzez eksport i import towarów i usług a także kwoty przekazów pieniężnych otrzymywanych z zagranicy lub wysyłanych za granicę. Różnica pomiędzy wartością eksportu i importu to saldo wymiany handlowej. Może być dodatnie, ujemne lub zróżnicowane.

Wszystkie transakcje w handlu międzynarodowym składają się na bilans płatności zagranicznych. Bilans ten jest zestawieniem rachunków, uwzględniających wszystkie finansowe należności i zobowiązania, jakie dany kraj ma w kontaktach z innymi państwami. Bilans płatności sporządza zwykle resort handlu zagranicznego. Lista wszystkich transakcji handlowych jest bardzo długa i obrazuje sytuację gospodarczą kraju oraz jego pozycję w międzynarodowym handlu. Bilans ujemny występujący przez dłuższy czas może spowodować kryzys gospodarczy lub poważne trudności gospodarcze. Wyróżnia się również bilans handlowy składający się z pozycji towarowych np. żywność, paliwa, tekstylia, samochody, maszyny, surowce. bilans handlowy także może być dodatni bądź ujemny. Wiele krajów ma ujemny bilans handlowy, ale dodatki bilans płatniczy, wynikający z faktu udzielania kredytów i inwestycji zagranicznych. Państwa te pokrywają różnice wynikające z większego importu nad eksportem z wpływów z inwestycji zagranicznych oraz z otrzymywanych odsetek udzielanych pożyczek.

Obroty światowego handlu zagranicznego w 1998 r. wynosiły 10,7 bln USD. W gospodarce światowej można wyróżnić charakterystyczne dla międzynarodowego handlu zagranicznego grupy państw:

- wysoko rozwinięte państwa kapitalistyczne oraz grupa państw azjatyckich dynamicznie rozwijających się - przypada na nie 80% handlu światowego i udział ten wzrasta W krajach wysoko rozwiniętych w strukturze eksportu i importu dominują towary wysoko przetworzone: maszyny, środki transportu, paliwa, wyroby elektroniczne i chemiczne oraz farmaceutyczne.

- państwa rozwijające się, w tym także najbiedniejsze, mają nie całe 16 % udziału w światowym handlu W krajach rozwijających się struktura eksportu jest uzależniona od ich własnej bazy surowców mineralnych i warunków produkcji płodów rolnych. Kraje te importują w większości towary przetworzone z krajów wysoko rozwiniętych.

W latach 1989 - 94 handel światowy cechował się umiarkowanym wzrostem. Dopiero od 1994 r. obserwuje się jego ekspansję. Szczególnie w rejonie Azji Południowej i Wschodniej oraz w krajach Ameryki Łacińskiej i Europy Środkowej. Dynamiczny wzrost obrotów zanotowano także między krajami Europy Środkowej, a krajami Wspólnoty Niepodległych państw ( Rosja, Ukraina, Białoruś, Mołdawia, Armenia, Azerbejdżan, Gruzja, Kazachstan, Kyrgystan, Tadżykistan, Uzbekistan i Turkmenistan.)

W ostatnich latach w obrotach handlu zagranicznego zmniejszyła się dominacja krajów rozwiniętych gospodarczo. W 1990 r. obroty tych krajów stanowiły 72 %, a w 1994 r. spadły do 67 %. W 1994 r. w stosunku do roku1992 największy wzrost obrotów handlowych zanotowano np. w Ugandzie, Wietnamie, Kolumbii, Chinach, Filipinach, Ukrainie, Argentynie, Brazylii i Polsce.

Handel zagraniczny w regionach świata w 1999 roku ( w mld US $)

Źródło: GUS, 1998

Dodatni bilans handlowy spośród regionów świata mają kraje Bliskiego Wschodu oraz Azji. Niewielką nadwyżkę importu nad eksportem posiada także Unia Europejska. Największe znaczenie w handlu zagranicznym ma Ameryka Północna, Azja ( w szczególności "tygrysy azjatyckie") oraz kraje Unii Europejskiej.

Najwięksi światowi eksporterzy i importerzy w 1999 roku ( w mld US $)

Źródło: GUS 1998

Dominującą rolę w światowym handlu zagranicznym zajmowały w latach 90 tych XIX w. Stany Zjednoczone, kraje Unii Europejskiej, Japonia, Kanada oraz Chiny. Najwięksi światowi eksporterzy, to przede wszystkim USA, Niemcy, Wielka Brytania i Japonia. Szczególnie wysokie znaczenie w handlu międzynarodowym mają Niemcy. W kraju tym bardzo dobrze rozwinięty jest eksport, wykształciły się w przemyśle niemieckim specjalizacje eksportowe ( maszyny, urządzenia, wyroby przemysłu chemicznego), które nie mają konkurentów nawet w światowej czołówce.

Znaczenie handlu zagranicznego w skali świata jest ogromne. Już państwa starożytne takie jak Grecja czy Rzym znały jego znaczenie i w ich społecznościach wykształciła się warstwa społeczna kupców podróżujących po świecie, sprzedających i kupujących niezbędne surowce. Warstwa ta była uprzywilejowana i czerpała nie małe zyski ze swoich zajęć. Wymiana handlowa i wolny obrót towarami w ramach obowiązujących praw, pozwala bowiem elastycznie funkcjonować całym gospodarkom, torując w ten sposób drogę do rozwoju technologicznego, a przede wszystkim społecznego świata. Dzięki wymianie międzynarodowej społeczeństwa poszczególnych krajów mogą konsumować znacznie większą ilość różnorodnych dóbr, niż miało by to miejsce w wypadku izolacji i samowystarczalności państwa. Ogromne zasoby wiedzy są transferowane wraz z pewnymi grupami towarów a także wiedzą techniczną i nowościami technologicznymi.

Handel zagraniczny wpływa więc prorozwojowo na światową gospodarkę i na poprawę jakości poziomu życia i tworzenia dobrobytu całych grup społecznych, które korzystają z pozytywów światowej wymiany handlowej.

Liberalizacja handlu międzynarodowego prowadzi do zjawiska zwanego globalizacją. Świat staje się "globalną wioską". Nie wszyscy są zgodni co do znaczenia rozwoju tego zjawiska.

Źródła:

"Geografia gospodarcza świata" pod red. I. Fierli, PWN Warszawa, 2003

"Geografia gospodarcza" R. Domachowski, Wydawnictwo Oświata, 1999

"Geografia gospodarcza świata" T. Krynicka- Tarnacka, Wydawnictwo POP, Toruń 1997

www.stat.gov.pl