Mezopotamia - sztuka i kultura

Mezopotamia starożytna kraina położona na Bliskim Wschodzie w dorzeczu Tygrysu i Eufratu, w Iraku, Syrii

i Iranie. Kraina ta od starożytności była wielkim centrum cywilizacji i kultury. Odegrała bardzo ważną role w rozwoju świata starożytnego. Na obszarze Mezopotamii znajdowały się państwa Sumerów, Akadu, Asyrii, Babilonii, Persji. W 331r. p.n.e. Mezopotamia została podbita przez Aleksandra III Wielkiego, została częściowo zhellenizowana.

W okresie paleolitu obszar ten był zamieszkiwany przez różne kultury, śladami po nich są znalezione gliniane figurki bóstw oraz naczyń. Kultura Tell el-Halaf, które rozwijała się na przełomie VI i V wieku p.n.e. na obszarze Mezopotamii, charakteryzuje się wysokim poziomem rozwoju ceramiki na kole garncarskim. W IV wieku p.n.e., kiedy obszar został opanowany przez Sumerów, rozpoczął się okres kultury i sztuki sumeryjskiej, natomiast po przejęciu w XXIV wieku p.n.e. przez Alkadów, narodziła się kultura i sztuka akadyjska. Wielki zespoły pałacowe, których ruiny możemy podziwiać do dziś stworzyła sztuka asyryjska, powstała podczas panowania państwa asyryjskiego. Powstały ogromne zespoły pałacowe m.in. Aszur, Niniwa, Durszarrukin, Kalach. Po panowaniu Persów nastąpił upadek wielkich starożytnych kultur powstałych na obszarze Mezopotamii. Podbita w 331r. p.n.e. przez Aleksandra III Wielkiego, stała się jednym z centrów rozwoju kultury hellenistycznej. Okres od 130r. p.n.e. to początek rozwoju kultury partyjskiej (Aszur, Hatra, Ktezyfon). W III wieku n.e. panowanie nad obszarem Mezopotamii objęli Sansanidowie a w VII wieku n.e. Arabowie. Po objęciu panowania przez Arabów, rozpoczął się proces islamizacji. Sztuka Mezopotamii wykształciła swoiste typy świątyń i ziggurat.

Malarstwo ścienne zostało zapoczątkowane około II wieku p.n.e. (Mari, Tell Barsip, Durszarrukin), osobliwością są pieczęcie płaskie, cylindryczne (sztuka zwana gliptyką) oraz biżuteria, ozdoby z kości słoniowej, złota.

Sztuka o kultura Mezopotamii, miała wpływ na rozwój i cywilizacji i kultury w Egipcie, Indiach, Syrii, Azji Mniejszej, Palestynie oraz w krajach europejskich.

Grecja - sztuka i kultura

Grecka sztuka i kultura rozwijała się od XI-I wieku p.n.e. na obszarach Półwyspu Bałkańskiego, wyspach Morza Egejskiego, a Azji Mniejszej, Południowej Italii, na Sycylii, wybrzeżach Morza Śródziemnego o Czarnego. Grecka twórczość wzięła swój początek ze sztuki mykeńskiej a ta ze sztuki minojskiej (egejskiej). Powstał sztuka mykeńska łączyła sztukę egejska z nową rozwijająca się sztuką okresu archaicznego.

Okres archaiczny - (XI-VI w. p.n.e.). pod wpływem różnych kultur okres ten dzieli się na fazę początkową, którą charakteryzuje styl geometryczny, główne zabytki to ceramika malowana we wzory geometryczne, drobne figurki z terakoty, brązu i kości słoniowej (znane wazy dipylońskie), w architekturze - świątynie i domu w stylu megafonu. Drugą fazą w okresie archaicznym (około VII w. p.n.e.) była faza, którą charakteryzował styl orientalny, powstały pod wpływem kultur Wschodu, do głównych zabytków należy ceramika koryncka, rodyjska oraz z Milos, w architekturze dominują świątynie z peristazą, powstały pierwsze rzeźby w kamieniu. Trzecia faza to okres prawdziwego stylu archaicznego (VI w. p.n.e.), wykształcił on dwa nurty: dorycki, charakteryzujący się surowym stylem i joński bardziej łagodny, dwa te nurty łączyła ze sobą szkoła attycka. Z tego okresu pochodzą również rzeźby tzw. Szkoły egineckiej oraz z Wielkiej Grecji. Charakterystyczne dla tego okresu są liczne posągi kurosów i kor, czarnofigurowe malarstwo wazowe, rzeźba architektoniczna oraz rzemiosło artystyczne - gemma, terakota.

Okres klasyczny - (V-IV w. p.n.e.) charakteryzuje się harmonią, umiarem oraz jednością kompozycji. Powstały rzeźby wolnostojące,(liczne posągi m.in. ukazujące Zeusa, Atenę i innych bogów) postacie ukazywane w ruchu (Dyskobol Mylona), rzeźba w brązie i w kamieniu (Auriga delficki), malarstwo ścienne (Polignot, Mikon), czerwonofigurowe malarstwo wazowe. W drugiej połowie V w. p.n.e. Ateny pod rządami Peryklesa stały się głównym ośrodkiem kultury i sztuki. Tutaj rozwijali są twórczość m.in.: rzeźbiarze: Fidiasz, Alkamenes, architekci: Iktinos, Kallikrates, malarze: Appolodoros. Okres ten to również czas, w którym dokonała się synteza porządków architektonicznych doryckiego i jońskiego. Powstała kolumna koryncka oraz liczne budowle w nowych stylach m.in. teatr, odeon, gimnazjon, buleuterionu. W rzeźbie Poliklet stworzył charakterystyczny wzór postaci ludzkiej (Doryforos) oraz zastosował technikę kontrapost. Nastąpił rozwój tzw. stylu mokrych szat zapoczątkowanego pod koniec V w. p.n.e. (m.in. Nike Pajonisa Nike zawiązująca sandał), w rzeźbie pojawiły się nowe tematy m.in. akt kobiecy. Okres ten reprezentują m.in.: Praksyteles, Skopas, Leochares, Lizyp.

Okres hellenizmu - (323-30 p.n.e.), sztuka tego okresu charakteryzowała się różnorodnością tematu i formy oraz uniwersalnością. Nastąpił bardzo intensywny rozwój urbanistyki i architektury, powstały liczne monumentalne budowle świeckie i sakralne, w budownictwie mieszkalnym pojawił się dom z perystylem, malowidłami ściennymi i mozaiką, pojawiły się pierwsze urządzenia kanalizacyjne. Stosowano główne styl joński i koryncki.

Bardzo dużym osiągnięciem architektonicznym była powstała latarnia morska na Faros. Rzeźbę tego okresu charakteryzował realizm i ekspresja główne zabytki to m.in.: Ołtarz Pergameński, Nike z Samotraki, Laokoon. Z tego okresu pochodzą również drobne figurki terakotowe (tanagryjskie figurki).

Okres rzymski - (I-IV w.), sztukę grecką w tym okresie charakteryzował mniej oryginalny styl i bardzo często anonimowość. Był to okres, rozpowszechniania sztuki greckiej w krajach lezących nad Morzem Śródziemnym oraz sąsiadujących z nimi. Sztuka i kultura w pewnych okresach została determinowana stylem sztuki perskiej i egipskiej. Dziedzictwo sztuki greckiej przejęła w późniejszym okresie sztuka bizantyjska i koptyjska. W okresie nowożytnym stała się jedną z podstaw teorii klasycyzmu.

Rzym - sztuka i kultura

Za sztukę starożytnego kulturę starożytnego Rzymu uznaję się powstałą w okresie od VI w. p.n.e. - początku V w. p.n.e. na obszarze Rzymu - miasta, Italii i prowincji rzymskich. Najważniejszym ośrodkiem rozwoju sztuki starożytnego kultury był Rzym. Najwięcej zabytków pozostało jednak w miastach: Pompejach, Herkulanum.

Korzenie sztuki rzymskiej wiążą się z sztuką etruską z VI w. p.n.e. W okresie tym rozwinęła się rzymska sztuka sakralna, budowano świątynie w porządku toskańskim (świątynia Jowisza Kapitolińskiego). Rozwój plastyki, posągi wypalane z gliny, pokryte polichromią, powstały pierwsze posągi odlewane z brązu (około VI w. p.n.e.), rozwój malarstwa sztalugowego głównie wówczas tematyce historycznej. Rozwój kultury i sztuki rzymskiej możemy podzielić na okresy, związane głównie z panującym ustrojem politycznym.

- okres od V do VI w. p.n.e. - rządy królów

- okres od V do VI w. p.n.e. - wczesna republika

- okres od III do II w. p.n.e. - republika

- okres od II w. p.n.e. do 30 r. p.n.e.- późna republika

- okres od 30 r. p.n.e. do połowy III w. n.e. - cesarstwo rzymskie (tu wyróżniamy okresy: augustowski, julijsko-klaudyjski, flawijski, trajanowski, hadrianowski, antoniński, seweriański - związane z panowaniem kolejnych cesarzy.

- okres od połowy III w. n.e. do V w. n.e. - późnego antyku (rozwój sztuki wczesnochrześcijańskiej).

Architektura rzymska - sztuka rzymska w okresie od II-I w. p.n.e. znalazła się pod wpływem sztuki greckiej, znalazło to m.in. odzwierciedlenie w architekturze miast, zaczęto budować miasta na planie regularnej siatki brukowej, pojawiły się też urządzenia kanalizacyjne oraz budowle użyteczności publicznej m.in.: kuria, bazylika, termy, świątynie. Powstały liczne akwedukty i mosty. Domy i wille (villa urbana, suburbana, rustica) w starożytnym Rzymie budowano w mieszanym stylu grecko-rzymskim, posiadały atrium oraz perystyl. Budowano również wielokondygnacyjne kamienice, głównie w większych miastach.

Styl koryncki obowiązywał głównie w architekturze monumentalnej, charakteryzował się licznymi arkadami, sklepieniami architekturze łukami. W całej budowli najbardziej monumentalna była fasada budynku, ponieważ łączyły się tutaj trzy główne porządki architektoniczne. Rzymscy architekci słynęli z konstruowania ogromnych układów przestrzennych, np. Sanktuarium Fortuny w Praeneste.

Okres cesarstwa (od 30 r. p.n.e. do połowy III w. n.e.) - okres ten charakteryzował się bardzo intensywnym rozwojem architektury i urbanistyki. Był to okres przebudowy i modernizacji Rzymu, powstały fora cesarskie, Pola Marsowe, powstały liczne akwedukty i mosty, mury obronne wokół miast z wieżami i bramami, rozbudowano kanalizację. Wychodzące z miasta drogi charakteryzowały nekropole z kolumbrynami (były to budowle publiczne i prywatne pełniące funkcję zbiorowych grobowców) oraz mauzolea i katakumbami (podziemne, skalne cmentarze) m.in. grobowiec Cecylii Metelii, mauzoleum Hadriana, Droga Grobów w Pompejach, Via Appia w Rzymie. Wraz z panowaniem kolejnych cesarzy wznoszono nowe pałace cesarskie oraz świątynie m.in.: Złoty Dom Nerona, pałac Flawiuszów. Po raz pierwszy zastosowano np. cement, paloną cegłę.

Pojawiła się kopuła oraz kapitel figuralny oraz nowe motywy w zdobnictwie budynków użyteczności publicznej i domów mieszkalnych (termy Karakalli w Rzymie). Około IV w. p.n.e. pojawiły się w Rzymie cyrki np. Circus Maximus w Rzymie, cechowały się ogromnymi rozmiarami. Teatry rzymskie rozwijały się od I w. p.n.e. do I w. n.e., powstałe w Rzymie słynne amfiteatry np. Koloseum powstało w końcowym etapie tego okresu. Liczne łuki triumfalne oraz kolumny m.in. łuk Tytusa, kolumna Trajana.

Rzeźba, malarstwo, plastyka i rzemiosło artystyczne - charakterystycznym typem rzeźby starożytnego Rzymu był portret dworski w oficjalnym stylu. Reliefy prezentowały głównie wydarzenia historyczne np. relief na kolumnie Trajana, Ara Pacis Augusta, ołtarz Domitiusa Ahenobarba. Za czasów panowania Hadriana od 117 do 138 r. p.n.e. powstała i zaczęła się rozwijać rzeźba sepulkralnej.

Malarstwo z tego okresu cechował styl egiptyzujący a w późniejszym okresie od połowy I w. p.n.e. styl iluzjonistyczny. W mozaice charakterystyczne były dwa nurty, jeden z mich to mozaiki w stylu italskim czarno - białe, oraz w stylu hellenistyczno-wschodnim, barwne. Rzemiosło artystyczne to przede wszystkim: biżuteria, ceramika, gliptyka np. naczynia z Boscoreale, szkła millefiori, wazy murreńskie.

Plastyka w okresie starożytnego Rzymu była w głównej mierze wzorowana na sprowadzanych z Grecji dziełach sztuki, (neoattycka rzeźba). Malarstwo ścienne charakteryzował styl inkrustacyjny, (Bitwa Aleksandra w Domu Fauna w Pompejach). Bardzo często kopiowano greckie rzeźby oraz obrazy, wzory na ścianach, mozaikach.,

Okres późnego antyku (od połowy III w. n.e. do V w. n.e.) - okres ten w architekturze to przede wszystkim powstałe formy centralne na planie kwadratu i z kopułami (budowle sakralne), rozwój monumentalizmu w budowlach pałacowych np. pałac Dioklecjana w Splicie. Późny antyk charakteryzuje mieszanie różnych stylów zarówno greckiego jak i klasycznego rzymskiego, stosowano stylizację zamiast naturalizmu, zachowywano hierarchiczne proporcje, nowy styl przedstawiania ludzkiego ciała, frontalizm, bogaty ornamentalizm. Intensywny rozwój malarstwa portretowego, które cechowała silna ekspresja oraz mozaiki ściennej np. Piazza Armerina. Na prowincji kształtowały się odrębne style np. w Egipcie portret fajumski, w Palmyrze rzeźby sepulkralne, w Afryce Północnej mozaiki, w Galii charakterystyczna rzeźba i architektura. Zapoczątkowana w okresie późnego antyku sztuka wczesnochrześcijańska oraz później sztuka bizantyjska cechuje się i bierze początek ze sztuki rzymskiej.

Wpływ sztuki rzymskiej - Sztuka rzymska wywarła ogromne działanie na sztukę Gandahary i islamu, dała początek wielu stylom i nurtom. Stała się motywem przewodnim i inspiracjom dla wielu artystów na całym świecie. Dzięki utylitaryzmowi i Eklektyzmowi, które ją cechowały rozprzestrzeniła się poza granice Imperium rzymskiego.

Egipt - sztuka i kultura - zapoczątkowana i rozwijająca się na obszarach starożytnego Egiptu od początku IV tysiąclecia p.n.e. Główna funkcją sztuki egipskiej była wizualna propaganda ustalonego porządku społecznego, służyła głównie władcy i religii. W większości, pozostałe po starożytnym Egipcie przedmioty pochodzą z grobowców, miały one służyć zmarłemu w poza ziemskiej wędrówce i chronić jego duszę.

Sztukę starożytnego Egiptu cechował konserwatyzm i nieprzerwana ciągłość, trwałość artystycznych form głównie w kamieniu, skale, budowle grobowe: piramidy, mastaby.

Sztuka egipska w okresie Przeddynastyczny trwającym od XXXI do XXVII w. p.n.e. to przede wszystkim rozwój budowli z trzciny papirusowej i gliny, zostały również zapoczątkowane podstawowe wzorce egipskiej sztuki np. mastaby, Paleta Narmera. W okresie tzw. Starego Państwa od XXVII do XXII w. p.n.e. nastąpił intensywny rozwój sztuki i architektury. Okres ten jest nazywany epoką piramid, zbudowana m.in. piramidy: Cheopsa, Chefrena, Mykerinosa, piramidę schodkową Dżesera. Powstawały liczne mastaby wielkich władców egipskich możnowładców m.in. w Gizie i Sakkarze oraz świątynie np. Abu Gurab. W rzeźbiarstwie rozwój rzeźby w kamieniu i drewnie, rozwój monumentalizmu i syntetyczności reliefy polichromowane w mastabach głównie przedstawiające życie codzienne Egipcjan. W okresie od XXII do XX w. p.n.e. zwanym Okresem Średniego Państwa, nastąpił powrót do podstawowych zasad sztuki egipskiej, zmieniła się i poszerzyła tematyka dzieł. Powstały piramidy z cegieł pełniące funkcję grobowców egipskich władców np. w Dahshur, Mazghuna, Fajum oraz mastaby pełniące funkcję grobowców dla możnowładców. W budownictwie sakralnym pojawiły się kolumny, miasta zaczęły być zakładane na planie regularnego układu siatkowego ulic. W malarstwie ściennym dominowała ekspresja, swoboda i kolorystyka widoczne jest to np. w nekropoli w Beni Hasan. Kolejny okres tzw. Nowego Państwa trwający od XVI do XI w. p.n.e., to dynamiczny rozwój sztuki egipskiej. Wtedy powstały m.in. liczne budowle sakralne m.in.: Karnak, Luksor, Deir el-Bahari, Abydos, Ramesseum, zapoczątkowano nowy rodzaj świątyń kutych w skale np. Abu Simbel a także budowle pałacowe np. Medinet Habu, nekropola w Dolinie Królów i Dolinie Królowych. Zaczęto również oddzielać świątynie grobowe od grobowca, powstały główne reguły budowania świątyń egipskich.

Sztukę okresu starożytnego Egiptu dzielimy na kilka faz:

- faza, w której dominowały podstawowe, reguły sztuki egipskiej, zachowane eleganckim stylu, pełnym gracji i wdzięku, okres ten trwał do czasów władania Echnatona.

- czasy panowania Echnatona i jego następców to tzw. okres amarneński, w którym nastąpiły znaczne zmiany w stylu egipskiej sztuki, zaprzestano stosowania podstawowych zasad egipskiej sztuki, postawiono na realizm, postać ludzką zaczęło przedstawiać w sposób hiperrealistyczny, manierystyczny często deformowano postać sylwetkę człowieka, zaprzestano przedstawiania władców i ich rodzin, pojawiły się sceny z życia codziennego rodzin egipskich.

- faza powrotu do podstawowych zasad sztuki egipskiej nastąpiła w okresie panowania dynastii XIX i XX. Okres ten cechował monumentalizm, rzemiosło artystyczne przezywało w tym okresie swój rozkwit.

- faza powrotu do sztuki okresu Starego Państwa nastąpiła od XI do IV w. p.n.e. w okresie zwanym Późnym.

Cechą charakterystyczną jest wyraźne kostnienie wzorców. W portrecie rozwinął się werystyczny styl prezentowania człowieka np. posąg księcia Mentu-emhat, Zielona Głowa. Można również zaobserwować pojawiające się liczne wpływy innych kultur.

- od IV w. p.n.e. do IV w. n.e. w czasach Ptolemejskich i Rzymskich, widoczne są dwa nurty w rozwoju sztuki egipskiej: hellenistyczny w Aleksandrii i oparty na podstawowych kanonach nurt rozwijający się na pozostałych obszarach kraju. W okresie tym powstały m.in. świątynie w Denders, Edfu, Esna, Kom Ombo, na File. Powstały również słynne portrety fajumskie, rozwój malarstwa enkaustyczne.

- od VII w. rozpoczęła się ostatnia faza w sztuce starożytnego Egiptu zwana, sztuka koptyjską, w Egipcie nastąpił rozkwit sztuki islamu.

Afryka - sztuka i kultura

Pod pojęciem sztuki i kultury afrykańskiej rozumie się dorobek i dzieła ludów tzw. Czarnej Afryki, obszar na południe od pustyni Sahary. Twórczość ludów zamieszkujących północną cześć Afryki oraz Egipt, nie jest tu zaliczana gdyż znajdowała się ona pod oddziaływaniem wpływów kultury śródziemnomorskiej, egipskiej, fenickiej, greckiej, rzymskiej, bizantyjskiej, islamu. Jej wpływy można dostrzec m.in. w sztuce algierskiej, libijskiej, marokańskiej, tunezyjskiej. Afrykańska sztuka była inspirowana religią, wierzeniami i magią. Rozwój głównie rzeźbiarstwa, ukazywano bóstwa, zwierzęta, przodków liczne charakterystyczne i barwne maski wykorzystywane w obrzędach. Rzeźbiono głównie w drewnie, kości słoniowej, glinie, wykorzystywano również metale szlachetne, brąz. Rzeźby w kamieniu były dość rzadkie. Cechowały się statycznością, zwartością

i syntetycznością formy, ciekawą kolorystyką. Kładziono nacisk na przedstawienie najważniejszych części ciała ludzkiego, dlatego rzeźby afrykańskie są często nieproporcjonalne, duża głowa, małe kończyny. W sztuce afrykańskiej wyraźne są dwa kierunki rozwoju: jeden z nich opierał się na stylizowanym naturalizmie, który cechował ekspresjonizm i bogata często abstrakcyjna dekoracyjność. W budownictwie wykorzystywano głównie materiały takie jak glina, drewno, słoma. Domy powstawały na planie koło, prostokąta ze względu na nietrwałość materiałów przetrwało bardzo niewiele dawnych zabudowań. Malarstwo to przede wszystkim, malowania ludzkiego ciała, masek obrzędowych, rzeźb oraz budynków. Dominowały głównie czerwień, biel, czerń. Bardzo intensywnie rozwijało się rzemiosło artystyczne wyrabiano głównie przedmioty ze skóry, metalu. Rozkwit ceramiki i tkactwa. Najstarsze odkryte malowidła to rysunki na ścianach skalnych oraz ryty, pochodzące z okresu neolitu. Dominuje tematyka polowań oraz życia codziennego ówczesnej ludności afrykańskiej a także magii i symboli, rysunki odkryto m.in. w RPA na obszarach kiedyś zamieszkanych przez buszmenów. Z okresu neolitycznego pochodzą również pomniki falliczne i megalityczne, odnalezione głównie w Afryce Wschodniej i Północnej. Do głównych ośrodków rozwoju kulturalnego i artystycznego należały państwa Kusz położone w Nubii (XXII w. p.n.e. - IV w. n.e.), oraz państwo Meroe (VI w. p.n.e.- IV w. n.e.). Sztuka powstała na obszarze tych państw inspirowana była przez sztukę Egiptu i Rzymu. Zachowały się liczne ruiny świątyń, pałaców, piramid oraz rzemiosło artystyczne, ceramika, garncarstwo. Obszar Nubii uległ w późniejszym okresie procesowi chrystianizacji, co miało również wpływ na sztukę i kulturę, która znalazła się pod wpływem sztuki bizantyjskiej. Obszar na południe od Sahary to rozwój kultury zwanej Nok, rozkwit od około 2,5 tys. lat p.n.e. do III w. n.e. Z tego okresu pochodzą m.in.: rzeźby terakotowe małp i innych zwierząt, torsów ludzkich. Ważne ośrodki rozwoju rzeźbiarstwa w brązie i kości słoniowej znajdowały się w Ife i Beninie, państwa znajdowały się na obszarze dzisiejszej Nigerii. Znajdują się tam m.in. Księżniczka z Beninu z XVI w. oraz Leopard z XVII w.

W XVII wieku na obszarach w dorzeczu rzeki Wolty rozwijała się sztuka Aszantów, głównie przedmioty ze złota. Afryka Wschodnia to obszar gdzie zbiegały się ze sobą kultury arabska, perska, indyjska, indonezyjska. Powstała tu sztuka etiopska łączy w sobie wszystkie te kultury.

Do najważniejszych zabytków architektonicznych Afryki należą ruiny Wielkiego Zimbabwe pochodzące

z przełomu XIII-XVIII w. W XVI wieku Europejczycy przybywający do Afryki zaczęli wznosić liczne budowle np. Fort Jesus w Mombasie oraz zaczęli zakładać miasta, powstały m.in.: Pretoria, Johannesburg, Brazzaville, Nairobi, Léopoldville. Napływ Europejczyków do Afryki znalazł również odzwierciedlenie w sztuce i kulturze, w której widoczne są wpływy kultury europejskiej.

Ameryka Łacińska - sztuka i kultura

Ameryka Południowa, Ameryka Środkowa oraz Meksyk stanowią obszar społeczno-gospodarczy zwany America Latina (Ameryka Łacińska), region te podzielony jest na subregiony o zróżnicowanej kulturze, polityce, gospodarce. Do najważniejszych należą: Meksyk, Brazylię, Ameryka Środkowa, kraje andyjskie m.in.: Ekwador, Kolumbia, Wenezuela, Peru, Chile, Boliwia, kraje La Platy m.in.: Argentyna, Paragwaj, Urugwaj, państwa położone w obszarze Morza Karaibskiego: Gujana, wyspy Antyle. W Ameryce łacińskiej można wyróżnić trzy regiony kulturalne: hiszpanoamerykański, brazylijski i karaibski. Ameryka liczy około 473 mln mieszkańców (1995), Struktura etniczna Ameryki Łacińskiej jest bardzo bogata zamieszkują ją m.in. Europejczycy, Indianie, Afrykańczycy, Azjaci oraz liczne krzyżówki wielu m.in.: Metysi, Mulaci, Zambosowie, Kabokli. Ameryka Łacińska i jej kraje są ściśle związane z historią, kulturą z Hiszpanią oraz Portugalią, ze względu na ten związek obszar Ameryki jest nazywany Iberoameryką. W XIX wieku zaczęto posługiwać się nazwą Ameryka Łacińska. Przed okresem kolonizacyjnym w Ameryce Łacińskiej były dwa państwa. Na terenie dzisiejszego Meksyku istniało państwo Azteków. Na obszarach obecnej Boliwii, Ekwadoru, Kolumbii, Peru było natomiast państwo Inków. Kiedy w 1492 roku Krzysztof Kolumb, przybył do wysp Guanahani dziś jest to obszar Waiting Island i Bahamów, rozpoczęła się migracja Europejczyków na tereny Ameryki Łacińskiej.

Sztuka Ameryki Łacińskiej - w sztuce Ameryki Łacińskiej widoczne są wpływy Hiszpanów i Portugalczyków, którzy podbijali te tereny. Wyraźne są również wpływy kultury chrześcijańskiej. W okresie renesansu i baroku sztuka portugalska i hiszpańska łączyła się z sztuką prekolumbijską tworzą specyficzna odmianę kultury i sztuki.

W okresie nowożytnym nastąpił w Ameryce Łacińskiej intensywny rozkwit architektury kościelnej, pałacowej oraz pełniącej funkcje obronna. Centrum jej rozwoju były głównie Meksyk, Peru, Brazylia. W XVI wieku architektura Ameryki Łacińskiej utrzymana była w stylu zwanym mudejar np. kościoły La Platy, Boliwii oraz plateresco w Cartagena w Kolumbii, będący Domem Inkwizycji. Budowano również liczne zespoły klasztorne

w strefach pozawiejskich np. w Kalifornii i Teksasie. Zaczęto budować domy z tzw. patio, kolumnowym portykiem, balkonami, tarasami zdobione rzeźbionymi portalami. W stylu miast widoczne były wpływ włoski np. w Meksyku, La Paz, Limie. Styl okresu baroku, (od XVII do XVIII wieku) jest szczególnie widoczny

w budowlach sakralnych. Cechują się one surowością formy, bogatą dekoracyjnością wnętrz. W zdobnictwie świątyń stosowano sposób zwany azulejos, używany również dziś. W XVII wieku rozpoczął się okres zwany churrigueryzmem, charakteryzujący się bogatym, czasem przesadnym zdobnictwem, wykorzystującym motywy indiańskie np. katedry w Zacatecas i Oaxaca w Meksyku. Do znanych twórców Ameryki Łacińskiej należą m.in.: architekci: A.F. Aleijadinho, J.B. Primoli, J. Toesca y Richi, malarze: A. de la Paz, M. de Santiago,

Q. Catano, M.P. Holguin, rzeźbiarze: P. Carlos, Caspicara, Olmos. Przełom XVIII i XIX wieku to w sztuce Ameryki Łacińskiej okres związany z ruchami niepodległościowymi, co również miało odzwierciedlenie

w sztuce i kulturze. Zaczęto odchodzić od sztuki hiszpańskiej i portugalskiej. Większy wpływ zaczęła mieć klasyczna sztuka francuska i włoska, co widać np. w katedrze Merced w Buenos Aires. W rzeźbiarstwie

i malarstwie widać wyraźną dominację akademizmu, zaczęto również odchodzić od tematyki religijnej.

Do znanych twórców wieku XIX należą m.in., architekci: B. Poncini, E. Pellegrini, C.F. Brunet de Baines, rzeźbiarze: G. Livi, J.E. Blanes, A. Santelices, N. Plaza, V. Arias, malarze: M. Towar, P. Pueyrredón, G.M. Espinosa, A.G. Nogales. W malarstwie widoczne były również wpływy impresjonizmu rozwijającego się

w Europie. Przełom XIX i XX wieku to również okres, kiedy powstało w Ameryce Łacińskiej najwięcej pomników, zamawianych głównie w Europie m.in.: pomniki C. Godebskiego, wyzwolenia Peru (Lima),

A. Rodina, D.F. Sarmiento, E.A. Bourdelle, C.M. de Alveara (Buenos Aires).

W XX wieku, sztuka Ameryki Łacińskiej charakteryzowała się różnorodnością wpływów, w których dominowały europejskie tendencje. W powstających dziełach widoczne były wpływy postmodernizmu np.

w twórczości, P. Figariego, fowizmu w twórczości H. Butlera oraz kubizmu w dziełach A. Guida i E. Pettoruttiego. Wielu artystów inspirowało się nadal tradycyjną kulturą i sztuką, co spowodował dużą różnorodność stylów i nurtów. W okresie rewolucji w Meksyku (1910-19170), sztuka nabrała charakteru narodowego i społecznego z wyraźnymi wpływami sztuki prekolumbijskiej, główni przedstawiciele tego nurtu to m.in. D. Rivera, D.A. Siqueiros, J.C. Orozco. W malarstwie po 1945 rozkwitał nurt surrealistyczny i abstrakcyjny, głównymi przedstawicielami byli: E.S.A. Matta Echaurren, W. Lam, R. Martinez, J. Torres-Garcia, w rzeźbiarstwie: A. Sibelino, S. Vitulo, S. Roman-Rojas, M. Colvin, A. Cardenas, J. Roca Rey, B. Michelena, F. Narvaez.

Państwa Ameryki Łacińskiej słyną na całym świecie jako kolebka nowoczesnej architektury. Jednym

z głównych inicjatorów wielkich budowli był Le Corbusier z Brazylii. Stolica Brazylii, Brasilia jest jednym

z najsłynniejszych miast ze względu na architekturę, tutaj tworzyli najwybitniejsi brazylijscy architekci m.in.:

L. Costy, O. Niemeyera. Na uwagę zasługują również miasteczka uniwersyteckie w Caracas i Wenezueli oraz liczne osiedla mieszkaniowe o ciekawej architekturze m.in. osiedle Pedregulho (Rio de Janeiro).

Literatura Ameryki Łacińskiej - Piśmiennictwo Ameryki Łacińskiej i Środkowej głównie w języku hiszpańskim, tzw. literatura hiszpano-amerykańska oraz w języku portugalskim głownie w Brazylii. W Gujanie i na wyspach Antyle w języku francuskim. Literatura w języku hiszpańskim i portugalskim nazywana jest iberoamerykańską.

Okres kolonialny to głównie kształtowane pod wpływem metropolii i ówczesnych wydarzeń powstawały liczne eposy i kroniki, nawiązujące do dziejów konkwisty, główni przedstawiciele to: H. Cortés, B. Diaz del Castillo, B. de Las Casas. XVII wiek to rozwój poezji, gongorystycznej, której czołowym przedstawicielem był meksykański poeta Juan Inés de la Cruz. W XVIII wieku nastąpiła stagnacja w rozwoju literatury pięknej. W pierwszej połowie XIX wieku nastąpił rozkwit poezji neoklasycznej oraz preromantycznej inspirowana przede wszystkim działalnością ruchów niepodległościowych, twórczość np. T.A. Gonzaga (Brazylia), J.M. de Heredia (Kuba). W prozie powieść łotrzykowska (J.J. Fernández de Lizardi, Meksyk). W XIX wieku prozę Ameryki Łacińskiej charakteryzowały różnorodne nurty m.in.:

- Poruszająca problemy społeczne i polityczne ówczesnych rządów autokratycznych, proza E. Echeverría.

- Idealizujący ludność tubylczą, nurt zwany indianizmem, J.M. de Alencar.

- Nawiązująca do folkloru i kultury gauchów, literatura gauchiańską, E. del Campo, D.F. Sarmiento (Argentyna).

- Obyczajowy kostumbryzm, rodzaj prozy powstałej w Hiszpanii, przeniesiony na obszar Ameryki Łacińskiej,

I. Altamirane (Meksyku), R. Palma (Peru).

- inspirowana życiem na suchych terenach interioru, literatura zwana sartonizm głównie w Brazylii.

W literaturze hiszpano-amerykańskiej w latach 1880-1920 został zapoczątkowany modernizm, po raz pierwszy nurt, który łączył różne konwencje głównie z literatury francuskiej (symbolizm i parnasizm). Czołowi twórcy tego okresu to: R. Darío (Nikaragua), J. Martí (Kuba), M. Guttiérrez Nájera (Meksyk), J. Herrera y Reissing (Urugwaj), M. Ugarte (Argentyna). Teatr i proza znajdowały się pod wpływem realizmu i naturalizmu m.in.

A. Gonçalves, A. Azevedo i J.M. Machado de Assis.

Teatr Ameryki Łacińskiej - przedstawienia teatralne w Ameryce Łacińskiej wzięły swój początek z obrzędów i rytuałów obchodzonych przez Indian (Azteków). Dominował w nich śpiew, taniec i recytacja. Pozostałością po tych widowiskach są pieśni Cantares mexicanos. Majowie zamieszkujący Gwatemalę oraz Inkowie również stworzyli formy mające charakter spektakli teatralnych np. dramaty Rabinal Achi, Ollantay i Atahualpa. Po okresie kolonizacyjnym, przybywający do Ameryki Łacińskiej w głównej mierze Europejczycy rozwijali formy powstałe w Europie np. autos sacramentales. Za najstarszy zespół teatralny uznawany jest działający w XVII wieku, w Limie zespół Casa de Comedias. Z początkiem XIX wieku, wraz z odzyskaniem niepodległości przez większość państw Ameryki Łacińskiej, nastąpił rozkwit rodzimych grup teatralnych inspirowanych głównie przez europejski teatr. W repertuarze teatralnym dominował dramat historyczny i komedie, dopiero w II połowie XIX wieku zaczęto wystawiać dramaty obyczajowe, komedie satyryczne, muzyczne, melodramaty narodowe.

Znani aktorzy tego okresu to: L. Martinez Casado (Kuba), J.C. Dos Santos (Brazylia).

XX wiek to rozwój teatru awangardowego i eksperymentalnego. W 1930 roku w Argentynie rozpoczął spektakle Teatro del Pueblo. Lata 20. i 30. oraz okres po II wojnie światowej to czas kiedy swoją działalność w Ameryce Łacińskiej rozpoczęło wielu emigrantów głownie pochodzących z Europy np. polski reżyser teatralny Z. Ziembiński. W okresie tym powstało wiele szkół teatralnych oraz zaczęto organizować festiwale, których centrum znajdowało się w Rio de Janeiro. Dziś jedną z postaci reprezentujących współczesny teatr brazylijski jest dramaturg i reżyser teatralny - A. Boal. Pełniący również funkcję dyrektora Teatro de Arena. W 1971 roku z powodów politycznych emigrował z Brazylii. Działał m.in. w Peru, Wenezueli, Meksyku i Argentynie. W latach 70. emigrował do Europy.

Na obszarze Chile początki teatru to lata 30. XX wieku, kiedy to hiszpańska aktorka M. Xirgu, założyła kilka awangardowych zespołów teatralnych. Jedna z najsłynniejszych scen na tym obszarze jest scena Teatro Experimental de la Universidad (Santiago). W Chile swoja twórczość zapoczątkował A. Jodorowsky - reżyser filmowy i teatralny. W 1965 roku przeniósł się do Meksyku gdzie wystawiał sztuki m.in. S. Becketta,

E. Arrabala, A. Strindberga oraz wielu meksykańskich dramaturgów.

Na obszarze Kolumbii, jest kojarzony przede wszystkim z osobą reżysera - E. Buenaventury, który zajmował się m.in. badaniem tańca i miejscowych obrzędów, zdobyta przez niego wiedza została wykorzystana m.in. przez Akademię Tańca w Chile. Wykładał on również od 1955 roku w powstałej w Bogocie szkole teatralnej. W 1963 roku wraz ze swoimi studentami założył teatr Teatro Escuela de Cali, nazwany później El Teatro Experimental de Cali. Reżyser ten był obecny na licznych festiwalach europejskich m.in. w Lancy i Polsce.

Na obszarze Kuby, działalność teatralna rozpoczęła się od założenia na początku XX wieku, towarzystwa Sociedad del Fomento del Teatro, popierającego sztukę teatralną. W okresie II wojny światowej na Kubie założono m.in. Teatro Universitario i Teatro Nacional (Hawana). Jednym z najstarszych zespołów teatralnych jest założony w 1958 roku, przez rodzeństwo R. i V. Revuelta - Teatro Estudio. W 1968 roku prężnie działała na Kubie Scena Polityczna. W latach 1959-1961 powstały liczne zespoły i grupy, które kształciły młodych reżyserów i aktorów.

Na obszarze Meksyku działalność teatralna rozpoczęła się w okresie międzywojennym, kiedy powstały, Teatro de Ulises i Escolares de Teatro, na scenach tych teatrów wystawiane były głównie dramaty narodowe. Po okresie II wojny światowej powstała instytucja, której zadaniem była troska o rozwój sztuki teatralnej, Instituto Nacional de Bellas Artes. Liczne teatry eksperymentalne. W 1965 roku założono w Kalifornii, teatr meksykański.

W 1949 roku w Urugwaju założono zespół teatralny El Galón, od 1979 działający w Meksyku, ze względu na przyczyny polityczne. Swoje przedstawienia wystawia również w Gwatemali, Kostaryce, Kolumbii, Salwadorze oraz poza granicami Ameryki Łacińskiej m.in. w Europie.

Znane festiwale teatralne odbywają się regularnie w Caracas, Buenos Aires, Rio de Janeiro, San Juan.

Australia - sztuka i kultura

Sztuka i kultura australijska jest związana i oparta na kulturze rdzennych mieszkańców Australii, czyli Aborygenów, związana była przede wszystkim z wierzeniami i obrzeżami Aborygenów. Przez wiele wieków, ze względu na bardzo mały kontakt z innymi cywilizacjami, kultura i sztuka pozbawione były obcych wpływów.

W Australii odnaleziono jedna z najstarszych malowideł naskalnych i rycin m.in. w Nowej Południowej Walii, Queensland, Terytorium Północnym. Głównymi tematami rysunków, malowideł w jaskiniach były geometryczne wzory: koła, półkola, linie. Dla Aborygenów budowali szałasy z gałęzi i skór lub kryli się przed wiatrem i słońcem zasłonami ze skór, nie budowali domów z trwałych materiałów, co związane również było z trybem ich życia.

Rdzenni mieszkańcy Australii broń i inne przedmioty codziennego użytku wykonywali z kamienia, drewna lub kości, nieznany był im metal i ceramika. Aborygeni posiadali bardzo dużo amuletów i ozdób, mających chronić ich przed złymi duchami. Często wykonywano je z ludzkich czaszek, malując je i przyozdabiając. Odnaleziono, bardzo wiele przedmiotów codziennego użytku oraz będących symbolami kultu np. wykonane z drewna figurki, rzeźby i płaskorzeźby. Ze względu na nietrwały materiał, z którego wykonywane był rytualne przedmioty, przetrwało ich bardzo niewiele. W czasie obrzędów rytualnych Aborygeni malowali swoje ciała wykorzystując do tego celu glinę i ochrę. Obecnie sztuka i kultura Aborygenów zanika, podtrzymywana jest głównie do celów turystycznych.

W XVIII wieku, kiedy na kontynent Australii przybywają pierwsi kolonizatorzy, sztuka i kultura zaczęła się rozwijać pod ich wpływem, głównie twórców z Anglii oraz innych europejskich krajów. Formy klasyczne

i neogotycki, dominowały architekturze tym okresie architekturze. Przybywający do Australii oficerowi architekturze Indii, często przenosili panujące tam gusty do Australii, zaczęto budować jednopiętrowe domy

z werandami. Wśród znanych architektów pracujących na kontynencie australijski byli m.in.: H.G. Greenway

i J. Lee Archer. Gwałtowny wzrost ludności w Australii w XIX wieku, spowodował rozkwit urbanistyki wtedy to powstały plany m.in. w 1817 roku Sydney a w 1837 Adelaide, w 1856 Melbourne.

Malarstwo australijskie w XIX wieku to przede wszystkim ikonografia. II połowa XIX wieku to rozkwit malarstwa realistycznego a potem impresjonizmu, przybyłego z Europy główni przedstawiciele togo okresu to:

T. Roberts, F. McCubbin. Sztuka australijska XX wieku jest inspirowana dziełami i napływającymi z Europy i Stanów Zjednoczonych nurtów. Jednym z najnowocześniejszych budynków z Australii jest budynek opery w Sydney według projektu architekta J. Utzorna (1957-1973).

Sztuka i kultura paleolitu - epokę paleolitu dzielimy na kilka okresów:

Starsza epoka kamienia - Najstarszym i najdłużej trwającym okresem w dziejach ludzkości (od 1 mln do około 8 tys. lat p.n.e.) był okres zwany starszą epoką kamienia lub epoką kamienia łupanego. Ludność w tym okresie prowadziło zbieracko-łowiecki tryb życia, nie umiano uprawiać ziemi, ani hodować zwierząt, wyrabiać ceramiki.

Epokę paleolitu dzielimy ze względu na rozwój umiejętności przystosowawczych człowieka na:

- okres od około 1 mln do 100 tys. lat p.n.e. - paleolit dolny

- okres od około 100 tys. do 40 tys. lat p.n.e. - paleolit środkowy

- okres od około 40 tys. do 14 tys. lat p.n.e. - paleolit górny

- okres od około14 tys. lat do 8 tys. lat p.n.e. - paleolit późny

Okres dolnego paleolitu - znaleziska z tego okresu są datowane głównie przy pomocy izotopu węgla C14. Znaleziska z tego okresu pochodzą głównie z Środkowej i Południowej Afryki, są to ślady po pierwszych praludziach oraz ich działalności. Praludzie zamieszkujący obszary sawannowe, przenosili się i osiedlali na półpustyniach i w obszarze Morza Śródziemnego. W tym okresie żył australopitek, który stworzył kultury zwane otoczakowymi, kultura Olduvai. Około 700 tys. lat p.n.e. pojawił się pitekantropus, który był twórcą kultury pięściakowe, w okresie tym pojawiły się pierwsze bardziej zróżnicowane narzędzia tzw. odłupkowe.

Okres środkowego paleolitu - okres ten trwał na obszarze Europy Środkowej od około ok. 130 do 40-38 tys. lat p.n.e. Żuł tutaj człowiek neandertalski, który opanował technikę obrabiania i wykorzystywania kamienia, do polowań używał broni miotanej, czyli dzid i oszczepów. Człowiek tego okresu budował szałasy i umiał rozpraszać ogień, osiedlał się również na terenach, w których warunki klimatyczne były trudniejsze od życia, czyli w klimacie subarktycznym oraz umiarkowanym. Posługiwano się m.in. narzędziami pięściakowatymi, oraz na odłupkach np. zgrzebłą, rylcem, ostrzem mustierskim, lawaluaskim, wczesne ostrza wiórowe. W okresie nastąpił rozkwit kultury aszelskiej , klaktońskiej, mustierskiej.

Okres górnego paleolitu - w Europie Środkowej okres ten panował od około 40-38 do 13-12 tys. lat p.n.e., jest to okres człowieka współczesnego, rozumnego (Homo sapiens sapiens). Od tego człowiek pochodzą wszystkie rasy ludzkie. W okresie tym nastąpiło znaczne zróżnicowanie warunków środowiskowych, co miało również wpływ na kulturę i rozwój człowieka. Powstały trzy zasadnicze grupy kultur:

- kultura z ostrzami liściowatymi tu zaliczano m.in.: kultury szelecką, jerzmanowicką, kostienkowsko-sungirską,

- kultura z ostrzami tylcowymi tu zalicza się m.in.: kultury szatelperońską, ulucką, graweckie

- kultury oryniackie, do których należą m.in.: kultury oryniacka właściwa, olszewska, Krems-Dufour

W górnym paleolicie nastąpił rozwój rzemiosła użytkowego, przedmioty i narzędzia wykonywano głównie kości i kamieni wykorzystując technikę wiórową. Łuk jako bron, pojawił się w środkowym okresie górnego paleolitu.

Rozwinęła się również technika budowania szałasów i chat, głownie z liści i skór, pojawiły się również pierwsze malowidła naskalne, obrazujące ówczesne wierzenia, początek rozwoju górnictwa.

Okres późnego paleolitu - okres od około 13-12 do ok. 8 tys. lat p.n.e., głównie od pasa wyżyn do Niżu Północnoeuropejskiego, okres obejmuje ograniczony obszar z powodu cofania się lądolodu, co zmusiło ludność do migracji na tereny nizinne. Wydruki i migracje ludzi spowodowały bardzo duże zróżnicowanie kultur, rozwój kultur magdaleńskich, kultura hamburska, kultur z tylczakami łukowymi, kultury z liściakami.

W epoce paleolitu, praludzie zajmowali się myślistwem rybołówstwem, zbieractwem. Żyli w grupach liczących od 20 do 30 osób, koczując przez pewien okres czasu na danym tereni.