WPROWADZENIE

Karkonosze to najwyższy i największy masyw Sudetów leżąca na granicy polsko-czeskiej. Od strony zachodniej ograniczony jest Przełęczą Szklarską, a od strony wschodniej przełęczami Kowarską i Okraj. Karkonosze razem z pogórzem obejmują powierzchnię ok. 800 km2. Same góry zajmują obszar około 617 km2, w tym 177 km2 leży po stronie polskiej. Na szerokość Karkonosze rozciągają się na 25 km, a ich długość sięga 35 km. Osiągają od 1350 do 1450 metrów wysokości, a najwyższe szczyty po stronie polskiej to górująca nad całym masywem Śnieżka (1602 m n.p.m.), będąca jednocześnie najwyższą górą Karkonoszy i Wielki Szyszak (1509 m n.p.m.). Po stronie czeskiej znajdują się Studničná hora (1554 m n.p.m.) i Luční hora (1547 m n.p.m.). Góry po stronie czeskiej mają większą powierzchnię i są bardziej zróżnicowane morfologicznie niż po stronie polskiej. Większe rzeki płynące w Karkonoszach to Bóbr z jego dopływami na północy oraz Úpa i Łaba na stokach południowych. Karkonosze charakteryzuje piętrowy rozkład roślinności. Wyróżniamy tu cztery strefy roślinności: regiel dolny (do wysokości około 1000 m n.p.m.), regiel górny (od 1000 do 1250 m n.p.m.), kosodrzewina (między 1250 a 1500 m n.p.m.) i piętro roślinności subalpejskiej. Regiel dolny i górny zalesiają świerczyny, w reglu dolnym występowały kiedyś buki. W górnych partiach Karkonoszy, zwłaszcza ponad górną granicą lasu występują torfowiska. Drzewostany Karkonoszy uległy wpływom działalności człowieka i wskutek zanieczyszczenia środowiska przez okręg przemysłowy zwany "Czarnym Trójkątem" oraz wieloletnie karczowanie lasów nastąpiło ich osłabienie oraz masowe zamieranie drzew. W górach rozwinęła się turystyka, sieć pieszych szlaków, wyciągi krzesełkowe oraz trasy zjazdowe dla narciarzy. Największe ośrodki turystyczne po stronie polskiej to Szklarska Poręba, Karpacz, Przesieka, Sobieszów, Piechowice, i - w Kotlinie Jeleniogórskiej Cieplice Śląskie - Zdrój.

BUDOWA GEOLOGICZNA KARKONOSZY

Karkonosze to bardzo stare góry, o jednolitej i zwartej budowie morfologicznej, zwane kiedyś "Górami Olbrzymimi". Wykształciły się około 350 mln lat temu w wyniku przeobrażenia morskich osadów w czasie ruchów górotwórczych w kaledonie. Zbudowane są z łupków krystalicznych, granitów, gnejsów, fyllitów chlorytowo-serycytowych i fyllitów grafitowo-serycytowych, wapieni krystalicznych, zieleńców i innych.

W ciągu zlodowaceń, jakie nawiedzały masyw Karkonoszy, nastąpiło zrównanie powierzchni gór i złagodzenie ich kształtów. Zrównanie to ominęło nieliczne szczyty, np. Śnieżkę. Oprócz rozległej powierzchni zrównania w górach wykształciły się głębokie cyrki lodowcowe o urwistych i stromych ścianach oraz granitowe skały narzutowe o rozmaitych kształtach.

Procesy górotwórcze w Karkonoszach trwają ponad miliard lat. Około 500 milionów lat temu wypiętrzyły się Prasudety. W tym samym czasie powstały skały budujące Dolinę Bobru, między innymi zieleńce i skały pochodzenia wulkanicznego.

Prasudety zostały zalane przez morze, z upływem czasu uległy erozji i skruszeniu; dzisiaj ich pozostałości można spotkać w Kotlinie Kamiennogórskiej w postaci szarogłazów i zlepieńców. Po ustąpieniu morza Sudety pustynniały, zostały zalane powtórnie, dzięki czemu w ich środkowej części wykształciły się skały wapienne.

Karbon to okres kolejnych ruchów górotwórczych i ogromnych zmian w budowie gór. W zagłębieniach gór, które nie uległy wypiętrzeniu, wykształciły się płytkie jeziorka i ciepłe bagna. Dały one początek złożom węgla brunatnego, zalegających obecnie w Kotlinie Krzeszowskiej i w Kotlinie Wałbrzyskiej. W tym samym okresie, w Sudetach zachodnich wykształciła się potężna intruzja magmowa rozciągająca się na długości 70 km, z której później powstały Karkonosze.

W górnej Kredzie nastąpiło kolejne zalanie gór przez morze. Zalało całą powierzchnię, pozostawiając jedynie nieliczne wierzchołki. Po 30 milionach lat, gdy woda ustąpiła, nastąpiła zmiana klimatu na podzwrotnikowy. Jego działanie spowodowało złagodzenie i zaokrąglenie powierzchni, oraz nadało pierwotny kształt obecnym Karkonoszom. W czasie oligocenu (około 50 mln lat wstecz) wystąpiły olbrzymie naprężenia w skorupie ziemi, które spowodowały dodatkowe wypiętrzenia się Karkonoszy nad Kotlinę Jeleniogórską. Takie i podobne pęknięcia ułatwiały intruzje magmy na pogórzu i w górach Izerskich. Dzięki temu powstała pokrywa bazaltowa w okolicach Rębiszowa i Lubania. W podobny sposób powstała żyła bazaltu w granitach Śnieżnych Kotłów. W okresie czwartorzędu, Karkonosze dwukrotnie były nawiedzane przez lodowiec, który ostatecznie ukształtował rzeźbę terenu górskiego. Pozostałością po zlodowaceniach, które możemy obserwować są Śnieżne Kotły, w Polsce: Mały Śnieżny Kocioł, Duży Śnieżny Kocioł, Kocioł Małego Stawu, Kocioł Wielkiego Stawu, Czarny Kocioł i Kocioł Łomniczki, granitowe głazy narzutowe oraz unikatowa roślinność, wśród niej wiele reliktów, które zostawił ustępujący lodowiec.

KLIMAT W KARKONOSZACH

Klimat Karkonoszy ma cechy klimatu gór wysokich i pomimo tego, że określa się go mianem klimatu umiarkowanego, jest stosunkowo ostry, wilgotny, oceaniczny. Duży wpływ na klimat i pogodę ma położenie karkonoskich i w ogóle sudeckich grzbietów, wzdłuż równoleżników. Powoduje to dużą zmienność pogody na tym terenie. Karkonosze są górami bardzo wietrznymi (na Śnieżce w ciągu roku średnio notuje się około trzech dni bezwietrznych), średnie temperatury powietrza są niskie, lato jest chłodne i krótkie, a zima długa.

Wiatry południowo-zachodnie, wiejące przede wszystkim w zimie, powodują ocieplenie. W lecie częściej wieją wiatry z północnego-zachodu i przynoszą ochłodzenie. Prędkość wiatrów w Karkonoszach dochodzi niekiedy od 30-50 metrów na sekundę. Zjawiskiem szczególnym są tzw. wiatry przewałowe o pochodzeniu fenowym. Wytwarzają one prądy wstępujące, które powodują, że powstające chmury wynoszone są na duże wysokości, nawet ponad 8000 metrów. Tak powstałe przewyższenia, wykorzystują z powodzeniem szybowniczy.

Nierzadkim zjawiskiem w Karkonoszach są inwersje temperatury. Gdy inwersja nie występuje, to normalny w warunkach górskich jest spadek temperatury wraz ze wzrostem wysokości, w zależności 0,5°C na każde 100 m wysokości. W związku warunkach tym na wysokości 1000 m różnica temperatur powinna wynosić około 5°C.

W Górach Olbrzymich i w Kotlinie Jeleniogórskiej zachodzi zjawisko inwersji temperatury, tzn. że wraz ze wzrostem wysokości wzrasta temperatura powietrza. Zjawisko inwersji temperatury w Karkonoszach występuje najczęściej na wiosnę i jesienią. Wówczas w dolinach przeważają zamglenia, brak ruchów powietrza, jest chłodno, co wzmaga zaleganie zanieczyszczeń przemysłowych (wieloletnie zanieczyszczanie atmosfery przez nieistniejącą fabrykę "Celviskoza").

Stan inwersji temperatury ustępuje pod wpływem wiatrów wiejących w okolicach. W niskich partiach gór wpływają na osuszenie i ocieplenie powietrza, wywiewają zalegające zanieczyszczenia. W zimie wywołują gwałtowne roztopy i podnoszenie się stanów wód w rzekach, natomiast latem wpływają ujemnie na wegetację roślinności.

Karkonosze są miejscem w Polsce, w którym średni opad w ciągu roku jest o wiele większy niż na terenach nizinnych. Dotyczy to zarówno opadów deszczu jak i śniegu. Zimą stwarza to doskonałe warunki dla narciarzy. W zimie, na szczytach leży pokrywa śnieżna o grubości od około 4 - 7 metrów, a zalegający śnieg tworzy liczne nawisy i półki śnieżne. Są to dogodne warunki do powstawania lawin, które schodzą zwłaszcza wiosną po stromych stokach gór. Najczęściej zjawisko to występuje w Kotłach Małego Stawu, Dużego Stawu, Łomniczki, Łabskiego Szczytu, Wielkiego Szyszaka i Szrenicy.

Zjawiskiem charakterystycznym dla Karkonoszy jest występowanie sadzi, czyli przechłodzonej mgły, która osadza się na skałach, kosodrzewinie, głazach, świerkach i sprawia wrażenie, jakby góry były wyrzeźbione z ogromnych brył lodu. Śnieżka, najwyższy szczyt Karkonoszy, przez zdecydowaną większość dni w roku jest spowita we mgle, średnio przez około 306 dni. Porównując klimat Karkonoszy z klimatem Tatr, okazuje się, że w Karkonoszach klimat na tych samych wysokościach geograficznych jest bardziej surowy. W kotłach i zagłębieniach terenu na śnieg można się natknąć jeszcze w lipcu, a na Śnieżce niejednokrotnie we wrześniu notowano pierwsze opady śniegu, zwiastujące zimę.

SZATA ROŚLINNA KARKONOSZY

Karkonosze wykazują się ogromnym jakościowym i ilościowym bogactwem gatunków roślin, i pod tym względem zajmują trzecie miejsce wśród polskich gór. Wyprzedzają je Tatry i Pieniny. Znana jest legenda, która opowiada o duchu gór Rzepiórze i diable, przechwalających się, że obaj stworzą najwspanialszy ogród. Wygrał Rzepiór, czego dowodem są dzisiejsze tereny karkonoskich dolin i wzniesień.

Wśród gatunków roślin karkonoskich, około 200 to gatunki typowo górskie, zdolne do życia w ostrzejszych klimatach. Piętra pośrednie porastają rośliny ciepłolubne, przystosowane do łagodniejszych warunków klimatycznych. W reglu dolnym, gdzie człowiek miał największy wpływ na szatę roślinną, wśród lasów występują pola uprawne. Wśród drzewostanów, gatunkiem dominującym jest świerk, sztucznie introdukowany w XX wieku przez człowieka, co było powodem zachwiania się równowagi ekologicznej. Na niewielkich obszarach, w okolicach Przesieki, Chojnika, Grzybowca i Żar, występują fragmenty pierwotnych lasów sosnowo-jodłowo-bukowych.

W reglu górnym (wysokość od 1000 do 1400 m n.p.m.) oprócz świerka występuje jarzębina i jawor. Najwyższe partie regla górnego i wyższe partie gór porośnięte są kosodrzewiną. Piętro kosodrzewiny (inaczej strefa alpejska), spośród wszystkich pięter roślinnych Karkonoszy jest najciekawsze i najbardziej zróżnicowane pod względem botanicznym. Występują tu typowe gatunki roślin wysokogórskich, alpejskich i arktycznych, oraz - co najciekawsze - relikty polodowcowe. Występują zwłaszcza w śnieżnych kotłach, przede wszystkim w Małym Śnieżnym Kotle. W runie regla górnego, na terenach podmokłych spotkać można torfowiska a na brzegach potoków rosną bujne ziołorośla. Wśród gatunków tej wysokości, wymienić należy: liporasta sasanka alpejska, goryczka trojeściowa, dzwonek Scheutzera, pięciornik złoty, szarotka norweska, i inne.

W piętrze alpejskim rosną głównie trawy, widłaki, niekiedy pierwiosnki, jastrzębce, oraz różne gatunki mchów i porostów. Występują przede wszystkim na szczytach Śnieżki, Czarnego Grzbietu, oraz gołoborza Małego szyszaka, Wielkiego Szyszaka, Tępego Szczytu, Czarnej Kopy i Śmielca.

Chociaż zróżnicowanie roślinności w Karkonoszach jest tak ogromne, nie oparło się ono skutkom klęski ekologicznej, która nawiedziła te tereny a jej kumulacja miała miejsce w II połowie XX wieku. Głównymi ofiarami stały się wymierające masowo bory świerkowe.

ZWIERZĘTA W KARKONOSZACH

Niegdyś fauna Karkonoszy obfitowała w liczne i różnorodne gatunki, ale działalność człowieka na tych terenach doprowadziła do wytrzebienia wielu populacji. Gatunki zwierząt drapieżnych takie jak niedźwiedź, żbik, ryś, wilk, puchacz i orzeł w chwili obecnej są już tylko wspomnieniem dla tych terenów. Ostatni okaz niedźwiedzia zabito 1802 roku pod Śnieżką w Obrim Dole. Około sto lat później zginął ostatni żbik.

Mimo to Karkonosze nadal obfitują w różnorodności świata zwierzęcego. Do największych ssaków zamieszkujący te tereny należą sarny, jelenie, dziki oraz muflony sprowadzone dla celów łowieckich z Sardynii i Korsyki na początku XX wieku. Z mniejszych zwierząt spotkać tu można borsuki, lisy, łasice, kuny, wiewiórki i tchórze. Faunę alpejską reprezentuje ryjówka górska, jako jedyny przedstawiciel.

Wśród bardziej charakterystycznych grup ptaków występują:

1) gatunki wysokogórskie, jak świergotek, drozd obrożny i płochacz halny;

2) gatunki drapieżne: sokolik pustułka, myszołów, kania i krogulec;

3) kuraki (gatunki rzadkie i chronione): jarząbek, głuszec i cietrzew;

4) łuszczyki: zięba, trznadel oraz gil;

oraz wiele innych gatunków, w tym ptaki wodne na stawach rybnych w okolicach Cieplic. Stawy te zostały w średniowieczu założone przez cystersów, obecnie jest ich 67, przez setki lat wrosły w karkonoski krajobraz stając się jego integralną częścią i będąc siedliskiem różnorodnych gatunków ptaków wodnych. Stawy te stanowią również ważny odcinek w przelotach ptaków, zwłaszcza jesienią ptaki zatrzymują się tu na odpoczynek. Najbardziej liczebne grupy można zaobserwować na przełomie września i października. Najwięcej ptaków zaobserwowano w ciągu jednego dnia pod Szrenicą, ich liczba wyniosła 17 tysięcy 940 sztuk. Najczęstszy kierunek przelotów to Europa południowo-zachodnia i zachodnia część Morza Śródziemnego. Najlepszą porą dnia do obserwacji ptaków w Sudetach jest ranek, kiedy wzbijają się do lotu nad szczytami Karkonoszy.

Jednym z najmniejszych okazów karkonoskiej fauny jest pstrąg potokowy, a w zacienionych i wilgotnych obszarach przedgórza Sudeckiego można spotkać salamandrę plamistą.

PARK NARODOWY W KARKONOSZACH

Dużą powierzchnię Karkonoszy zajmuje utworzony w roku 1959, Karkonoski Park Narodowy, i obejmuje obszar 5575 hektarów. Początkowo jego powierzchnia była nieco mniejsza, i wynosiła 5510 hektara. Zdecydowaną część Parku porastają lasy, i jest to obszar 3828 hektara. 1781 hektarów należących do Parku stanowi rezerwat ścisły.

W 1992 roku, w porozumieniu z władzami Parku po stronie czeskiej, utworzono Międzynarodowy Rezerwat Biosfery Karkonosze/Krkonose, w skrócie MaB. Jego powierzchnia całkowita to ponad 60 tysięcy hektarów. Za cel działalności rezerwatu postawiono ochronę naturalnych i półnaturalnych ekosystemów, ochronę bioróżnorodności, oraz badania naukowe prowadzone na tym terenie.

Karkonoski Park Narodowy usytuowany jest na terenach w najmniejszym stopniu zmodyfikowanych przez działalność człowieka i obejmuje najwyższy szczyt Karkonoszy - Śnieżkę (1602 m wysokości n.p.m.).

Ostateczny krajobraz Parku został ukształtowany w wyniku wielokrotnych zmian klimatu i ruchów górotwórczych na przestrzeni tysiącleci. Ostateczne szlify Karkonosze uzyskały przez ostatnie zlodowacenia, czego dowodem jest powierzchnia zrównania pod Śnieżką i płaskie grzbiety masywów, jak również strome zbocza kotłów lodowcowych i liczne w krajobrazie ostańce o różnorodnych kształtach (baszty, maczugi, ambony, grzyby, i inne).

Roślinność Karkonoskiego Parku Narodowego wykazuje się rozkładem piętrowym. Najbardziej wartościowym piętrem pod względem przyrodniczym jest piętro roślinności subalpejskiej, występujące na wysokości 1250 do 1450 metrów n.p.m. Stałym punktem w krajobrazie tego piętra jest kosodrzewina, a oprócz niej występują tu gatunki rzadkie i chronione takie jak brzoza karpacka, wierzba lapońska, oraz ziołorośla, roślinność źródliskowa i torfowiskowa. Botanicznie cennym zjawiskiem w piętrze roślinności subalpejskiej są torfowiska i towarzysząca im roślinność. Wiek torfowisk ocenia się w przybliżeniu na około 10 tysięcy lat.

Park jest siedliskiem dla około 150 gat. kręgowców, z czego około 27% stanowią ssaki (blisko 40 gat.). Około 200 do 250 lat temu, na tych terenach żyły niedźwiedzie, a na początku XX wieku - żbiki, wilki i rysie, wytrzebione przez człowieka. Wśród wielu gniazdujących tu ptaków (około 90 gatunków) wymienić należy drozda obrożnego, czeczotkę, płochacza halnego i siwerniaka.

Flora Parku to około 1400 gat. grzybów, mszaków, porostów i roślin naczyniowych, z czego około 50 gatunków jest zagrożonych wyginięciem. Wśród nich wyróżniamy kosodrzewinę, zawilec narcyzowy, tojad mocny i widłak alpejski.

Na terenie Parku rozwinęła się sieć turystyczna. Stanowi ją blisko 200 kilometrów górskich szlaków i znajdujących się na ich skrzyżowaniach schronisk. Rocznie góry odwiedzane są przez blisko 2 mln osób, a najbardziej rozwinięte turystycznie ośrodki to Szklarska Poręba i Karpacz.

GLEBY

Dla obszarów górskich, charakterystyczną cechą podłoża jest to, że nie istnieje ścisłe powiązanie między rodzajem i rozmieszczeniem gleb a rzeźbą, rozmieszczeniem i rodzajem skał macierzystych, oraz uwarunkowaniem klimatycznym, roślinnością i oddziaływaniem człowieka. W górach gdzie obok obszarów trudno wietrzejących skał występują obszary o dużym natężeniu procesów glebotwórczych zachodzi zjawisko zwane ażurowością gleb. Polega ono na przemieszaniu obszarów dobrze wykształconych gleb, z jałowymi bezglebowymi skałami i z obszarami gleb inicjalnych. Zjawisko to w szczególności występuje w wysokich partiach gór, np. w Tatrach w piętrze hal i turni, oraz w szczytowych partiach masywów Karkonoszy. Oprócz opisanych wyżej form i zjawisk, w Karkonoszach występują również gleby o budowie i właściwościach zależnych od skał macierzystych. Są to tzw. gleby litogeniczne, należą do nich rankery, regosole i litosole. W Karkonoszach spotyka się też gleby kwaśne brunatne, oraz bielice.

WAŻNIEJSZE SZCZYTY KARKONOSKICH MASYWÓW

W krajobrazie Karkonoszy zaznacza się wiele ważnych szczytów górskich. Najwyższym i najważniejszym z nich jest Śnieżka, osiągająca 1602 m wysokości n.p.m. Ma kształt piramidy i wyrasta z powierzchni zrównania (Równia pod Śnieżką i Czarny Grzbiet) na wysokość około 200 metrów. W budowie geologicznej Śnieżki przeważają skały metamorficzne, tzw. hornfelsy, czyli skały bardzo odporne na oddziaływanie czynników zewnętrznych i w konsekwencji na wietrzenie. Oprócz nich, Śnieżkę budują również skały granitowe. Stożek pokryty jest skalnym rumowiskiem powstałym w wyniku występujących na Śnieżce zamrozów (wietrzenie mrozowe), czyli rozsadzaniu skał przez zamarzającą w ich szczelinach wodę.

Po raz pierwszy na Śnieżkę zaczęto wyprawiać się w XVI wieku, w celach naukowych i w latach 60-tych XVI w. potrafiono określić wysokość Śnieżki. Ze względu na to, że pomiary były wykonywane względem powierzchni Mórz: Północnego, Białego i Adriatyku, istniały rozbieżności i nieścisłości informacji turystycznych. W 1681 roku, na Śnieżce powstała kaplica ku czci św. Wawrzyńca (patron poszukujących skarbów). Odkąd zaczęto tu odprawianie nabożeństw, ściągały do niej rzesze pielgrzymów. W początkach XIX wieku kaplica dodatkowo zaczęła pełnić funkcję schroniska, dopóki w 1850 roku nie powstał budynek specjalnie przystosowany do celów turystycznych. W końcu XIX wieku, a dokładnie 1899 roku powstało na Śnieżce obserwatorium meteorologiczne, do dziś pełniące swoją funkcję. Jak się okazało, było to najdroższe przedsięwzięcie na owe czasy w całej Europie, ponieważ cały sprzęt i materiały budowlane zostały przeniesione na szczyt Śnieżki przez tragarzy. W niedługim czasie po wybudowaniu obserwatorium wybudowano drogę dojazdową dla pracowników obserwatorium i schroniska, zwaną Drogą Jubileuszową. Kilka pożarów nawiedzających schronisko zmuszało do jego kilkakrotnej przebudowy. Obecne jest czwartym z kolei, ma kształt trzech umieszczonych na sobie spodków i w jednym z nich (najwyższym) zlokalizowane jest obserwatorium Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej.

Śnieżkę zazwyczaj spowija mgła, ale gdy panują dobre warunki pogodowe o wysokiej przejrzystości powietrza, można zobaczyć dokładnie całą panoramę Polskich Karkonoszy, Czeskich Karkonoszy, Kotlinę Jeleniogórską, Góry Kamienne, Sowie, Wałbrzyskie, Stołowe, Orfickie a nawet masyw Śnieżnika. Czasami, przy odrobinie szczęścia można dostrzec odległy Wrocław, a w zasadzie łunę światła ulicznego unoszącą się nad miastem. Niestety jest to rzadki widok dla turystów, ponieważ jest możliwy nocą i najbardziej prawdopodobny zimą, kiedy szlaki są pozamykane a wejście na Śnieżkę ograniczone.

Najniższe wzniesienie wschodniej części Karkonoszy po stronie polskiej to wał Grzbietu Lasockiego, a najwyższe to m.in. Góra Borowa (1055 metrów n.p.m.). Grzbiet Lasocki rozciąga się między doliną Bobru a przełęczą Okraj w okolicach Kowar, tam zmienia swój kierunek na południowy zachód i przechodzi w wał Czarnego Grzbietu, który kończy się u podnóża Śnieżki. W wale Czarnego Grzbietu największą górą dominującą nad pozostałymi jest Czarna Kopa osiągająca 1407 metrów wysokości n.p.m. Czarny Grzbiet przecina Sowia Dolina. W załamaniu największego grzbietu Karkonoszy i Czarnego Grzbietu znajduje się dolina Łomniczki, której wody spływają kaskadami po stromych zboczach kotłów.

Od podnóża Śnieżki w kierunku zachodnim rozciąga się Równia pod Śnieżką, która wzdłuż granicy polsko czeskiej przechodzi w górę Smogornię (1489 metrów n.p.m.) wraz z kotłami na jej północnych stokach, w których znajdują się oddzielone od siebie Mały i Wielki Staw.

Dalej ku zachodowi znajduje się szczyt Śmielca (1424 metry n.p.m.) a w jego okolicach trzy kotły polodowcowe. Najbliżej, w stoku tej góry występuje Czarny Kocioł tzw. Jagniątowski a w kierunku na zachód, na stoku Wielkiego Szyszaka najbardziej znane w Karkonoszach kotły - Wielki Śnieżny Kocioł i Mały Śnieżny Kocioł. Ich nazwa "śnieżne" nie wzięła się bez przyczyny, bowiem warunki mikroklimatyczne tych kotłów sprawiają, że nierzadko przez cały rok utrzymuje się tu śnieg.

Z ważniejszych szczytów głównego masywu Karkonoszy, oprócz tych wymienionych należy zwrócić jeszcze uwagę na Łabski Szczyt (1741 metrów n.p.m.), z którego zboczy po czeskiej stronie bije źródło Łaby, oraz górująca nad Szklarską Porębą Szrenica (1362 metry n.p.m.).

Krajobraz po czeskiej stronie gór jest podobny, charakteryzuje go duża powierzchnia zrównania tak jak po stronie polskiej i głębokie, wcięte doliny o stromych zboczach. Najbardziej znanym kotłem polodowcowym jest Obři Důl znajdujący się na południowych zboczach Śnieżki oraz inny - występujący naprzeciwko polskich Śnieżnych Kotłów.

OSADNICTWO I TURYSTYKA W KARKONOSZACH

Historia wypraw w Karkonosze sięga czasów prehistorycznych, kiedy na terenach obecnych gór żyły plemiona pogańskie, pielgrzymujące do swoich miejsc kultu, np. do źródeł Łaby czy źródła na zboczu Grabowca. Wydeptały one pierwsze ścieżki, prowadzące ze Śląska do Czech, tzw. "Czeska Droga" i "Śląski Trakt". Obie drogi spełniały funkcję szlaków handlowych. Na temat ludów zamieszkujących Karkonosze, oraz ich dróg, ścieżek, którymi się przemieszczali a także działalności jaką prowadzili na tych terenach, powstało wiele mniej lub bardziej trafnych hipotez. Jedna z nich, przedstawiana przez Bohdana W. Szarka w przewodniku jego autorstwa mówi, że już 2 tys. lat przed n.e. obszary Sudetów zamieszkiwali ludzie przybyli z Krety, i zajmowali się wydobywaniem różnych cennych kruszców. W latach 80-rych XX wieku przeprowadzono badania i wykopaliska, które potwierdziły tą hipotezę. Inna hipoteza i badania stwierdzają obecność Celtów na tych terenach około 400-300 lat przed n.e. Dowodzą tego pozostawione przez nich szyby górnicze i część nazw geograficznych. Skarby Sowiej Doliny - części współczesnego Karpacza, miały być właśnie odkryte przez plemiona celtyckie. Nie ma pewności jak było naprawdę, można jedynie snuć przypuszczenie poparte nie zawsze jednoznacznymi odkryciami. Jest jednak pewne, że w wieku XII żyli tutaj górnicy, tzw. Waloni, Walończycy, Flamandczycy, Włosi i Niemcy, odkrywcy tych terenów. W celu poszukiwania kruszców i metali przemierzyli oni całe Karkonosze, opanowali sztukę orientacji w terenie, znaczenia dróg i ścieżek, a w XVI wieku wydobycie najcenniejszych złóż. Pozostawili wyryte na kamieniach i głazach znaki służące im do orientacji w terenie i łatwej lokalizacji złóż.

Gdy złoża zaczęły się wyczerpywać, nastąpiła ekspansja hutników, drwali i pasterzy, a wraz z nimi gwałtowna eksploatacja borów i lasów, które z czasem ustąpiły miejsca łąkom i pastwiskom powstałym po wyrębie drzewostanów.

Na drugą połowę XVI wieku, przypada wzrost zainteresowania naukowców karkonoskimi terenami, przez organizowanie wypraw. Pojawiły się wówczas pierwsze mapy, rozprawy naukowe, opisy przyrodnicze. W 1580 roku malarz i kronikarz z Trutnova - Szymon Hüttel stworzył mapę południowej strony Karkonoszy, z licznymi nazwami i szczegółami śląskiej strony, a także rejestruje przebieg "Traktu Śląskiego". Według mapy Hüttela, jedna z ważnych średniowiecznych dróg Sudetów, zaczynała się w okolicach Sosnówki, prowadziła do Przełęczy Bierutowickiej, omijała z boku dzisiejszą Polanę i dalej zdążała do doliny Pląsawy. Następnie prowadziła przez stok Złotówki na Równię pod Śnieżką. Tam droga ulegała rozwidleniu, jedna odnoga prowadziła na Śnieżkę, a druga zdążała w kierunku Czech. Rozwój prawdziwej turystyki, do postaci w jakiej występuje współcześnie, nastąpił w wieku XVII. Zapoczątkowały ją pielgrzymki do kaplicy św. Wawrzyńca na Śnieżce, gdzie odprawiano nabożeństwa ze zmienną częstotliwością. Trwało do 1812 roku. Wtedy kapliczka została zamknięta a ołtarz przeniesiono na Grobowiec do nowo wybudowanej kaplicy. Obydwie kapliczki (na Śnieżce i Grobowcu) ufundowała rodzina Schaffgotschów. W ten sposób chcieli przypieczętować prawo własności do części Karkonoszy, której faktycznie byli właścicielami. W ich posiadaniu były tereny Kotliny Jeleniogórskiej oraz obszary wysokogórskie.

W końcu XVII wieku, ruch turystyczny obejmował głównie samą Śnieżkę i z wielu przyczyn pomijał inne obszary górskie. Pierwszą podstawową przyczyną był brak oznakowanych szlaków, a na Śnieżkę prowadziła dobrze wszystkim znana i ukształtowana droga. Inne szczyty były mało znane a ścieżki były pozacierane, lasy pełne niebezpiecznych dla człowieka zwierząt i wyprawa w góry w owych czasach była bardzo ryzykowna.

W XIX wieku ruch turystyczny w Karkonoszach ożywił się znacznie, przemierzano góry i poznawano nowe drogi i szlaki. W Jeleniej Górze powstało pierwsze w Europie zrzeszenie tragarzy i przewodników górskich. Na początku XIX wieku bardzo modne, ale też dość kosztowne było przemierzanie gór w lektykach.

W tym samym czasie w górach zaczęły powstawać pierwsze schroniska. Do ich budowy wykorzystywano szałasy i budy pasterskie, a było ich wtedy dużo w Karkonoszach, ponieważ wypas bydła i owiec na halach był bardzo intensywny. Pasterze porzucali hodowlę zwierząt, a zaczęli zajmować się prowadzeniem schronisk i przyjmowaniem turystów na nocleg. Z czasem, kiedy sieć dróg, ścieżek i szlaków się zagęściła, w Karkonoszach zaczęło pojawiać się coraz więcej turystów, skromne schroniska przekształcały się w górskie hotele, a pasterze z właścicieli schronisk, zmieniali się stopniowo w przewodników górskich. Spośród nich, w historii przewodnictwa karkonoskiego jako jeden z pierwszych, zapisał się Samuel Steiner, który zginął bohatersko, ratując turystę z lawiny śnieżnej.

W 1849 roku, Rozalia Saulusowa napisała i wydała pierwszy polski przewodnik po Karkonoszach pod tytułem "Warmbrum i okolice w 38 obrazach zebranych w 12 wycieczkach przez Pielgrzymkę w Sudetach". W II połowie XIX wieku turystyka w Karkonoszach przybrała zupełnie inny, nie turystyczny charakter. Liczne schroniska uległy przekształceniu i zaczęły oferować oprócz noclegów, możliwości odpoczynku i ciepłego pożywienia, także piwo i inne popularne wówczas trunki. Sytuację, jaką można było zastać wtedy wybierając się w góry opisuje Mieczysław Orłowicz. Według jego relacji z początku XX wieku, Karkonosze nie były ostoją dla ludzi szukających ciszy i spokoju, ale były miejscem bardzo hałaśliwym. Ścieżki i szlaki były zadeptywane, odległości między schroniskami były niewielkie, nawet niekiedy krótsze niż jeden kilometr. Właścicielami prawie wszystkich schronisk byli Niemcy, czeskich nie było praktycznie wcale. Każde schronisko oferowało piwo, a reklamy informujące o tym rozmieszczone były wzdłuż ścieżek i szlaków. Po niemieckiej stronie gór można się było napić "piwa bawarskiego", a po austriackiej stronie gór - "pilznera". W ten sposób, zatrzymując się wiele razy po drodze na kufel zimnego piwa można było przebyć chwiejnym krokiem drogę z Karpacza do Szklarskiej Poręby. Jak pisze dalej Orłowicz, wszyscy "turyści" umilali sobie wędrówkę głośnym śpiewaniem, poza tym mniej więcej w odległości 100 metrów stali kataryniarze i dodawali ducha "wędrowcom" marszami i walcami wiedeńskimi, a tresowane zwierzęta wróżyły przyszłość zakochanym parom.

Takie były początki turystyki w XX wieku, która w znacznym stopniu przyczyniła się do zniszczenia górskiej przyrody, ale późniejsze lata wcale nie były łaskawsze dla górskich ekosystemów, ponieważ powstały fabryki, zakłady przemysłowe, wyciągi i trasy narciarskie. Ich działalność przyczyniła się do pogłębienia zniszczeń ekologicznych w Karkonoszach.

W historii turystyki karkonoskiej, tradycją trwającą przeszło 100 lat, było organizowanie kuligów. Początkowo wykorzystywano do tego sanie służące wcześniej do zwożenia siana i drewna w niższe partie gór. Na przełomie XIX i XX wieku w górach było około 400 sztuk sań, i w ciągu roku organizowano około 4000 kuligów. Równocześnie rozwijało się narciarstwo, wykorzystując coraz wyżej położone stoki, nawet zbocza Śnieżki. Pierwsze próby zjazdów na nartach miały miejsce już w 1885 roku. Rok 1894 to data powstania pierwszego klubu narciarskiego. Rok później po raz pierwszy zorganizowano zawody narciarskie, a 1897 roku wybudowano pierwszą skocznię narciarską. Jeszcze w XIX wieku, a dokładnie w 1899 roku, w Szczepanicach miały miejsce zorganizowane po raz pierwszy zawody narciarskie o charakterze międzynarodowym. W 1900 roku w śląskiej części Karkonoszy zawiązano klub narciarski, kolejne lata rozwoju narciarstwa, to budowa skoczni narciarskich na Hali Szrenickiej (1905 rok), w Karpaczu (1912 rok), i w Szklarskiej Porębie (1931 rok) oraz budowa toru saneczkowego w 1925 roku. Do tej pory jest to jedyny tor saneczkowy w Polsce, wykorzystujący naturalne ukształtowanie terenu. Po wojnie został dodatkowo rozbudowany.

Tą olbrzymią ekspansję turystyczną w Karkonoszach przerwała II wojna światowa. Po jej zakończeniu od zera budowano zaplecze turystyczne w Karkonoszach. Ze względu na panujący wówczas ustrój, przedwojenne pensjonaty przekształcano masowo w domy wypoczynkowe dla FWP, natomiast schroniska turystyczne upaństwowiono. Jednak, w ciągu 50-letniej historii PRL-u turystyka w całych Sudetach działała najprężniej. Przede wszystkim góry stały się dostępne dla wszystkich, nawet tych najmniej zamożnych, ponieważ Państwo wykładało środki na utrzymywanie schronisk i ceny noclegów były niskie. W historii powojennej turystyki Karkonoszy miało miejsce kilka ważnych wydarzeń. Zaraz po zakończeniu wojny, w 1945 roku w Jeleniej Górze powołano organizację pod nazwą "Dolnośląskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze". W 1947 rozpoczęto prace nad polskim oznakowaniem szlaków, i pierwsze z nich wytyczono właśnie w Sudetach, a ściślej w Karkonoszach. Wtedy też po raz pierwszy po wojnie zorganizowano kursy przewodników sudeckich. Jeszcze jedna ważna data związana jest z powstaniem "Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego - GOPR", i miało to miejsce w 1945 roku.

Wśród ważniejszych turystycznych miejscowości Karkonoszy, należy wymienić Karpacz ze znaną w całej Polsce XIII wieczną świątynią Wang. Została ona przeniesiona z Norwegii w połowie XIX wieku z miejscowości pod nazwą Wang. W chwili obecnej jest to kościół ewangelicko-augsburski. Inne znane zabytki Karpacza to dom laboranta, karczma sądowa - dzisiaj dom wypoczynkowy "Bachus", a także Muzeum Sportu i Turystyki. W pobliżu rośnie pomnik przyrody, którym jest lipa zwana sądową i znajdują się Krucze Skały z grotami.

Drugim ważnym turystycznie miastem Karkonoszy jest Szklarska Poręba. Wśród zabytków posiada dwa neoromańskie kościoły z XIX wieku, XVII-wieczną kaplicę cmentarną i XVIII-wieczny kościół poewangelicki, oraz XIX i XX-wieczne domy wczasowe. Poza tym dobra baza turystyczna i noclegowa znajduje się w Przesiece, Miechowicach i Sobieszowie.

Karkonosze posiadają dobrze rozwiniętą sieć szlaków do wędrówek pieszych, wyciągów krzesełkowych i nartostrad.