Chrześcijaństwo

Chrześcijaństwo to religia monoteistyczna i uniwersalistyczna, której istotą jest wiara w Jezusa Chrystusa. Chrześcijaństwo powstało w I w. n. e. w łonie ówczesnego judaizmu, jako wynik działalności Jezusa, jego nauczania, czynów, śmierci oraz zmartwychwstania, które od początku stanowiło główną tezę wiary chrześcijańskiej i motyw działania pierwszych chrześcijan. Pierwsza wspólnota chrześcijańska powstała w Jerozolimie po Zesłaniu Ducha Świętego, była skupiona wokół 12 apostołów z Piotrem na czele i praktykowała chrzest, Eucharystię i życie wspólnotowe. Misjonarze chrześcijańscy zwracali się do Żydów w kraju Izraela i w diasporze, ale również do pogan, wśród których osiągnęli większe sukcesy. Po wojnie żydowskiej (66-70 r.) nastąpiło zupełne zerwanie między judaizmem a chrześcijaństwem. Chrześcijanie tworzyli wspólnoty lokalne, a zarazem mieli świadomość przynależności do jednej religijnej wspólnoty wiary i życia w Chrystusie. Tradycja o Jezusie oraz wiara i życie pierwotnego chrześcijaństwa znalazły wyraz w spisanych w 2 połowie l w. księgach Nowego Testamentu, które wszedłszy do kanonu Biblii stanowiły odtąd podstawę chrześcijaństwa.

Po śmierci apostołów ukształtowała się zasada jednoosobowego przełożeństwa w gminach chrześcijańskich, na przeł. I/II w. zaś istniała już 3-stopniowa hierarchia (biskup, prezbiterzy, diakoni). Wyróżnione miejsce zajmowali biskupi Rzymu, następcy św. Piotra, który tam poniósł śmierć. Do pocz. IV w. w niektórych prowincjach rzymskich chrześcijaństwo przyjęła prawie połowa mieszkańców, osiągnęło też ono znaczne wpływy w krajach na wschód od imperium. Stało się tak mimo wielokrotnych krwawych prześladowań chrześcijan ze strony ludności pogańskiej i władz państw, męczeństwo stawało się świadectwem wierności Chrystusowi, które przyciągało do nowej religii.

Ustanowienie tolerancji religijnej przez cesarza Konstantyna Wielkiego (tzw. edykt mediolański) spowodowało, że chrześcijaństwo osiągnęło przewagę w krajach imperium rzymskiego i 380 stało się jego religią państwową (Teodozjusz l Wielki). Wolność religijna umożliwiła zorganizowanie się chrześcijaństwa w skali całego imperium (patriarchaty, metropolie) oraz gromadzenie się biskupów na synodach i soborach. Sobory potwierdziły chrześcijańską wiarę w Trójcę Świętą, a w szczególności boskość Syna Bożego i Ducha Świętego oraz wiarę w 2 natury w Chrystusie, boską i ludzką, jak też godność Marii jako Matki Bożej. Bodźcem dla oficjalnego ogłaszania dogmatów były spory doktrynalne, szczególnie wokół problemu boskości Chrystusa. W cesarstwie rzymskim arianie uzyskali okresową przewagę polityczną, natomiast nestorianizm i monofizytyzm w połączeniu z poczuciem odrębności narodowej, doprowadziły do odseparowania się Kościołów w Azji i Afryce (Armenia, Mezopotamia, Syria, Egipt, Etiopia). Umieszczenie stolicy cesarstwa w Konstantynopolu przyczyniło się do wzrostu znaczenia biskupów, a potem patriarchów tego miasta.

W XVI w. Europę ogarnęła reformacja. Powstanie protestantyzmu stało się zarzewiem wzajemnych prześladowań i wojen religijno-politycznych, doprowadzając do trwałego podziału na kraje katolickie i protestanckie (Anglia, Skandynawia, północne Niemcy). Jednoczesna reforma wewnątrz katolicyzmu (sobór trydencki, jezuici, kontrreformacja) akcentowała tradycję łacińską i władzę papieży (później Sobór Watykański I), natomiast w sztuce wyraziła się najpełniej w baroku. Udana unia z prawosławnymi w państwie polsko-litewskim (Brześć 1596, unici) pogorszyła jednak stosunki między katolikami i prawosławnymi. W ramach protestantyzmu wyłoniły się w XVIII-XX w. liczne nowe wyznania. Odkrycia geograficzne i zakładanie kolonii pozwoliły na ekspansję chrześcijaństwa poza Europę.

Laicyzacja i sekularyzacja kultury europejskiej, trwająca od renesansu przez oświecenie i rewolucję francuską aż po czasy współczesne, która przejawiła się m. in. w świeckości państw w XIX-XX w., ruchach deistycznych (wolnomularstwo), ateistycznych (zwłaszcza marksizm) i nacjonalistycznych (nazizm), a współcześnie w religijności synkretycznej oraz materializmie praktycznym - osłabiła w krajach bogatszych wpływ chrześcijaństwa na życie publiczne i prywatne. Niejednokrotnie prowadziła ona również do kryzysów wewnątrz samego chrześcijaństwa (tendencje modernistyczne w doktrynie i liberalne w etyce).

Liczbę wyznawców chrześcijaństwa szacuje się na blisko 1, 8 mld, czyli ponad 30% ludności świata (katolicy ok. 970 mln, prawosławni 150 mln, starożytne Kościoły wsch. 30 mln, anglikanie 60 mln, protestanci 300-450 mln, sekty na pograniczu chrześcijaństwa ok. 150 mln). Chrześcijaństwo jest największą z religii monoteistycznych; chrześcijanie przeważają w Europie, Ameryce i Australii, w Afryce stanowią ok. 1/3 ludności, w Azji - niewielką mniejszość.

Chrześcijaństwo wzywa człowieka do nawiązania osobistej więzi z Bogiem, której czynnikami są: Słowo Boże, wiara, łaska, sakramenty, modlitwa, mistyka i kontemplacja; właściwą postawą wobec Boga jest miłość, adoracja i rozumne, wolne posłuszeństwo; zewnętrzną i społeczną formą modlitwy i adoracji jest w Kościele kult (liturgia), w sakramentach znakom zewnętrznym towarzyszy wewnętrzny dar łaski. Według chrześcijaństwa Bóg żąda od ludzi miłości bliźniego, która jest nieodłączna od miłości Boga oraz stanowi jej konieczny sprawdzian (wzorem jest tu miłość Osób w Trójcy i miłość Boga do ludzi). Wymagania zawarte w przykazaniu miłości bliźniego są konkretyzowane w przykazaniach szczegółowych, zawartych w Biblii (zwł. Dekalog: nakaz uznania Boga i ochrona życia ludzkiego, wierności małżeńskiej i rodziny, własności) Jezus żąda od człowieka doskonałości (Kazanie na Górze), etyka chrześcijańska domaga się naśladowania Chrystusa i pokazuje drogę do świętości, jej uzasadnieniem jest wiara, że Bóg jest miłością, a przeznaczeniem ludzi - wieczne życie z Bogiem, z tego, ze człowiek czyni zło, wynika konieczność nawrócenia i stałego nawracania się (metanoja, sumienie). Reprezentanci chrześcijaństwa wobec zmiennych okoliczności społecznych i kulturowych formułują szczegółowe wskazówki duchowe, moralne, prawne i praktyczne co do realizowania zasad chrześcijaństwa (np. szkoły duchowości, prawo małżeńskie, nauczanie społeczne).

Mimo istnienia zrębu zasad wspólnych, różnice między wyznaniami chrzęść pozostają liczne, katolicyzm, prawosławie i protestantyzm różnią się głównie w poglądach na naturę, rolę i strukturę Kościoła, niektórzy chrześcijanie nie chcą być przypisani do określonego wyznania, odrębne są poglądy protestantów na wiarę, łaskę i sakramenty, mniejszą rolę odgrywają spory co do Trójcy i Chrystusa (oprócz starożytnych Kościołów wschodnich i unitarianizmu trzeba tu wymienić tendencję liberalne go protestantyzmu do widzenia w Jezusie głównie człowieka) Z przekonania o wynikłej z Objawienia znajomości prawdziwego Boga wynika dla chrześcijan prawo i obowiązek misji głoszenia swojej nauki wszystkim ludziom. Chrześcijaństwo widzi siebie jako wyróżnione narzędzie Boga w dziele zbawienia świata. W stosunku do innych religii nie zajmuje postawy jednolitej, od starożytności w chrześcijaństwie istnieją na ich temat opinie negatywne (że są przeszkodą dla prawdziwej wiary, a nawet dziełem szatana) i przychylne (że są owocem szczerego poszukiwania Boga, odpowiedzią na objawienie się Boga poprzez świat stworzony, a nawet drogą do zbawienia dla swoich wyznawców), szczególne miejsce zajmuje judaizm, jako religia odwołująca się do tego samego Objawienia (Stary Testament).

Islam

Islam zrodził się na pustynnych obszarach Półwyspu Arabskiego. Obszar ten przez samych Arabów nazywany jest "Wyspą Arabów" (Dżazirat al-Arab), ponieważ z trzech stron oblewają go wody mórz, z czwartej zaś od reszty świata oddziela bezmiar "morza piasków". To właśnie pustynia wyznaczyła kierunek rozwoju kultury arabskiej, określając wcześniej tryb życia swych mieszkańców - arabskich Beduinów, czyli koczowników. Przemierzali oni nieurodzajne ziemie w poszukiwaniu obfitych pastwisk dla swych stad, najczęściej nocami, aby ukryć się przed zabójczymi promieniami słońca, zajęci stałymi walkami międzyplemiennymi, które kształtowały rytm przedmuzułmańskiej historii tych obszarów.

Założycielem islamu był Muhammad Ibn Abd Allah, znany w Europie pod zlatynizowanym imieniem Mahometa. Muhammad urodził się w Mekce ok. 670 r.n.e. w zubożałym, choć o głębokich tradycjach rodzie Haszymitów z plemienia Kurajsz. Do czterdziestego roku życia nie wyróżniał się niczym szczególnym, zajmując się handlem i prowadzeniem karawan głównie do Syrii. Przełomowy moment w życiu Muhammada nastąpił około 610 roku, kiedy to podczas rozmyślań w pieczarze Al-Hira w okolicach Mekki usłyszał słowa, które obecnie stanowią fragment 96 sury Koranu: "Recytuj! W imię Pana, który cię stworzył! On stworzył człowieka z grudki krwi zakrzepłej i nauczył człowieka, czego dotąd nie umiał." Te słowa Boga przekazał przerażonemu zrazu Muhammadowi archanioł Gabriel. Od tej chwili Muhammad ze zwykłego kupca przekształcił się w natchnionego przez Boga proroka, głosiciela wiary, która według niego nie miała być nową religią, lecz kontynuacją działalności proroków starotestamentowych i Jezusa. Ale nowa "dobra nowina" nie została przyjęta ani przez chrześcijan i Żydów, którzy w nowej religii dostrzegali jedynie zniekształcenia własnych idei, ani przez mekkańczyków, szczególnie bogatszych, dla których dochody związane z obsługą miejscowych kultów politeistycznych stanowiły znaczną część zarobków. Poza tym zagrażały im niebezpieczne idee równości i kary za grzechy. O tym bowiem głównie mówił Prorok w pierwszym okresie swej działalności. W kolejnych objawieniach ukazywał niebo i piekło, opowiadał o nakazach i zakazach, jakie nałożył Bóg na swoją wspólnotę. Prześladowania i drwiny, na jakie wydana została młoda wspólnota składająca się głównie z miejscowej biedoty, doprowadziły do tak zwanej "małej hidżry", czyli emigracji do chrześcijańskiej Etiopii. W kilka lat później, w roku 622, nastąpiła właściwa hidżra, czyli emigracja Muhammada i jego wyznawców z Mekki do Medyny. Ten rok uznany został za właściwy początek historii muzułmanów, stając się wkrótce po śmierci Proroka oficjalnie pierwszym rokiem nowej ery. Moment ten to jednocześnie kolejny przełom w życiu Muhammada. Z natchnionego proroka przekształca się on w polityka i prawodawcę. Świadczą o tym fakty historyczne z jednej strony, a treść objawień z okresu medyneńskiego z drugiej. Rozpoczyna się czas walk Proroka z plemionami arabskimi oraz niewiernymi i nielojalnymi rodakami z Mekki. To właśnie ich dotyczą koraniczne wersety o zwalczaniu niewiernych nawet siłą. Po kilku bitwach, w których nie zawsze towarzyszyło muzułmanom szczęście, w 632 roku prorok ostatecznie opanował rodzinne miasto, a w kilka miesięcy później zmarł. W tym momencie pod sztandarem islamu znajdowała się większość plemion zamieszkujących Półwysep Arabski.

Źródła doktryny muzułmańskiej: Koran i sunna

Podstawą wiary islamu jest jego święta księga, Koran, zawierająca wszystkie najważniejsze zasady doktrynalne tej religii. Ich rozwinięciem i uzupełnieniem jest sunna (Tradycja), składająca się z hadisów, czyli opowieści o czynach, gestach i słowach Proroka Muhammada. Koran i sunna stały się źródłem prawa i teologii islamu.

Koran zawiera najważniejsze elementy doktryny religijnej i prawnej religii muzułmańskiej. Początkowo był zapamiętywany i sporadycznie zapisywany jeszcze za życia Proroka. Ostateczna wersja powstać miała za czasów trzeciego kalifa Usmana (panował w latach 644-656). Na jego polecenie święta księga została spisana przez sekretarza Proroka, Zajda Ibn Sabita. Jednakże ta wersja Koranu, którą znamy obecnie, powstała dopiero w X wieku. Koran składa się ze 114 rozdziałów, zwanych surami, z czego 90 to sury powstałe w Mekce, a 24 - w Medynie. Koran określa dogmaty islamu, przepisy dotyczące oddawania czci Bogu, przepisy obyczajowe oraz przepisy prawne (elementy prawa rodzinnego, karnego, cywilnego i spadkowego). Obejmuje on wiele elementów staroarabskich, które przystosowane zostały do praktyki nowej religii, a także liczne wątki starotestamentowe i mniej liczne ewangeliczne. Łańcuch prorocki islamu rozpoczyna się od Adama, a kończy na Muhammadzie, który nazywany jest "pieczęcią proroków". Na kartach świętej księgi pojawiają się także Noe, Abraham, Izaak, Hiob, Mojżesz, Salomon i Jezus, choć ten ostatni tylko w funkcji proroka.

Ze względu na swe historyczne korzenie islam uznawał zawsze względne równouprawnienie innych religii monoteistycznych, przede wszystkim judaizmu i chrześcijaństwa, a ich wyznawców określał nazwą "ahl al-kitab", czyli ludzie księgi.

Drugim po Koranie źródłem doktryny islamu jest tzw. sunna, czyli teoria i praktyka ortodoksji muzułmańskiej, zwana także Tradycją. Na sunnę składają się hadisy, czyli opowieści o czynach i wypowiedziach Proroka Muhammada. Z tego względu całe życie muzułmanina jest imitatio Muhammadi, naśladowaniem Proroka. Do powstania sunny przyczynił się fakt, że Koran nie zawiera jednak wszystkich szczegółów dotyczących prawa muzułmańskiego. Przez to stanowi ona niejako uzupełnienie świętej księgi. W VIII wieku n.e., kiedy zaczęli już wymierać ludzie, którzy pamiętali Proroka i mogli zaświadczyć o jego słowach, rozpoczął się proces spisywania sunny. W tym czasie powstały najważniejsze zbiory tradycji islamu. Najważniejsze z nich to dwa dzieła zatytułowane Sahih, to jest Poprawny [zbiór tradycji], autorstwa Al-Buchariego (810-870) i Muslima (817-874). Nie są to oczywiście jedyne zbiory tradycji, których powstawały dziesiątki. Te jednakże najbardziej rozpowszechniły się i zyskały największe uznanie wśród wyznawców i uczonych w piśmie.

Pięć filarów islamu

Wiara islamu opiera się na pięciu podstawowych artykułach, zwanych także filarami (arab. arkan ad-din). Są to: szahada - wyznanie wiary; hadżdż - pielgrzymka do Mekki; zaka - jałmużna; saum - post; sala - modlitwa kanoniczna.

Islam nie jest religią jednorodną. Pierwszy rozłam nastąpił jeszcze w VII wieku, kiedy to powstał skrajny odłam charydżytów. Zwalczany przez kalifat charydżytyzm właściwie zaniknął już pod koniec VII wieku, do dziś przetrwała jedynie najbardziej umiarkowana sekta charydżytów, ibadyci. Wkrótce potem narodził się szyizm, istniejący do dziś drugi co do wielkości po ortodoksyjnym sunnizmie odłam islamu. Punktem wyjścia dla powstania tego ruchu nie były zasady dogmatyczne, lecz kwestie natury politycznej. Prorok Muhammad nie pozostawił po sobie żadnego testamentu, dlatego zaraz po jego śmierci nastąpił spór o inwestyturę. Jedna z grup uważała, że władzę w kalifacie powinien przejąć Ali Ibn Abi Talib, kuzyn i zięć Proroka, jeden z pierwszych jego wyznawców. Inna grupa była przeciwnego zdania twierdząc, że prawo do dziedziczenia po Proroku ma jego ród.

Buddyzm

Buddyzm jest uważany często za ruch religijny. Jego twórcą był Gautama z rodu Siaków. Buddyzm głosi idee tolerancji dla odmiennych poglądów i wierzeń (uznając je za różne sposoby głoszenia tej samej prawy o człowieku), równości społeczeństw i potępia kastowość. Znalazł wielu wyznawców wśród ludów żyjących w surowych warunkach przyrodniczych i społecznych. OD swoich wyznawców wymaga wyrzeczenia się uciech, czystości serca, życzliwości dla wszelkich form życia, a przede wszystkim dla cierpiących. Językiem buddyzmu jest język jego wyznawców. Kolebką buddyzmu są Indie. Obszary wyznawców: Południowo-Wschodnia i Wschodnia Azja, w tym Indie, Birma, Sri Lanka, Indochiny i Archipelag Malajski, Tybet, Korea i Japonia.

Buddyzm ma już dwa i pół tysiąca lat. Jest ścieżką rozwoju, która zawiera elementy religii, filozofii i psychologii. Różnica między buddyzmem a innymi religiami, np. chrześcijaństwem, jest taka, że nie opiera się on na wierze oraz dogmatach, lecz głównie na doświadczeniu.

Wiele osób wyobraża sobie buddystów jako mnichów, ubranych w kolorowe szaty, a tymczasem większość europejskich buddystów to osoby świeckie, prowadzące normalne, aktywne życie oraz potrafiące wykorzystać potencjał tkwiący w każdej sytuacji.

Około roku 530 przed Chrystusem Siddhartha Gautama z królewskiego rodu Siakjów urzeczywistnił oświecenie, absolutny stan doskonałości umysłu. Od tego momentu znany jest w dziejach jako Budda Siakjamuni. Przez kolejnych 40 lat przemierzył wzdłuż i wszerz cały subkontynent indyjski, udzielając nauk tysiącom zainteresowanych. W kolejnych wiekach - w oparciu o jego wskazówki - powstały dziesiątki szkół w ramach trzech podstawowych poziomów buddyzmu, które nazwano "pojazdami" służącymi w drodze do celu - oświecenia (diamentowy, większy i mniejszy pojazd).

W pierwszej połowie III w. p.n.e. prawie całe Indie zostały zjednoczone politycznie pod berłem cesarza Asioki z rodu Maurjów. Asioka był utalentowanym uczniem buddyjskich mistrzów i to okres jego panowania uważa się za czas narodzin cywilizacji buddyjskiej, w której wszelkie przejawy życia społecznego są zdominowane zaleceniami płynącymi z nauk Buddy. Czasy panowania Asioki to również początek rozkwitu rozmaitych szkół buddyjskich także poza terenami starożytnych Indii. Buddyzm dotarł do krajów sąsiednich, azjatyckich państw cywilizacji hellenistycznej, a także - dzięki rozwojowi handlu wzdłuż jedwabnego szlaku - do Azji Centralnej. Nauka Buddy inspirowała w tym okresie także mieszkańców Cejlonu. W I w. n.e. buddyzm dotarł do Chin i stopniowo przeniknął do Korei oraz Japonii, a później, od V w. n.e., zadomowił się wśród społeczeństw Indochin i Indonezji. Państwa buddyjskie różniły się od innych starożytnych kultur m.in.: brakiem napastniczej polityki wojennej, tolerancją religijną, łagodnością praw i kar (odstąpienie od kar śmierci, okaleczeń i tortur na rzecz zadośćuczynienia grzywną i wygnania poza granice państwa).

W VIII w. n.e. nauki Buddy zostały zaprezentowane Tybetańczykom przez mistrza Padmasambhawę i innych indyjskich nauczycieli. Na przestrzeni wieków rozwinęły się w Tybecie cztery wielkie szkoły buddyzmu. W końcu XIII w. tybetańscy nauczyciele buddyjscy zaczęli być przewodnikami duchowymi mongolskich chanów i cesarzy chińskich. Od XVII w. natomiast w Tybecie w wyniku zaangażowania się Mongołów w sprawy wewnętrzne Tybetu dominujące wpływy polityczne uzyskała szkoła Gelugpa z Dalaj Lamami na czele. Kultura tybetańska, która dotarła w XVII w. nawet do stepów nadwołżańskich we wschodniej Europie, została w samym Tybecie w przeważających rozmiarach zniszczona przez chińskich komunistów po II wojnie światowej. Od XIX wieku nauki Buddy stały się przedmiotem badań i praktyk także Europejczyków, którzy współcześnie coraz liczniej utożsamiają się z buddyzmem. W Polsce największą liczbę zwolenników i uczniów buddyzmu skupia się wokół duńskiego nauczyciela diamentowego pojazdu - Lamy Ole Nydahla, który jest przedstawicielem tybetańskiej szkoły Karma Kagyu.