Od Krakowa do Częstochowy ciągnie się pas wzniesień powstałych w okresie jurajskim. Można spotkać wiele różnych nazw używanych w stosunku do tej krainy geograficznej takich jak Wyżyna Krakowska, Wyżyna Krakowsko-Wieluńska czy Jura Krakowsko-Częstochowska. Określanie tego obszaru jako Wyżyna Krakowsko-Częstochowska jest jednak najbardziej popularne wśród geografów. Geneza określenia jura związana jest z pograniczem szwajcarsko-francuskim, gdzie powstał duży łańcuch górski nazywany Jurą Szwabską i Jurą Frankońską. Opis budowy geologicznej tego pasma, która związana jest z jednym z okresów ery mezozoicznej, był pierwszym opisem tych utworów. Okres geologiczny, w którym one powstały, otrzymał z tego powodu nazwę jura. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska jest głównie zbudowana z wapieni pochodzenia jurajskiego i dlatego zaproponowano używanie francuskiego określenia jura również w stosunku do tej polskiej wyżyny. Określenie jura również często funkcjonuje w terminologii turystycznej np. Związek Gmin Jurajskich czy Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych.
Powierzchnia tej krainy geograficznej wynosi 2615 km2, czyli obejmuje blisko 0,8 % łącznej powierzchni kraju. W jej skład wchodzą następujące mniejsze jednostki: Wyżyna Częstochowska zwana też Płaskowzgórzem Częstochowskim, Wyżyna Olkuska zwana również Płaskowyżem Ojcowskim lub Płytą Ojcowską, Rów Krzeszowicki oraz Grzbiet Tenczyński czasami zwany Garbem Tenczyńskim.
Jurajski krajobraz ostańcowy
www.jura.info.pl
Wyżyna Częstochowska rozpoczyna się na przełomach w dolinie Warty blisko Częstochowy i ciągnie się do obniżenia Białej Przemszy i Szreniawy. Zajmuje ona powierzchnię 1299 km2. Jest to typowy wyżynny obszar, nad którym górują charakterystyczne skalne ostańce przyjmujące różne formy i kształty. Obszar ten jest znanym w Polsce miejscem uprawiania turystyki wspinaczkowej. Do najwyższych wzniesień ostańcowych zaliczamy: Górę Zamkową (Janowskiego) w Podzamczu (504 m n.p.m.), Górę Smoleń (496 m n.p.m.), Straszakowe Skały (494 m n.p.m.), Górę Grodzisko i Górę Świniuszka (487 m n.p.m.) oraz Wielki Grochowiec (486 m n. p. m). Jest to najbardziej charakterystyczne pasmo wzgórz na Płaskowzgórzu Częstochowskim, które nosi nazwę Pasma Smoleńsko-Niegowonickiego. Z Doliną Górnej Warty od zachodu wyżynę łączy stromy próg, którego wysokość względna dochodzi nawet do 100 m i który nazywany jest kuestą jurajską. Wyżyna jest obszarem wododziałowym i dlatego odznacza się deficytem wody. Przyczyną złej sytuacji hydrologicznej jest tutaj również budowa geologiczna- utwory jurajskie są bardzo podatne na krasowienie. Powstają tu dzięki temu ciekawe formy krasu m.in. jaskinie, ponory (nagłe zaniki cieków wodnych na obszarze krasowym) czy wywierzyska (obfite krasowe źródła), które przyciągają licznych turystów na ten obszar. Wyżyna Częstochowska jest obszarem, z którego wywierzyskowymi źródłami wypływają dwie duże polskie rzeki: Warta i Pilica. Skały wapienne na tym obszarze bogate są w skamieniałe szczątki zwierząt morskich, które żyły w momencie ich tworzenia się i z których wiele już wyginęło tzw. skamieniałości przewodnie, którymi w tym wypadku są amonity i belemnity.
Pancerzyki amonitów
www.jura.info.pl
Wyżyna Olkuska jest płaską wierzchowiną porozcinaną licznymi, głębokimi podkrakowskimi dolinami, których wyloty zamykają charakterystyczne "bramy skalne", a dna zajmują potoki wypływające często z wywierzysk. Do najbardziej znanych dolin podkrakowskich zaliczamy: Dolinę Prądnika (na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego), Dolinę Będkowską, Dolinę Kobylańską oraz Wąwóz Bolechowicki. Znane są również niewielkie dolinki takie jak Eliaszówki, Szklarki, Naramki, Dtubni i Kluczwody. Również na Wyżynie Olkuskiej charakterystycznym elementem krajobrazu są ostańce skalne, których zgrupowanie występuje w pobliżu Jerzmanowic. Wznoszą się one maksymalnie na wysokość 500 m n. p. m. Wyjątkiem jest Skałka zwanej również Grodziskiem, której wysokość przez długi czas była podawana jako 502 m n. p. m., ale najnowsze pomiary zweryfikowały ją na 513 m n. p. m., co czyni ją największym wzniesieniem całego jurajskiego regionu. Dużą atrakcją tego obszaru są liczne jaskinie, z których wiele jest udostępnionych turystom i do których zaliczamy Jaskinię Wierzchowską Górną, Nietoperzową, Łokietka i Ciemną.
Rów Krzeszowicki zajmuje powierzchnię 225 km2 i jest zapadliskiem tektonicznym ciągnącym się od Wyżyny Olkuskiej do Garbu Tenczyńskiego. Jego dno zajmuje rzeka płynąca w kierunku Krakowa. Rów ma również duże znaczenie komunikacyjne, gdyż poprowadzona jest tutaj linia kolejowa oraz droga łącząca Katowice i Kraków.
Garb Tenczyński jest najmniejszym a zarazem najbardziej wysuniętym w kierunku południowym pasmem Wyżyny Kraskowsko- Częstochowskiej. Wierzchowina garbu porozcinana jest dolinkami podobnymi do tych na Wyżynie Olkuskiej. Najbardziej znanymi z nich są; Dolina Sanki (posiana przełomowy odcinek tzw. Wąwóz Mnikowski), Dolina Rudna, Dolina Brzoskwini oraz Dolina Aleksandrowicka.
Obszar ten posiada również unikalne walory przyrodnicze, które zauważył już prof. Stefan Michalin, autor książki "Przyroda Polska". Opisuje on go jako wielkie muzeum natury z tego powodu, że występują tu obok siebie różnorodne elementy przyrodnicze oraz jest to obszar o niezwykłym bogactwie roślin naczyniowych. Przyczyną takiego zróżnicowania przyrodniczego jest głównie ukształtowanie terenu. Stoki o ekspozycji północnej, które są często zacienione, odznaczają się roślinnością cieniolubną i zimnolubną pochodzącą z obszarów arktycznych. Stoki eksponowane na południe natomiast, które posiadają duże nasłonecznieni zboczy, pokrywa roślinność ciepłolubna, kserotermiczna. Głównymi lasami na wapiennych wzgórzach są buczyny, które w zależności od ekspozycji stoków i położenie w regionie również odznaczają się zróżnicowaniem np. acydofilne, górskie sudeckie i karpackie czy ciepłolubne. Buczyny stosunkowo późno mają liście, dzięki czemu rośliny runa mogą zakwitać wczesną wiosną. Wiele z tych roślin podlega ochronie m.in. marzanka wonna, śnieżyczka przebiśnieg, szczyr trwały, wawrzynek wilczełyko, żywiec dziewięciolistny i gruczołowaty. Najbardziej charakterystycznymi ssakami jury są nietoperze a powszechnie spotyka się zające, sarny oraz dziki.
Docenienie walorów przyrodniczych tego obszaru oraz chęć ich chronienia były przyczyną powstania w 1956 r. Ojcowskiego Parku Narodowego a także w okresie 1980-82 Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych oraz licznych rezerwatów przyrody. ZJPK składa się z 7 parków, z których największym jest Park Krajobrazowy "Orlich Gniazd". Zajmuje on powierzchnię 59 650 ha i w jego skład wchodzi północna część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej ciągnąca się pomiędzy Częstochową a Olkuszem. Innym znanym parkiem wchodzącym w skład ZJPK jest Park "Dolinki Krakowskie" o powierzchni 19777 ha. Na obszarze województwa małopolskiego występują liczne parki krajobrazowe: Park "Tenczyński"- jego powierzchnia to 12 582 ha, obejmuje Garb Tenczyński oraz Puszczę Dulowską; Park Rudniański- okolice Alwerni; Park Dłubniańskiej- na terenie doliny rzeki Dłubni; Park Bielańsko-Tyniecki- jest najbliższym parkiem Krakowa; obejmuje m.in. Lasek Wolski; Park Krajobrazowy "Stawki"- jego powierzchnia to 1745 ha, położony jest na nizinach na północy regionu, jest najmniejszym parkiem krajobrazowym, znajduje się pomiędzy Julianką i Świętą Anną. W województwie tym powstały również liczne rezerwaty leśne przyrody: Wielikąt, Dolina Eliaszówki, Zielona Góra, Kaliszak, Bukowica, Ostrężnik, Sokole Góry, Dolina Szklarki, Ostra Góra, Dolina Kluczwody, Lipowiec, Góra Chełm i Huta Stara a także rezerwaty krajobrazowe: pozostałości zamku w Korzkwi, Dolina Ractwałki, Dolina Mnikowska, Smoleń i Wąwóz Bolechowicki.
Związek Gmin Jurajskich powstał w 1991 roku i zajmuje się promocją turystyki na terenie tutejszych gmin. Do związku przystąpiły miasta oraz gminy takie jak: Kraków, Zawiercie, Olkusz, Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Będzin, Żarki, Łazy, Alwernia, Ogrodzieniec, Pilica, Jerzmanowice, Skała, Wolbrom, Olsztyn, Krzeszowice, Janów, Kroczyce, Trzyciąż, Sułoszowa, Niegowa, Poraj, Włodowice, Gołcza, Klucze, Żarnowiec, Wielka Wieś, Przyrów, Zielonki i Iwanowice.
Turystyka konna staje się tu bardzo popularna
www.jura.info.pl
Najbardziej popularnym rodzajem turystyki na wyżynie jest turystyka piesza. Ogólnopolski Rejestr Znakowanych Szlaków Pieszych uznała szlak "Orlich Gniazd" za najlepszy pieszy szlak w naszym kraju. Jego najważniejszymi walorami są: rzeźba terenu, liczne zabytki, liczne ostańce skalne i jaskinie oraz niezwykłe walory przyrodnicze. Charakterystyczne ukształtowanie terenu przyciąga tu licznych amatorów wspinaczek. Oprócz tego uprawiana jest tutaj również turystyka rowerowa, konna a zimą również narciarska, dla której kilka tutejszych stoków zostało wyposażonych w wyciągi narciarskie m.in. w Morsku, na Grabowej czy w Jaroszowcu. W ostatnim czasie obserwuje się ożywiony rozwój turystyki rowerowej na tym obszarze. Wykorzystuje ona głównie znakowane szlaki piesze, ale w przyszłości trzeba będzie wyznaczyć osobne szlaki rowerowe. Rowerzyści wykorzystują obecnie również boczne, asfaltowe drogi, które nie są zbyt ruchliwe. Wycieczki rowerowe są wyśmienitym sposobem na podziwianie krajobrazu jurajskiego. Mimo deficytu wody na tym terenie powstało tu również kilka kąpielisk m. in. w Krępej, Poraju, Wolbromiu, Pilicy, Zaborzu, Przytubsku, Siamoszycach, Sosinie, Chechcie, Skowronku koło Alwerni oraz Kryspinowie w okolicy Krakowa.
Zamek na wzgórzu w Ogrodzieńcu
www.jura.info.pl
Osobliwą atrakcję Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej są ruiny średniowiecznych zamków, które ze względów obronnych były budowane na skałach ostańcowych. Dlatego właśnie często określa się je nazwą "orlich gniazd". Zamek w Ogrodzieńcu uważany jest za jeden z najpiękniejszych przykładów zespolenia ruiny dzieła ludzkiego i ruiny przyrody, czyli ostańców skalnych. Podobne zamki znajdują się również: w Olsztynie, Ostrężniku, Mirowie, Bobolicach, Morsku, Koziegłowach, Siewierzu, Smoleniu, Udorzu, Bydlinie, Rabsztynie, Ojcowie, Korzkiewiu, Lipowcu i Tenczynie (Rudnie). W zamkach w Będzinie i Pieskowej Skale znajdują się muzea. Oprócz zamków, na obszarze tym górują również strażnice obronne m. in. w Suliszowicach, Ryczowie, Przewodziszowicach oraz Łutowcu. Pałace zostały wybudowane w Pilicy, Krzeszowicach, Balicach, Będzinie-Gzichowie, Potoku Złotym, Mtoszowej i Płazie. Powstały tu również dworki m. in. w Glanowie oraz Potoku Złotym a także dwory m. in. w Siedlcu, Modlnicy, Mnikowie, Boiechowicach, Cianowicach. Warto obejrzeć również pozostałości zabudowy dawnych miasteczek, takich jak Pilica, Żamowiec, Żarki, Włodowice, Olsztyn, Janów oraz większych miast, takich jak Olkusz, Będzin, Chrzanów i Wolbrom. W Wygiełzowie znajduje się jedyny w regionie skansen z regionalną zabudową. Zabytki o charakterze sakralnym znajdują się tu prawie we wszystkich miejscowościach. Najcenniejsze są obiekty najstarsze o charakterze romańskim, które możemy zwiedzić w Siewierzu, Gieble oraz Wysocicach i obiekty drewniane, powstałe prawie 500 lat temu m. in. w Racławicach i Paczółtowicach. Bardzo licznie odwiedzane są również sanktuaria maryjne w Mstowie, Ptokach, Dąbrowie Górniczej, Leśniowie, Mrzygtodzie, Czernej i Świętej Anny. Wyżyną Krakowsko- Częstochowską ograniczają jedne z najważniejszych pod względem turystycznym miast Polski: od północy Częstochowa z Jasną Górą a od południa Kraków z Wawelem i innymi cennymi zabytkami.
Skansen w Wygiełzowie
www.jura.info.pl
Jednym z największych walorów regionu jurajskiego jest największe w naszym kraju skupisko jaskiń, które są udostępniane dla turystów. Możemy do nich zaliczyć m. in. Jaskinię Wierzchowską w Dolinie Kluczwody, która jest największą jaskinią na Wyżynie Krakowskiej, Jaskinię Nietoperzową położoną w Dolinie Będkowskiej, legendarną Jaskinię Łokietka oraz Jaskinię Ciemną na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego.
Najpopularniejszym szlakiem na wyżynie jest Szlak "Orlich Gniazd" będący koloru czerwonego. Ciągnie się on od Częstochowy do Krakowa a jego długość wynosi 158 km. Wiedzie on przez najważniejsze jurajskie zamki znajdujące się w Ojcowie, Pieskowej Skale, Rabsztynie, Bydlinie, Smoleniu, Pilicy, Ogrodzieńcu, Morsku, Bobolicach, Mirowie, Ostrężniku i Olsztynie. Szlak ten wiedzie również Ojcowskim Parkiem Narodowym oraz kilkoma rezerwatami przyrody: Parkowe Góry, Sokole Góry, Smoleń, Ostrężnik, Górą Zborów i Zieloną Górą.
Drugim najważniejszym szlakiem wiodącym przez obszar całej Jury jest niebieski szlak "Warowni Jurajskich". Jego długość jest identyczna jak w przypadku poprzedniego szlaku i ciągnie się on od Rudawy do Mstowa. Jego trasa pozwala na zwiedzenie ruin zamków oraz strażnic obronnych na terenie Ojcowa, Smolenia, Ryczowa, Ogrodzieńca, Morska, Łutowca, Przewodziszowic, Suliszowic i Ostrężnika. Szlak biegnie również Ojcowskim Parkiem Narodowym a także rezerwatami Smoleń oraz Góra Zborów.
Jest również wiele szlaków turystycznych, które są krótsze i nie przebiegają przez cały teren Jury:
1) zielony szlak "Walk 7 Dywizji Piechoty"- pomiędzy Kręciwilkiem a Potokiem Złotego, wiedzie przez Sokole Góry oraz Siedlec
2) czarny szlak im. B. Rychli- pomiędzy Korwinowem a Jastrzębiem, wiedzie w pobliżu zalewu w Poraju a także przez Olsztyn i Sokole Góry
3) czarny szlak "Gór Gorzowskich" - ciągnie się pomiędzy Ostrężnikiem a Julianną i przebiega przez Trzebniów
4) żółty szlak "Zamonitu" - ciągnie się pomiędzy Porajem a Ząbkowicami Będzińskimi, na jego trasie znajduje się również Zaborze, Suliszowice, Potok Złoty, Bobolice, Skaty Kroczyckie, Przytubsko, Siamoszyce, Giebfo, Ogrodzieniec w Podzamczu oraz Niegowonice
5) żółty szlak pomiędzy Przewodziszowicami a Woźnikami, wiedzie przez Leśniów, Żarki oraz Koziegłowy
6) zielony szlak pomiędzy Mrzygłodem a Górą Zborów, na jego drodze znajduje się Myszków, Światowit oraz Rzędkowice
7) czarny szlak pomiędzy Rzędkowicami a Kroczycami, na jego trasie znajduje się również zamek Morsko
8) żółty szlak pomiędzy Zawierciem a Porębą
9) czarny szlak pomiędzy Mrzygłodem a Zazdrością, prowadzi również przez Porębę
10) żółty szlak pomiędzy Zawierciem Borowego Pola a Piasecznem przez Skarżyce
11) zielony szlak "Tysiąclecia" pomiędzy Bytomiem a Skarżycami, biegnie w pobliżu zalewu w Przeczycach a także przez Siewierz, Łazy, Podzamcze oraz Kromołów
12) czerwony szlak "Szwajcarii Zagłębiowskiej" pomiędzy Zawierciem Sławkowem, biegnie przez Centurię, Chochlo oraz Błędów
13) czarny szlak "Partyzantów Ziemi Olkuskiej" pomiędzy Wiesiółką a Udorzem, na jego drodze znajdują się takie miejscowości jak Niegowonice, Rodaki, Ryczów oraz Strzegowa
14) żółty szlak "Pustynny" pomiędzy Ryczowem a Błędowem, na jego drodze znajduje się Golczowiec, Jaroszowiec, Klucze oraz Pustynia Błędowska
15) żółty szlak pomiędzy Rabsztynam a Maczkami, na którego trasie znajduje się Olkusz, Bukowno oraz Przymiarki
16) niebieski szlak "Francesco Nullo" pomiędzy Olkuszem a Bukownem, przebiega przez Krzykawkę, Sławków oraz w pobliżu zalewu w Sosinie
17) niebieski szlak "Dawnego Górnictwa" pomiędzy Nową Górą a zamkiem w Tenczynie, wiedzie przez Sierszę, Chrzanów, w pobliżu zalewu Chechto oraz przez Mtoszową i Puszczę Dulowską
18) czarny szlak pomiędzy Gołonogierm a Maczkami
19) czerwony szlak "Tenczyński" pomiędzy Okleśną a Krzeszowicami, na jego drodze znajduje się Poręba Żegoty, Sanka, Zimny Dół oraz Las Tenczyński
20) żółty szlak "Dolinek Jurajskich" pomiędzy Chrzanowem a Pieskową Skałą, na jego drodze znajduje się Bukowica, Lipowiec, Alwernia, zamek w Tenczynie, Krzeszowice, Dolina Eliaszówki, Dolina Racławki, Dolina Szklarki, Dolina Będkowska, Dolina Kobylańska, Dolina Bolechowicka, Zelków, Jaskinia Wierzchowska Górna, Murownia, Ojców oraz Sąspów
21) zielony szlak "Doliny Ractawki" pomiędzy Kosmotowem a zamkiem w Tenczynie, na jego drodze znajduje się Zawada, Ractawice, Rudawa i Nielepice
22) zielony szlak pomiędzy Krzeszowicami a Czerną, na którego drodze znajduje się Miękinia, Dolina Kamienic oraz Nowa Góra
23) niebieski szlak pomiędzy Mnikowem a Przybysławicami, ciągnie się przez Dolinę Mnikowską, Dolinę Brzoskwini, Kleszczów, Zabierzów oraz Bolechowice, Dolinę Kluczwody i Korzkiew
24) zielony szlak pomiędzy Korzkiewiem a Naramą przez Owczary
25) czarny szlak pomiędzy Mydlnicą a Jaskinią Wierzchowską Górną przez Dolinę Kluczwody
26) czarny szlak pomiędzy Ojcowem a Grotą Łokietka
27) czarny szlak pomiędzy Leśniczówką Popowiec a Glanowem przez Imbramowice
28) czarny szlak pomiędzy Rybną a Wolą Filipowską, który przebiega przez Sankę i zamek w Tenczynie
29) czarny szlak pomiędzy Rudawą a Brzoskwinią
30) czarny szlak pomiędzy Doliną Mnikowską w Zimnym Dołem
31) czarny szlak pomiędzy Grójcem a Kajasówką
32) czarny szlak pomiędzy Morawicą a Lasem Kleszczowskim
33) czerwony szlak rozpoczynający się w Bronowicach Nowych, następnie biegnie do Mydlnik i z powrotem wraca do Bronowic Nowych
