W stosunku do tego obszaru używa się wiele różnych nazw, ale najczęściej spotykane to Wyżyna Krakowsko-Częstochowska oraz Jura Krakowsko-Częstochowska. Jura to pas, który z południa ogranicza Kraków (tu jego szerokość wynosi ok. 40 km), a z północy Częstochowa, gdzie szerokość pasa jurajskiego wynosi kilkanaście km. Wyżyna rozciąga się na długości ok. 160 km, a średnia jej szerokość wynosi 20- 25 km. Wchodzi ona w skład podprowincji nazywanej Wyżyną Śląsko-Krakowską, która z kolei należy do prowincji o nazwie Wyżyna Śląsko-Małopolska. Administracyjnie obszar wyżyny należy do województw śląskiego i małopolskiego. W skład Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej wchodzą następujące mniejsze jednostki: Wyżyna Wieluńska, Wyżyna Częstochowska, Wyżyna Olkuska, Rów Krzeszowicki oraz Grzbiet Tenczyński. Obszar jest w niektórych miejscach znacznie wyniesiony, tak jak to ma miejsce na Grzbiecie Tenczyńskim lub też jest wyraźnym obniżeniem terenu, jak to ma miejsce w przypadku Rowu Krzeszowickiego. Zachodnią granicę Wyżyny Częstochowskiej z Wyżyną Śląską stanowi stroma krawędź tzw. kuesta. Jej wysokość dochodzi do 70 m i ciągnie się ona pomiędzy Olkuszem a Porajem. Najwyższym wzniesieniem jest Góra Janowskiego (504 m n.p.m.), którą nazywa się również Górą Zamkową w Podzamczu koło Ogrodzieńca. Ostatnio pojawiły się jednak wątpliwości co do kulminacji wyżyny, gdyż po dokładnym zbadaniu wysokości Skałki koło Jerzmanowic okazało się, że wynosi ona 512 m n.p.m. Na południu obszar porozcinany jest licznymi dolinami krasowymi, które określa się wspólną nazwą Dolinek Podkrakowskich. Obszar ten słynie z wyjątkowo malowniczych krajobrazów. Różnica wysokości pomiędzy poziomem wyżyny a dnami tych dolin może sięgać nawet 100 m. Zbocza tutaj pokrywają pokrywy skalne a dna zajmują potoki. Na północno-zachodnim krańcu jury leżą polskie pustynie, mowa tu o Pustyni Błędowskiej i Pustyni Starczynowskiej. Obecnie jednak pustynie te zaczyna porastać roślinność, co powoduje ich powolne zanikanie.

W dewonie (395-345 mln lat temu) powstały najstarsze utwory, które wychodząca na powierzchnię na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i są to tzw. dolomity z Zbrzy (występują w dolinie tej rzeki). Pozostałe skały tego obszaru powstały w kolejnych okresach geologicznych. W niektórych z nich stwierdzono występowanie niezwykle cennych pierwiastków np. w dolomitach krasowych znajdują się rudy cynku i ołowiu. Większość utworów budujących Wyżynę Krakowsko-Częstochowską powstało w mezozoiku, a dokładnie w okresie zwanym jurą, czyli ok. 140 mln lat temu. Wytworzyły się wtedy skały wapienne zawierające skamieniałe resztki roślin i zwierząt, które żyły w ciepłym morzu zajmującym wówczas te tereny. Powstały wtedy również utwory iłowe, które zawierały rudy żelaza. Obszar wyżyny zbudowany jest głównie z piaskowców, margli i wapieni jurajskich. Taka budowa geologiczna sprawia, że bardzo intensywnie rozwijają się tutaj zjawiska krasowe tworzące podstawowe elementy tutejszego krajobrazu. Na wierzchnich, grubych warstwach wapieni, które budują wyżynę, powstały duże szczeliny. Powoduje to wsiąkanie wody opadowej w podłoże skalane, co przyczynia się do deficytu wody na tym obszarze oraz zanikanie cieków wodnych. Woda wsiąkając w szczeliny łatwo rozpuszcza te skały, dzięki czemu powstają liczne podziemne formy krasu, takie jak kanały i jaskinie krasowe. Na obszarze jury występuje największe w naszym kraju skupisko jaskiń udostępnianych turystom. Liczba dużych jaskiń szacowana jest tu na ponad 100 natomiast łącznie z małymi grotami jest ich tutaj blisko 600. Za najdłuższą uznaje się Jaskinię Wierzchowską Górną, której długość korytarzy wynosi 610 m. Położona jest ona na południu jury, w pobliżu Ojcowa. Następne w kolejności po względem długości są Jaskinia Nietoperzowa (376 m) położona w Dolinie Będkowskiej oraz Szczelina Piętrowa (340 m) położona w pobliżu Niegowa. W niektórych jaskiniach w Dolinie Prądnika i Dolinie Mnikowskiej znaleziono szczątki zwierząt, takich jak np. mamut, niedźwiedź jaskiniowy czy hiena, które żyły tutaj w epoce lodowej. W jaskiniach tych odnaleziono również ślady wskazujące na przebywanie tu człowieka w paleolicie i neolicie. Podziemne wody wydostają się tu na powierzchnię obfitymi źródłami, które noszą nazwę wywierzysk. Ich przeciwieństwem są ponory, czyli miejsca gdzie cieki wodne nagle znikają pod powierzchnią. Krajobraz kształtowany jest głównie przez wodę i wiatr. Na obszarze wyżyny za czynnik nadrzędny uznaje się jednak wodę, która w znacznym stopniu kształtuje wygląd tutejszych ostańców skalnych zbudowanych z odpornych na wietrzenie wapieni skalistych. Zjawisko rozpuszczania skał wskutek działania wody nazywamy krasowieniem. Podlegają mu głównie skały, które zawierają węglan wapnia (Ca-CO3) noszący popularną nazwę kalcytu. Czysta woda nie jest w stanie rozpuścić węglanu wapnia, ale jeśli nasyci się ją dwutlenkiem węgla (CO2), wówczas jej moc rozpuszczania jest 300 razy większa. Źródłem dwutlenku węgla jest przede wszystkim atmosfera i gleba. Połączenie tych dwóch elementów (wody i CO2) prowadzi do powstania kwasu węglowego (H2CO3) reagującego ze skałami węglanowymi, które stają się stosunkowo łatwo rozpuszczalnym przez wodę kwaśnym węglanem wapnia.

Kras dzielimy na podziemny i powierzchniowy. Powierzchniowymi formami krasu są między innymi głębokie doliny oraz skały ostańcowe górujące nad wierzchowinami. Zjawiska krasowe powodują również powstawanie na powierzchniach wapiennych maleńkich jamek, noszących nazwę ospy krasowej. Jamki te ulegają stopniowemu powiększeniu i przyjmują z czasem postać żłobków krasowych przypominających kształtami wżery i rynienki. Rzadziej można zauważyć w terenie małe leje krasowe, które są kulistymi zagłębieniami w wapieniach. Ich średnice są kilkunastometrowe a głębokości sięgają 10 m. Poprzez lejki woda szybko przedostaje się w głąb utworów skalnych, transportując jednocześnie tam materiał osadowy. Czasami dna tych małych lejów krasowych otwierają się lub zostają sztucznie przekopane tworząc tym samym otwory wejściowe jaskiń krasowych. Powstanie wielu takich lejków na stosunkowo niewielkim terenie ma miejsce w wąwozie Zimny Dół będącym częścią doliny Sanki. Innymi formami reprezentującymi kras powierzchniowy są pionowe otwory nazywane studniami. Mają one głębokość wynoszącą kilkadziesiąt m, a ich dna są często początkiem podziemnego systemu korytarzy. Przykładem takiej studni jest jaskinia Gliwicka Studnia znajdująca się w Bukowcu Wielkim w okolicy Niegowej. Wejście do tej jaskini stanowi pionowa studnia, której głębokość wynosi 17 m a średnica 1 m. Podziemne formy krasy znajdują się głównie w jaskiniach i przybierają postać stalaktytów - nacieków narastających od góry jaskini, stalagmitów - nacieków narastających na dnie jaskini lub stalagnatów będących połączeniem dwóch poprzednich form i przyjmujących kształt kolumny.

Charakterystyczny krajobraz ostańcowy wyżyny

www.jura.info.pl

Zbocza dolinne lub ich dna pokryte są odizolowanymi skałkami przyjmującymi często fantastyczne kształty. Za najbardziej znaną taką skałę uznaje się Maczugę Herkulesa z Pieskowej Skały, która sterczy w Dolinie Prądnika i ma wysokość 20 m. Obszar wyżyny jest pokryty licznymi pojedynczymi wzniesieniami i skałkami wapiennymi nazywanymi ostańcami. Są one dowodem pierwotnego zalegania tutaj grubych osadów wapiennych, które na przestrzeni wieków (głównie w trzeciorzędzie) zostały poddane wietrzeniu i denudacji. Skupiska ich występują głównie na zachodzie, gdzie znajduje się kuesta jurajska. Najwyższymi wzniesieniami jury, do których zaliczmy Górę Zamkową pod Ogrodzieńcem (504 m n.p.m.) oraz Grochowiec (486 m n.p.m.) są również ostańce. Na z tych ostańcach w okresie średniowiecza zbudowano zamkami i strażnice, które posiadały znakomite położenie obronne tzw. orle gniazda. Dzisiaj budowle te są ciekawym walorem pozaprzyrodniczym tych okolic, dodatkowo wzbogacając i tak malowniczy już krajobraz.

Gleby Wyżyny Krakowsko - Częstochowskiej są stosunkowo ubogie i powstałe na polodowcowych utworach piaszczystych. Blisko 60 % wszystkich gleb wyżyny to bielice, które porastają bory sosnowe. Trochę bardziej zasobne gleby brunatne występują na znacznym obszarze Wyżyny Olkuskiej. Występują tu również rędziny związane z wapiennym podłożem. Tylko na południu regionu powstały urodzajne lessy. Mimo niesprzyjających warunków glebowych obszar wyżyny jest terenem typowo rolniczym, gdzie dominującym elementem krajobrazu są pola orne rozciągające się szerokimi pasami na spłaszczonej wierzchowinie i łagodnych zboczach. Lasy występują głównie na północnych i południowych krańcach wyżyny.

Zasoby surowców mineralnych na jurze są stosunkowo niewielkie. Powszechne są wapienie wykorzystywane do wyrobu cementu oraz wapna, które rozciągają się na całym obszarze pomiędzy Krakowem a Częstochową. Największe ich pokłady występują pod Częstochową, Krakowem i Krzeszowicami. W okolicy Olkusza występują triasowe rudy cynku i ołowiu zawierajęce również srebro, które ciągną się aż do Wyżyny Śląskiej. Olkuszu na przestrzeni XIV-XVI w. był nawet miejscem bicia srebrnych monet. W przeszłości eksploatowane były na wyżynie również rudy żelaza, które jednak uległy już wyczerpaniu.

Dominującymi skupiskami leśnymi na wyżynie są lasy mieszane oraz suche bory sosnowe. Rodzaj lasów porastających dany teren zależy w dużej mierze od gleby. Wyżyna jest wyjątkowym na skale europejską siedliskiem roślinnym, gdzie szczególnie licznie reprezentowane są rośliny naczyniowe, których doliczono się tu ok. 1600 gatunków. Za najcenniejsze uważa się rośliny będące endemitami i reliktami. Wyżyna jest obszarem występowania 60 gatunków roślin reliktowych np. chaber miękkowłosy oraz omieg górski. Licznie reprezentowane są również tutaj rośliny kserotermiczne, których liczba gatunkowa określana jest na ok. 300. Na jurze można spotkać zwierzęta ze wszystkich grup systematycznych. Występują tu liczne ptaki (200 gatunków), ssaki (50 gatunków), płazy (14 gatunków) oraz gady (7 gatunków). Również licznie reprezentowane są tutaj owady i bezkręgowce pochodzące z całej niemal Eurazji. Trochę mniej można tu spotkać zwierząt pochodzenia górskiego i śródziemnomorskiego.

Na południu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej został utworzony najmniejszy park narodowy w naszym kraju, zwany Ojcowskim Parkiem Narodowym. Obecnie jego powierzchnia, po uwzględnieniu zmian z 1997 r., wynosi 2 145,62 ha. W jego skład wchodzi środkowy odcinek Doliny Prądnika wynoszący 12 km, dolny i środkowy odcinek Doliny Sąspowskiej mający długość 5 km oraz przyległe części wierzchowin jurajskich. Dolina Prądnika oraz Dolina Sąspowska są stale odwadnianymi jarami kresowymi odznaczającymi się prostopadłymi, skalistymi zboczami i płaskimi dnami. Zbocza dolinne są pokryte skalnymi fragmentami mającymi kształt bramek, iglic skalnych itp. (np. Brama Krakowska, Igła Deotymy). Na terenie parku występują również jaskinie i schroniska. Na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej występują również liczne inne parki, określane jako Jurajskie Parki Krajobrazowe.