Urbanizacja to proces, który coraz intensywniej zachodzi na świecie, a jego skutki zaznaczają się w bardzo wielu dziedzinach naszego życia. Istnieje przynajmniej kilka definicji urbanizacji; najogólniej można powiedzieć, że jest to cały szereg zmian jakie dokonują się w sieci osadniczej. Zaznaczają się one poprzez zwiększanie się roli miast w stosunku do jednostek osadniczych, które nie są miastami. Proces ten może następować na wiele sposobów, m. in. poprzez rozbudowę istniejących miast, zakładanie nowych, nadawanie praw miejskich ośrodkom, które do tej pory były wsiami, a także poprzez upowszechnianie tzw. miejskiego stylu życia. Wskaźnikiem świadczącym o postępującej urbanizacji jest wzrost udziału ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności danego obszaru.
Obecnie wydaje się, że proces urbanizacji będzie postępował nadal, powodując, że coraz większe obszary przypominać będą miasta zarówno pod względem fizjonomii, pełnionych funkcji, jak i sposobu życia mieszkańców. W warunkach polskich omawiane zjawisko najlepiej widoczne jest w strefach podmiejskich. Ludność zamieszkująca w bezpośrednim zasięgu oddziaływania miasta bardzo często czerpie z wzorców oferowanych przez miasto dotyczących choćby sposobu spędzania wolnego czasu, wyglądu zabudowy mieszkaniowej. Dzieje się tak dlatego, że osoby mieszkające w tej strefie oddziaływania miasta mają z nim kontakt np. poprzez codzienne dojazdy do pracy. Trudno niejednokrotnie wyznaczyć granice pomiędzy dużym miastem a otaczającymi go wsiami, jako że strefa pośrednia jest bardzo szeroka, obejmująca rozległe obszary.
Urbanizacja dotyczy zarówno wzrostu znaczenia miast małych i średnich, jak i największych metropolii światowych, które w samych tylko granicach miasta skupiają miliony osób. Obecnie na świecie funkcjonuje ponad 20 zespołów miejskich o liczbie ludności przekraczającej 8 mln mieszkańców. Co ważne, liczba tego typu skupisk będzie systematycznie wzrastać, szczególnie zaś silnie w krajach rozwijających się. Obecnie na obszarze tych krajów znajduje się większość z 10 najludniejszych miast świata. W kontekście omawianego zagadnienia ważne jest także tempo przyrostu liczby mieszkańców miast; jest ono obecnie 2,5 razy większe niż tempo przyrostu ludności na obszarach wiejskich. Według prognoz, w 2010 roku za mieszkańców miast będzie podawało się aż 5 mld osób.
Urbanizacja to proces wieloaspektowy, bardzo złożony. Pociąga za sobą całą masę różnorodnych zjawisk społecznych, przyrodniczych i innych. Mogą mieć one wydźwięk pozytywny, ale również negatywny. Spośród tych skutków urbanizacji, które wywierają ujemny wpływ przede wszystkim należy wymienić negatywne oddziaływanie na środowisko. Miasto jako duże skupisko ludzi na stosunkowo niewielkim obszarze wywiera ogromny wpływ na wszystkie elementy środowiska przyrodniczego, a zatem na budowę geologiczną, rzeźbę terenu, wody, gleby, klimat oraz szatę rośliną i zwierzęcą. Można byłoby określać wpływ miasta, jego struktury funkcjonalnej, zabudowy, infrastruktury, na wszystkie wymienione elementy. W większości przypadków najbardziej negatywnie wpływ ten przejawia się poprzez zanieczyszczenie powietrza oraz wód.
Powietrze zanieczyszczone może zostać przez bardzo różne związki, zarówno o charakterze gazów, cieczy jak i ciał stałych. Odbija się ono bardzo niekorzystnie zarówno na stanie organizmów ludzkich (powstawanie różnorakich chorób, zaburzeń), jak i na funkcjonowaniu przyrody (wywoływanie m. in. efektu cieplarnianego, powiększanie dziury ozonowej itp.)
Na pierwszą grupę zanieczyszczeń powietrza składają się przede wszystkim tlenki węgla (CO, CO2), tlenki siarki (SO2, SO3), tlenki azotu (NOx), amoniak (NH3), fluor, a także szereg innych związków (m. in. węglowodory, fenole). Bez względu na rodzaj zanieczyszczeń, ich obecność w powietrzu odbija się negatywnie zarówno na kondycji organizmów ludzkich (wpływ chorobotwórczy) jak i na funkcjonowaniu środowiska przyrodniczego
Powietrze miejskie zanieczyszczone jest także przez różnorodne ciała stałe, wśród których najważniejsze są pyły (pochodzące z produkcji przemysłowej), sadza (efekt uboczny spalania węgla), także szereg metali ciężkich głównie pochodzenia komunikacyjnego, takich jak związki ołowiu, miedzi, chromu, kadmu oraz innych. Należy także wspomnieć o specyficznych zanieczyszczeniach, jakie stanowią mikroorganizmy (wirusy, bakterie, grzyby) występujące w zwiększonej ilości w stosunku do normalnego składu powietrza dla danego obszaru.
Duże skupiska ludzkie typowe dla obszarów miejskich bardzo silnie oddziałują na wody danego obszaru. Ten wpływ w sposób negatywny przejawia się najczęściej poprzez dostarczanie zanieczyszczeń w postaci ścieków komunalnych, przemysłowych, odpadów itp. Bardzo często związki odprowadzane do rzek bądź jezior są toksyczne, w związku z tym powodują masowe śnięcia ryb oraz śmierć innych organizmów. Także człowiek poprzez kąpiel w wodach zanieczyszczonych może nabawić się chorób skórnych i innych, często bardzo niebezpiecznych.
Miasta oddziałują niekorzystnie na stan wód powierzchniowych, ale bardzo często powodują również skażenie wód gruntowych i podziemnych. Czas potrzebny na powrót zasobów wodnych do pierwotnego stanu sprzed skażenia jest w tym przypadku bardzo długi.
Nie tylko ścieki komunalne i przemysłowe przyczyniają się do degradacji zasobów wodnych. Duże znaczenie ma także turystyka rozwijająca się w obszarach nadmorskich, nad brzegami rzek i jezior. Ogromne ilości śmieci pozostawiane przez turystów dostając się do wód powodują ich zanieczyszczanie. Człowiek nauczył się walczyć z problemem zanieczyszczeń wód poprzez budowę oczyszczalni ścieków. Te najbardziej skuteczne (biologiczne) pozwalają oczyszczać wodę do takiego stopnia, że nadaje się ona do spożycia.
Warto wspomnieć również o wzroście zasolenia wód w obszarach miejskich, które jest skutkiem zimowego odśnieżania ulic. Sól używana do tego celu spływa następnie wraz z topniejącym śniegiem do zbiorników wodnych, wód gruntowych. Jej obecność negatywnie wpływa na wszelkie organizmy żywe, a także na stan urządzeń technicznych (niszczenie wodociągów, kanalizacji, urządzeń wodnych).
Ludzie świetnie wykorzystują wodę do swoich celów. Służy ona nie tylko zaspokajaniu tych najbardziej podstawowych potrzeb, ale także stała się ważnym elementem gospodarki. Budowa elektrowni wodnych umożliwia na przykład pozyskiwanie czystej ekologicznie energii o zerowym koszcie paliwa. Sztuczne zbiorniki wodne lokalizowane w pobliżu miast spełniają funkcję rekreacyjną, pokrywają zapotrzebowanie mieszkańców na wodę pitną, mogą czasem spełniać także funkcję retencyjną, polegającą na gromadzeniu nadmiaru wody w okresie gwałtownych opadów.
Wpływ dynamicznego rozwoju obszarów miejskich nie pozostaje również bez wpływu na gleby terenów otaczających. Przestrzenny rozrost miasta pociąga za sobą konieczność budowy nowych osiedli mieszkaniowych (jedno- lub wielorodzinnych) w strefie podmiejskiej. Bardzo często nowe domy powstają na żyznych rolniczych obszarach, które wspaniale spełniały swe funkcje produkcyjne. Bywa więc, że rezygnuje się z lokalnych źródeł zaopatrzenia, na rzecz żywności sprowadzanej z dalszych obszarów.
Do negatywnych skutków urbanizacji zaliczyć należy cały szereg patologicznych zjawisk społecznych jak choćby szerzenie się przemocy, powstawanie różnego rodzaju grup przestępczych i subkultur, a co za tym idzie spadek poczucia bezpieczeństwa wśród mieszkańców. Do innych zalicza się również ogromne rozwarstwienie społeczne przejawiające się powstawaniem całych wyizolowanych dzielnic o charakterze slumsów, zamieszkałych przez najuboższych. W ogromnych miastach ludzie czują się coraz bardziej samotni, wyobcowani, gdyż więzi społeczne charakteryzujące mniejsze zbiorowości tracą na znaczeniu. Zjawisko to jest w znacznej mierze skutkiem bardzo intensywnego życia zawodowego mieszkańców miast. Bardzo często brakuje im czasu na zacieśnianie więzi społecznych, spotkania towarzyskie. Brak silnych więzi społecznych sprzyja natomiast powstawaniu zjawisk patologicznych, wzrostowi przestępczości, jako że ludzie nawet w najbliższym sąsiedztwie nie interesują się sobą nawzajem. Wielu osobom, zwłaszcza wywodzącym się ze wsi i małych miast, taka anonimowość może wydawać się atrakcyjna, na dłuższą metę jednak staje się ona bardzo uciążliwa.
Mieszkanie w dużym mieście nie pozostaje bez wpływu na zdrowie. Skutkować może powstawaniem chorób serca, nerwic, nowotworów. Mieszkańcy aglomeracji miejskich skarżą się także na hałas, problemy związane z transportem (zakorkowane ulice, kłopoty ze znalezieniem miejsc parkingowych) oraz koszty utrzymania, które są wyższe aniżeli w mniejszych ośrodkach.
Współcześnie zachodzących procesów miastotwórczych nie da się zatrzymać. Należy zatem zwrócić uwagę na korzyści wynikające z rozwoju obszarów miejskich oraz upowszechniania się miejskiego stylu życia. Do korzyści tych zaliczyć można ogólną poprawę w dostępności do różnorodnych usług (zdrowotnych, oświatowych, naukowych, kulturalnych i wielu innych), poprawę stanu infrastruktury technicznej (drogi, kanalizacje, oczyszczalnie ścieków), możliwość znalezienia bardziej atrakcyjnej pracy, a także cały szereg innych, które stanowią swoisty magnez przyciągający coraz większe rzesze ludzi pragnących związać swoje życie z miastem.
Od urbanizacji nie ma powrotu, pociąga ona za sobą cały szereg nieodwracalnych zmian. Ważne jednak by koncentracja ludności w miastach odbywała się w sposób w miarę równomierny, by nie tworzyły się miasta- molochy, skupiające miliony mieszkańców. W tego typu ośrodkach bardzo często negatywne skutki urbanizacji przewyższają korzyści z niej wynikające.
