Układ pokarmowy zwany jest także układem trawiennym. Jest to zespół narządów biorących udział w pobieraniu, trawieniu i wchłanianiu pokarmu oraz wydalaniu niestrawnych resztek i stałych produktów przemiany materii. Układ pokarmowy ma postać umięśnionej rury o różnym świetle, długości i budowie ścian, zawierających zwykle gruczoły trawienne, które wydzielają soki trawiące pokarm. Transport treści pokarmowej następuje dzięki pracy mięśni ścian układu pokarmowego, czyli dzięki perystaltyce. U człowieka i ssaków wyższych w skład układu pokarmowego wchodzą:

Długość przewodu pokarmowego jest związana z jakością i strawnością pokarmu. Zwierzęta mięsożerne mają przewód krótki, a roślinożerne, spożywające pokarm mniej treściwy, zawierający dużo celulozy - dłuższy. U bezkręgowców układ pokarmowy jest zwykle mniej zróżnicowany; u niektórych, np. tasiemców, w ogóle nie występuje.

Jama ustna

Jama ustna jest pierwszym odcinkiem układu pokarmowego. Znajduje się w niej dobrze rozwinięte podniebienie, nozdrza wewnętrzne, które są przesunięte do gardzieli. Jama ustna jest oddzielona od gardzieli cieśnią gardzielową, w której wyróżnia się wyróżnia się przedsionek jamy gębowej (przestrzeń między wargami i policzkami a dziąsłami i zębami) oraz jamę właściwą, w której mieści się język. Wyścielona jest nabłonkiem płaskim błony śluzowej zawierającym gruczoły także ślinowe, czyli ślinianki.

Ślinianki są to wielokomórkowe gruczoły wydzielające ślinę. Wyróżnia się duże ślinianki podjęzykowe, podżuchwowe, przyuszne (przyusznice), których przewody uchodzą do jamy ustnej, oraz liczne drobne gruczoły w jej błonie śluzowej. Ślinianki odgrywają ogromna rolę w trawieniu pokarmu

Gardło

Gardło jest to odcinek układu pokarmowego łączący jamę ustną z przełykiem. Jest miejscem, w którym krzyżuje się droga pokarmowa z drogą oddechową.

Przełyk

Przełyk jest to przewód o długości około 25 - 30 centymetrów, który łączy gardło z żołądkiem. W ścianach przełyku znajdują się mięśnie gładkie ułożone w dwie warstwy. Skurcze tych mięśni powodują przesuwanie się treści pokarmowej w kierunku żołądka.

Żołądek

Żołądek jest to workowaty, zwykle najszerszy odcinek przewodu pokarmowego. Stanowi przejściowy zbiornik i miejsce częściowego trawienia pokarmu. Żołądek ma o pojemność około 1-3 litra. Leży w lewym podżebrzu i nadbrzuszu. Łączy się z przełykiem przez otwór nazwany wpustem jest to otwór górny, z dwunastnicą połączony jest przez odźwiernik, czyli otwór dolny. Największą część żołądka stanowi trzon, który ograniczony jest od góry dnem żołądka, ponadto rozróżnia się niewielką część wpustową oraz końcowy przewężony odcinek żołądka, czyli część odźwiernikową. Ściana żołądka utworzona jest z: położona najbardziej wewnętrznie błony śluzowej, następnie błony podśluzowej, mięśniowa i surowiczej zwanej otrzewną. Skurcze błony mięśniowej żołądka zbudowanej z 3 warstw mięśni gładkich, umożliwiają mieszanie i przesuwanie treści pokarmowej Trawienie w żołądku zachodzi na skutek działania soku żołądkowego, wytwarzanego przez gruczoły żołądkowe właściwe występujące w błonie śluzowej dna i trzonu. Komórki główne tych gruczołów wytwarzają proenzymy, które są uaktywniane przez enzymy czynne, czyli pepsynę i podpuszczkę. Natomiast komórki okładzinowe tych gruczołów produkują przez kwas solny. Najczęstszą chorobą żołądka jest ostry nieżyt żołądka ujawniający się zazwyczaj po popełnieniu błędu dietetycznego lub w zatruciu. Często towarzyszą mu nudności, wymioty, biegunka, bóle w okolicy żołądka. Przewlekły nieżyt żołądka przebiega zwykle z nadkwaśnością lub niedokwaśnością soku żołądka, może przekształcić się w chorobę wrzodową. W leczeniu chorób żołądka ważna jest odpowiednia dieta. Rak żołądka występuje najczęściej po 50 roku życia i szybko daje przerzuty, w jego leczeniu niezbędna jest interwencja chirurgiczna.

Jelito

Jelito jest to najdłuższy odcinek przewodu pokarmowego znajdujący się między odźwiernikiem żołądka a odbytem. Ściana jelita zbudowana jest z wewnętrznej błony śluzowej, środkowej błony mięśniowej - mięśnie gładkie, odpowiadające za perystaltykę jelit i z zewnętrznej warstwy zwanej otrzewną. Jelito dzieli się na:

      • jelito cienkie w którego ścianach znajdują się gruczoły trawienne - jelitowe i dwunastnicze i w skład którego wchodzi:
      • jelito grube, o grubszych i silniej umięśnionych ścianach w którym wyróżnia się
        • jelito ślepe,
        • okrężnicę,
        • odbytnicę.

Jelito cienkie odpowiedzialne jest za trawienie składników pokarmowych i za ich wchłanianie przez nabłonek kosmków, czyli mikroskopijnych palczastych lub blaszkowatych uwypukleń błony śluzowej, pokrywających całą jej powierzchnię. W jelicie grubym zaś odbywają się procesy gnilne i fermentacyjne oraz następuje stopniowe odwadnianie treści pokarmowej i jej zagęszczanie do konsystencji kału.

Do głównych chorób jelit zalicza się: zapalenie jelit zwane inaczej nieżytem jelit. Ma ono zazwyczaj przebieg ostry lub przewlekły a wywołane jest zatruciem, zakażeniem, błędami dietetycznymi. Ogarnia całość jelita lub tylko jelito cienkie bądź grube. Objawem takiego zapalenia są: bóle brzucha, biegunki, wzdęcia. Inną chorobą jelit jest porażenie jelita towarzyszące zazwyczaj zapaleniu otrzewnej lub uszkodzeniu rdzenia kręgowego. Charakteryzuje się tym, że ustaje perystaltyka jelit, co prowadzi do niedrożności porażennej. Jeśli chodzi o nowotwory rak najczęściej atakuje jelito grube. Znane też są też choroby pasożytnicze, wywoływane przez tasiemce, obleńce i pierwotniaki.

Dwunastnica

Dwunastnica należy do pierwszego odcinka łączącego się żołądek z odcinkiem jelita cienkiego. Nazwa dwunastnicy pochodzi od jej długości, u człowieka równej szerokości 12 palców Dwunastnica uchodzi do jelita czczego oraz posiada dwa rodzaje gruczołów trawiennych, które wytwarzają soki trawienne, niezbędne do chemicznej obróbki pokarmu:

        • gruczoły dwunastnicze, czyli gruczoły Brunnera znajdujące się w błonie podśluzowej,
        • gruczoły jelitowe, czyli gruczoły Lieberkühna występujące w błonie śluzowej.

Wątroba

Wątroba jest największym gruczołem ciała ludzkiego, waży około 1,5 kilograma. Ma ciemnoczerwona zabarwienie, co wiąże się z duża ilością przepływającej przez nią krwi. Zbudowana jest się z dwóch dużych i dwóch mniejszych płatów i otoczona jest tzw. torebką wątroby, którą stanowi cienka blaszka tkanki łącznej włóknistej, wnikająca w głąb miąższu gruczołowego i tworząca zrąb wątroby. Wątroba dzieli się na zraziki o długości około 2 mm zawierające gęstą sieć naczyń krwionośnych, wśród których leżą komórki wątroby a między komórkami biegną włosowate kanaliki żółciowe, które stanowią początek dróg żółciowych.

Drogi żółciowe jest to zespół przewodów zbierających żółć w obrębie wątroby oraz odprowadzających żółć z wątroby do dwunastnicy. Drogi żółciowe zewnątrzwątrobowe składają się z: przewodu wątrobowego, który odchodzi z wątroby w tzw. wnęce, oraz przewodu pęcherzyka żółciowego. Drogi te łączą się, tworząc przewód żółciowy wspólny a następnie uchodzą wraz z przewodem trzustkowym do dwunastnicy.

Wątroba jest w specyficzny sposób związana z układem krwionośnym: poza krwią utlenowaną z tętnicy wątrobowej uzyskuje przez żyłę wrotną krew "czynnościową", płynącą z żołądka, jelit, śledziony i trzustki, zawierającą wchłonięte w jelicie składniki odżywcze, czyli produkty trawienia - cukry proste, aminokwasy oraz insulinę z trzustki, produkty rozpadu erytrocytów ze śledziony. W wątrobie zachodzi m.in. wytwarzanie żółci, odprowadzanej drogami żółciowymi do dwunastnicy, synteza i rozpad glikogenu, synteza kwasów tłuszczowych i cholesterolu, niektórych białek osocza np. albumin, części globulin, fibrynogenu, mocznika. Wątroba wytwarza też heparynę. Ponadto odgrywa ważną rolę w odtruwaniu organizmu przez wychwytywanie z krwi i przekształcanie substancji toksycznych w pochodne, łatwo wydalane z moczem. U płodu jest przez krótki czas narządem krwiotwórczym.

Choroby dróg żółciowych to głównie zapalenie dróg żółciowych ostre lub przewlekłe obejmuje zewnątrz- i wewnątrzwątrobowe przewody żółciowe. Objawia się bólami, gorączką, żółtaczką. Jest schorzeniem bakteryjnym i często towarzyszy mu zapalenie pęcherzyka żółciowego o przebiegu nieżytowym, ropnym lub wrzodziejącym. Inną chorobą są dyskinezy żółciowych dróg występują głównie u kobiet, są to zaburzenia o podłożu nerwicowym. Główne objawy to: nudności, wymioty, bóle w prawym podżebrzu. Bardzo częstym schorzeniem żółciowych dróg jest kamica żółciowa.

Wśród chorób wątroby najczęściej spotykane jest: zapalenie wątroby o charakterze zakaźnym, wirusowym - wirusowe zapalenia wątroby, a także toksycznym, np. w zatruciach, również polekowych. Ostre zapalenie przechodzi często w postać przewlekłą i prowadzi do marskości wątroby. Przewlekłe zapalenie i marskość występują często w alkoholizmie, toksycznym uszkodzeniu chemicznym. Bywają też niepomyślnym zejściem zapalenia dróg żółciowych, np. na tle kamicy wątrobowej, zimnicy. Do marskości prowadzi także stłuszczenie wątroby, tj. nadmierne odkładanie się złogów tłuszczu w komórkach wątrobowych (hepatocytach). Rak pierwotny (wątrobiak) występuje rzadko, często zdarzają się przerzuty raka do wątroby z żołądka, trzustki, prostaty, płuc. Ropień wątroby jest zwykle następstwem przejścia zakażenia z sąsiednich okolic lub przerzutu (przez krew). Zaburzenia czynności wątroby i jej choroby mają także tło genetyczne i występują w schorzeniach ogólnoustrojowych np. w ostrych i przewlekłych infekcjach, zatruciach, kolagenozach, zaburzeniach przemiany materii, chorobach krwi i niewydolność krążenia, również w chorobach pasożytniczych, np. w bąblowicy, czy wywoływanej przez przywry chorobie motyliczej.

Trzustka

Trzustka pełni funkcję gruczołu trawiennego. Jest to wydłużony narząd, którego przewody (1-3) uchodzą do początkowego odcinka jelita - dwunastnicy. Trzustka ma kształt maczugi o długości 15-20cm, ma barwę szaro - różową lub żółto - różowa. Leży między dwunastnicą a śledzioną. Główną wydzielina trzustki są enzymy trawienne, które rozkładają białka, cukry m.in. trypsyna, lipaza, amylaza oraz wodorowęglan sodowy, który zobojętnia kwaśną treść pokarmową żołądka. Trzustka jest także gruczołem dokrewnym wytwarzającym hormony wydzielane do krwi. Komórki dokrewne trzustki produkujące hormony zgrupowane są w wyspy trzustkowe Langerhansa. Zbudowane są z czterech typów komórek:

  • komórek alfa - wydzielają glukagon
  • komórek beta - wytwarzają insulinę
  • komórek delta - wydzielają somatostatynę
  • komórek PP - jest to tzw. polipeptyd trzustkowy

Glukagon - uwalnia zmagazynowaną glukozę. Hiperglikemia jest to stan, w którym stymulowane jest wydzielanie insuliny zaś stan obniżonego stężenia glukozy we krwi to tzw. hipoglikemia, powodująca zahamowanie jej wydzielania tym samym pobudza wydzielanie glukagonu uruchamiającego procesy glikogenolizy i przywrócenie normalnego stężenia glukozy we krwi.

Insulina - jest wielopeptydem zbudowanym z dwóch łańcuchów połączonych mostkami cystyny. Kontroluje ona procesy metaboliczne zachodzące z udziałem glukozy, kwasów tłuszczowych i białek. Insulina zwiększa przepuszczalność błon komórkowych dla glukozy i magazynuje jej nadmiar w wątrobie i mięśniach. Brak insuliny spowodowany uszkodzeniem trzustki jest przyczyna cukrzycy.

Somatostatynę - jej funkcją jest hamowanie wydzielania insuliny i glukagonu a także absorpcję składników odżywczych w układzie pokarmowym.

Komórki PP - rola polipeptydu trzustkowego nie została jeszcze dokładnie poznana.

Jelito grube

Jelito grube stanowi końcowy odcinek przewodu pokarmowego ma długość około 1,5 metra. Niestrawione resztki pokarmowe zostają przesunięte dzięki ruchom do jelita grubego. Dzięki zagęszczaniu treści jelitowej przez wchłanianie wody oraz odbywających się przy udziale bakterii procesów gnicia i fermentacji niewchłoniętych składników pokarmowych formowany jest kał. W formowaniu się Kała duża role odgrywa śluz wytwarzany przez błonę śluzową jelita grubego. Powoduje on zlepianie niestrawionych resztek pokarmu, co ułatwia ich wydalanie. Odruch usuwania kału na zewnątrz regulują mięsnie zwieracze odbytu.