Mikroorganizmy (drobnoustroje) to powszechna nazwa jaką stosuje się dla organizmów które można obserwować jedynie pod mikroskopem. Zalicza się do nich bakterie i pokrewne im organizmy, wirusy, pierwotniaki, szereg glonów, a także niektóre grzyby. Można je znaleźć we wszystkich środowiskach, przy czym w niektórych z nich są one jedynymi organizmami żywymi. Mikroorganizmy są tak rozpowszechnione w świecie, że można nawet pokusić się o stwierdzenie, iż żyjemy w morzu drobnoustrojów. Można je znaleźć niemal wszędzie - na powierzchni oraz we wnętrzu naszego ciała, w powietrzu, wodzie, w pokarmach. Już od pierwszych chwil naszego życia, wtedy kiedy zaczerpniemy pierwszy haust powietrza, czy połkniemy pierwszy łyk pokarmu, do wnętrza naszego ciała wnika szereg mikroorganizmów, a wśród nich wirusy, bakterie oraz grzyby. Od tego momentu będą nam towarzyszyć już do końca naszego życia.

Drobnoustroje mogą być organizmami autotroficznymi czyli samożywnymi (mają zdolność do przeprowadzania procesów fotosyntezy albo chemosyntezy ), bądź heterotroficznymi czyli cudzożywnymi (nie potrafią samodzielnie syntetyzować pokarmu, są saprofiami lub pasożytami).

Z ekologicznego punktu widzenia drobnoustroje można umieścić we wszystkich trzech ogniwach łańcucha pokarmowego. Część z nich można zaliczyć do producentów, inne do grupy konsumentów, a zdecydowaną większość do reducentów, czyli organizmów zdolnych do przeprowadzania reakcji, w wyniku których następuje rozkład materii organicznej na proste nieorganiczne składniki. Bez ich udziału nie mógłby zatem prawidłowo i sprawnie funkcjonować w przyrodzie zamknięty obieg materii, a wszelkie formy życia na naszej planecie byłyby o wiele uboższe.

To jak wielkie może być znaczenie drobnoustrojów w przyrodzie można sobie uświadomić jeśli pomyślimy, iż w każdym środowisku występują one w naprawdę olbrzymich ilościach np. powierzchnia 1 ha gleby może być pokryta nawet przez kilkanaście ton drobnoustrojów. Przyczyną tak wielkiej powszechności mikroorganizmów w przyrodzie jest ich szybka przemiana materii oraz bardzo duże możliwości "reprodukcyjne".

Drobnoustroje odgrywają bardzo dużą rolę zarówno w przyrodzie, jak i w życiu człowieka. Mogą oddziaływać pozytywnie i negatywnie. Mikroorganizmy mogą bowiem być przyczyna szeregu chorób człowieka, a także zwierząt oraz roślin. Odgrywają one bardzo istotną rolę w powstawaniu gleby, mają zdolność mineralizowania związków organicznych, dzięki czemu dostarczają roślinom substancji nieorganicznych, które z łatwością mogą zostać przez nie przyswojone. Mikroorganizmy stanowią jedno z ważniejszych źródeł dwutlenku węgla w powietrzu. Biorą one czynny udział w procesach trawienia (mikroorganizmy przewodu pokarmowego), np. bakterie występujące w przedżołądkach przeżuwaczy pozwalają im przyswoić znaczną część błonnika pokarmowego oraz stanowią dodatkowe źródło protein. Są wykorzystywane w procesach produkcyjnych w przemyśle biotechnologicznym np. z ich udziałem wytwarzany jest alkohol etylowy, wina, piwo, antybiotyki, witaminy czy aminokwasy.

Jednak aby w pełni zdać sobie sprawę z tego jaką rolę drobnoustroje mogą spełniać w przyrodzie oraz życiu ludzi należy również poznać ich budowę oraz zastanowić się jaki może być związek między nią, a funkcją jaką spełniają dane mikroorganizmy.

W świecie mikroorganizmów wirusy stanowią przykład sukcesu jaki może wynikać z prostoty. Organizmy te są czynnikami infekcyjnymi o rozmiarach niż te, które osiągają komórki bakterii. Ich wielkość może dochodzić od mniej więcej 20 nawet do kilkuset nanometrów i zależy od rodzaju wirusa.

Można stwierdzić, że wirusy to organizmy pozbawione organizacji komórkowej i dlatego mogące namnażać się jedynie w komórkach organizmu, który zainfekowały. Można stwierdzić, że ich zachowanie poza komórkami gospodarza przypomina martwe obiekty. We wnętrzu ich cząsteczek nie zachodzą bowiem żadne procesy enzymatyczne.

Taką postać wirusa, która wydostaje się z właśnie zainfekowanej komórki, a potem zakaża następną nazywa się wirionem (inaczej jest to postać wirusa poza komórką). Materiałem genetycznym każdego wirusa jest zawsze tylko jeden z kwasów nukleinowych, czyli DNA lub RNA. Biorąc pod uwagę tę cechę możemy można je podzielić na dwie grupy: RNA wirusy oraz DNA wirusy. W przypadku wirusów, których materiałem genetycznym jest kwas rybonukleinowy przed rozpoczęciem biosyntezy białka w komórce gospodarza, informacja genetyczna wirusa musi zostać przepisana na DNA. Jest to proces tzw. odwrotnej transkrypcji.

Wirusy mogą mieć kształty wielościenne (ikozaedralne) lub cylindryczne(helikalne). W cząsteczce każdego wirionu znajduje się kwas nukleinowy (jedna lub kilka cząsteczek) oraz kapsyd czyli białkowa otoczka. Jest ona zbudowana z wielu podjednostek nazywanych kapsomerami. Wirusy, po opuszczeniu komórki gospodarza (jest to proces przypominający pączkowanie) może być dodatkowo otoczony osłonką białkowo-lipidową, stanowiącą fragment błony komórkowej gospodarza. W tej dodatkowej osłonce obok białek pochodzących z komórki gospodarza, znajdują się również białka wirusowe.

Jedną z typowych cech wirusów jest to, że po wniknięciu do komórki gospodarza podporządkowują swoim potrzebom aparat odpowiadający za biosyntezę białka.

Przeciętnemu człowiekowi wirusy kojarzą się przede wszystkim z chorobami, których są przyczyną i dlatego właśnie rola jaką spełniają w przyrodzie oraz życiu człowieka odbierana jest raczej negatywni. Wirusy mogą infekować zarówno komórki człowieka, jak i innych zwierząt. Wywołują choroby u roślin także i są w stanie wnikać do komórek innych mikroorganizmów m.in. bakterii. Dowiedziono również, że mogą one przyczyniać się do powstawania pewnych rodzajów nowotworów u zwierząt oraz ludzi. To wszystko stawia wirusy w zdecydowanie niekorzystnym świetle.

Choroby, które wywołują wirusy są rezultatem zachodzenia w komórce ich własnego cyklu życiowego oraz zmian metabolicznych jakie się w niej dokonują pod wpływem informacji niesionych przez wirusowy materiał genetyczny. Niekorzystne oddziaływanie wirusa przejawia się przede wszystkim w tym, że cały aparat biochemiczny gospodarza zaczyna pracować na korzyść wirusa i jest przestawiony głównie na namnażanie jego cząstek. Wirus opuszczając komórkę, najczęściej doprowadza do jej lizy. W cyklu życiowym wirusów występuje zazwyczaj okres kiedy przebywają one w komórce gospodarza i nie wywołują w niej istotnych zmian. Ich materiał genetyczny jest wtedy zintegrowany do genomu gospodarza.

W ciele organizmów wielokomórkowych wirusy mogą się przemieszczać między komórkami za pomocą płynów ustrojowych lub, jak to ma miejsce u roślin, przez plazmodesmy.

Jako przykład cyklu życiowego, w którym następuje liza komórki zainfekowanej może posłużyć cykl faga T4. Fagi (bakteriofagi) są wirusami zdolnymi do infekowania komórek bakterii. Są one zbudowane z główki, w której znajduje się kwas nukleinowy, otoczony płaszczem białkowym oraz z proteinowej nóżki, czasami zdolnej do kurczenia się i mającej walcowaty kształt. Nóżka ta bywa zakończona płytką, od której odchodzą kurczliwe włókienka. Przy ich pomocy wirus może zaadsorbować się (przyczepić się) do komórki bakterii. Jeśli dojdzie do takiej interakcji to do wnętrza komórki bakteryjnej może zostać wprowadzony materiał genetyczny faga. Zazwyczaj po około 40 minutach od momentu zakażenia ściana komórkowa bakterii zostaje zlizowana przez wirusowy lizozym, a kilkaset nowopowstałych wirusów wydostaje się z komórki.

Tak przedstawia się budowa i cykl życiowy bakteriofaga T4. W jego cyklu życiowym można wyróżnić kilka faz. Pierwsza z nich to tzw. faza utajona czyli faza latencji, podczas której nie występują żadne objawy wskazujące na obecność wirusa w komórce. Druga to tzw. faza wczesna, w której zachodzi replikacja materiału genetycznego oraz dojrzewanie bakteriofagów potomnych. Trzecia to faza pośrednia. W trakcie jej trwania powstają białka kapsydu. W ostatniej - późnej fazie wokół namnożonych cząsteczek DNA, powstają osłonki i składane są wiriony potomne, które wydostają się z komórki.

Włączanie własnego materiału genetycznego do DNA komórki gospodarza nie jest wyłączną cechą bakteriofagów. Podobnie zachowuje się również wirus HIV, będący przyczyną AIDS.

Wirus HIV zaliczany jest do grupy tzw. retrowirusów. Właściwą im cechą jest złożona struktura wirionu, we wnętrzu której znajdują się dwie, liniowe i jednoniciowe cząsteczki RNA.

Kiedy wirus wniknie do wnętrza komórki jego RNA jest w wyniku odwrotnej transkrypcji przepisywane na DNA. W procesie tym biorą udział cząsteczki enzymów wnoszone do komórki przez wirus. Powstały w tej reakcji DNA zawierający geny wirusowe włączany jest następnie do DNA znajdującego się w jądrze komórki gospodarza. Podlega on już normalnej transkrypcji, w wyniku której wytwarzane są nowe cząsteczki kwasu rybonukleinowego. Cześć z nich będzie pakowana do wirionów potomnych, natomiast inne będą ulegały translacji do białek regulujących i tych, które wchodzą w skład kapsydów.

Wirusy atakują nie tylko ludzi. Wywołują szereg chorób również u innych zwierząt i u roślin. Do najbardziej znanych chorób występujących u ludzi, wywoływanych przez wirusy należą:

  • AIDS czyli zespół nabytego upośledzenia odporności, której czynnikiem etiologicznym jest wirus HIV. Zakażenie może nastąpić w wyniku kontaktów seksualnych z osobą zarażoną wirusem, po przetoczeniu zakażonej krwi oraz przez łożysko (z chorej matki na dziecko). Po zakażeniu występuje zazwyczaj zmiennej długości okres utajenia, po którym pojawiają się objawy chorobowe. Wystąpienie objawów chorobowych jest następstwem spadku liczby limfocytów T, spełniających istotne funkcje w procesach odpornościowych. Obniżenie liczby tych komórek jest następstwem niszczenia ich przez stale powstające cząsteczki wirusa. Do początkowych objawów chorobowych zaliczamy: zwiększenie rozmiarów węzłów chłonnych, podniesienie temperatury ciała, obniżenie apetytu, utrata masy ciała, nawracające biegunki, osłabienie, nasilenie wydzielania potu. W stadium tzw. pełnoobjawowego AIDS pojawiają się różnego rodzaju infekcje bakteryjne, grzybicze, wirusowe i pasożytnicze. Mają one ciężki przebieg głównie ze względu na osłabienie układu odpornościowego. Oprócz wspomnianych infekcji u chorych w późnym stadium AIDS często występują nowotwory. Najczęściej są to mięsak Kaposiego i chłoniaki o charakterze nowotworów złośliwych.
  • Grypa - jest to ostra choroba zakaźna, której przyczyną są stale mutujące formy wirusa grypy. Zakażenie następuje drogą kropelkową, a liczba osób zarażonych wirusem rośnie w ta szybkim tempie, że zazwyczaj można mówić o epidemii grypy. Pierwsze objawy chorobowe pojawiają się nagle i należą do nich: katar, nieżytowe zapalenie górnych dróg oddechowych (gardła, tchawicy, oskrzeli), często towarzyszą im bóle głowy i mięśni oraz wzrost temperatury ciała do 39ºC. Czas trwania choroby to zazwyczaj około 5 dni. Jednak w sytuacji kiedy nie wyleczymy do końca infekcji wirusowej mogą i zazwyczaj występują powikłania. Najczęściej są to: zapalenie obocznych zatok nosa, odoskrzelowe zapalenie płuc, mięśnia serca, czy nawet zapalenie mózgu.
  • Nagminne zapalenie przyusznic popularnie zwane świnką, występujące zazwyczaj u dzieci między 5, a 15 rokiem życia. Najbardziej charakterystycznym objawem jest obrzmienie ślinianek przyusznych, lub rzadziej podjęzykowych i podżuchwowych. Niebezpieczne mogą być powikłania po przebytej śwince. Do najczęstszych należą: zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu, trzustki, a u chłopców zapalenie jąder. Jednorazowe zakażenie wirusem wywołującym świnkę gwarantuje nabycie trwałej odporności.

Do innych popularnych chorób o etiologii wirusowej występujących u ludzi należą: różyczka, odra, choroba Heinego- Medina, wietrzna ospa, wirusowe zapalenie wątroby typu B i A, kleszczowe zapalenie mózgu, czy często nam towarzysząca opryszczka.

Powszechne choroby wirusowe zwierząt to:

  • Wścieklizna - śmiertelna choroba występująca u ptaków i ssaków (w szczególności drapieżników), która może przenosić się również na ludzi. Do takiego zakażenia może dojść w wyniku ugryzienia człowieka przez chore zwierzę, ponieważ wirusy znajdują się w ich ślinie. Wirus wścieklizny zaliczany jest do grupy RNA wirusów. Po zakażeniu wędruje on do mózgu, gdzie powoduje zamieranie komórek nerwowych tworzących ważne dla życia ośrodki. Wirusy tworzą w cytoplazmie tych komórek tzw. wtręty cytoplazmatyczne, będące jednym z elementów potwierdzających w diagnostyce zakażenie wirusem wścieklizny. Typowymi objawami towarzyszącymi wściekliźnie są: wodowstręt, napady szału, trudności w połykaniu, a w późnym stadium porażenie kończyn. Podobne objawy występują u ludzi zarażonych wirusem wścieklizny.

Do wirusowych chorób roślin zalicza się: plamistość liści (tzw. mozaikowatość) tytoniu, rzepy, grochu, ogórka, czy lucerny, kędzierzawki (pomarszczenie liści) często spotykane u truskawek i ziemniaków, smugowatość liści u pomidorów, tytoniu, czy ziemniaków oraz liściozwój. Częstym zjawiskiem jest lokalny rozrost tkanek w okolicach korzeni oraz łodyg, przybierający postać guzów. Zazwyczaj finalnym skutkiem wystąpienia choroby wirusowej u roślin jest ich karłowatość oraz znaczne obniżenie ich zdolności do tworzenia owoców. Często choroby wirusowe roślin prowadzą do ich obumierania.

Tak więc wirusy raczej negatywnie oddziałują na organizmy żywe i przyrodę. Są częstą przyczyną chorób, z którymi trudno walczyć, głównie ze względu na to, że wirusowy materiał genetyczny integruje się z DNA gospodarza. Z pośród wszystkich organizmów żywych, jedynie bakterie wykształciły systemy obronne, pozwalające im na rozpoznawanie i niszczenie fagowych kwasów nukleinowych. System ten nie jest jednak w stu procentach niezawodny. Zwierzęta wielokomórkowe posiadają w różnym stopniu rozwinięte układy immunologiczne, które niestety często pozostają zupełnie bezradne wobec zakażeń wirusowych.

Wielkim sukcesem cywilizacji jest opracowanie szczepionek, które pozwoliły na ograniczenie, a nawet całkowitą likwidację zachorowań na niektóre z chorób wirusowych. Dobrymi przykładami potwierdzającymi skuteczność szczepionek są choroba Heinego - Medina, czy ospa prawdziwa. Niestety szczepionki nie są skuteczną bronią w walce z wszystkimi wirusami. Część z nich bardzo szybko mutuje i dlatego szczepionka która w danej chwili jest skuteczna, po upływie np. sześciu miesięcy może okazać się zawodna. Do szybko mutujących wirusów zalicza się m. in. wirus grypy , czy wirus HIV. szczepionkom. Należy również podkreślić, że antybiotyki są zupełnie nieskuteczne w walce z infekcjami wirusowymi.

Ostatnio wykazano, że czynnikiem etiologicznym chorób wirusowych u roślin mogą być również małe, nagie i pozbawione otoczki białkowej cząsteczki RNA. Mowa tu o wiroidach. Są one koliście zamkniętymi cząsteczkami kwasu rybonukleinowego. Wywołują one choroby ziemniaków (wrzecionowatość bulw ziemniaka), ogórków, palm kokosowych czy chmielu. Zakażenie wiroidem może nastąpić w wyniku kontaktu rośliny chorej, z uszkodzonym miejscem znajdującym się na roślinie zdrowej.

Innym czynnikiem infekcyjnym są priony. W odróżnieniu od wiroidów nie są one czynnikami opartymi na kwasach nukleinowych, ale na białkach. Są przyczyną chorób układu nerwowego zwierząt np. choroby Creutzfelda - Jacoba. Najczęściej "atakują" komórki nerwowe u bydła, owiec i ludzi.

Wśród innych drobnoustrojów mających niebagatelny wpływ na życie ludzi oraz szereg przemian zachodzących w przyrodzie należy wymienić bakterie. Są one obecne niemal wszędzie. Zasiedlane przez nie środowiska często bardzo różnią się między sobą. W każdym z nich można znaleźć odpowiednio do niego przystosowane bakterie. Wiele mikroorganizmów z tej grupy może żyć na powierzchni lub we wnętrzu roślin i zwierząt. Są one w stanie żyć nawet w powietrzu.

Środowiskiem, w którym można znaleźć największe ilości bakterii jest zdecydowanie gleba. Duże ilości tych drobnoustrojów żyje w różnego typu zbiornikach wodnych począwszy od kałuż, przez stawy, sadzawki, jeziora, do mórz i oceanów. Odrębną grupę stanowią te bakterie, których środowiskiem życia mogą być inne organizmy żywe, a wśród nich rośliny i zwierzęta. Część bakterii z tej grupy nie wywiera negatywnego wpływu na organizm swoich gospodarzy, może nawet mieć na niego pozytywne oddziaływanie. Oprócz nich występują także bakterie patogenne, przyczyniające się do wystąpienia wielu chorób u ludzi, roślin i zwierząt. Na szczęście bakterie chorobotwórcze nie stanowią licznej grupy, a większość z omawianych drobnoustrojów to nie powodujące szkód w organizmie komensale oraz symbionty, które produkują związki chemiczne potrzebne do prawidłowego funkcjonowania organizmu gospodarza, a w zamian za to otrzymują od niego pokarm i miejsce do życia.

W dużym skrócie bakterie można scharakteryzować następujący sposób. Są to organizmy jednokomórkowe, żyjące w koloniach, rzadziej pojedynczo. Ich komórki mają zwykle kształty kuliste, pałeczkowate lub śrubowate, na powierzchni ich komórek mogą występować rzęski stanowiące narządy ruchu. Są one zaliczane do organizmów prokariotycznych, czyli nie posiadających wyraźnie oddzielonego od reszty komórki jądra. Każda z bakterii posiada: błonę komórkową, jej komórka jest wypełniona cytoplazmą, w której zawieszone są rybosomy oraz nukleoid, czyli obszar, w którym występuje nić DNA. Niemal wszystkie bakterie posiadają ścianę komórkową, a niektóre jeszcze dodatkowe otoczki. Na powierzchni komórki oprócz rzęsek występują często fimbrie albo ciała chromatoforowe. Otoczki pojawiające się na powierzchni komórki pomagają bakteriom uniknąć sytuacji, w której mogłyby zostać sfagocytowane przez komórki układu odpornościowego gospodarza. Część bakterii potrafi w niesprzyjających warunkach środowiska wytwarzać przetrwalniki, pozwalające im przetrwać niesprzyjający okres. Większość bakterii posiada w swoich komórkach koliste cząsteczki DNA, niosące między innymi geny oporności na antybiotyki, zwane plazmidami.

Wśród bakterii możemy spotkać organizmy reprezentujące każdy z typów odżywiania występujący w przyrodzie. Większość z nich jest zaliczana do cheterotrofów, czyli organizmów cudzożywnych. Wśród form samożywnych (autotroficznych) znajdują się bakterie chemosyntezujące oraz fotosyntezujące. Te pierwsze do syntezy związków odżywczych wykorzystują energię pochodzącą z utleniania pewnych związków nieorganicznych np. amonowych jak Nitrosomonas, azotynów np. Nitrobacter, siarkowych - Thiobacillus, czy wodorowych, jak Pseudomonas facilis. Bakterie fotosyntetyzujące korzystają natomiast z energii świetlnej. W grupie bakterii przeprowadzających fotosyntezę są takie które uzyskują atomy wodoru z siarkowodoru (beztlenowe) oraz te, które tak jak rośliny czerpią wodór z wody (tlenowe np. sinice).

Jak już wspomniano bakterie mogą uzyskiwać energię do przeprowadzania procesów metabolicznych na drodze oddychania tlenowego lub beztlenowego. Do oddychania beztlenowego zaliczamy fermentację, przeprowadzaną np. przez bakterie z rodzaju Lactobacillus (fermentacja mlekowa), Shigella i Clostridium (fermentacja masłowa), czy Propionibacterium (fermentacja kwasu propionowego) oraz oddychanie, w którym ostatecznym akceptorem elektronów jest związek nieorganiczny inny niż tlen. Do tej grupy zalicza się bakterie przeprowadzające reakcje redukcji azotanów np. Pseudomonas aruginosa, redukcji siarczanów np. Desulfovibrio, bakterie metanogenne np. Methanobacterium, czy redukujące związki żelazowe np. Shewanella putrefaciens.

Jeśli chodzi o rozmnażanie, u bakterii najczęściej zachodzi ono na drodze bezpłciowej, w wyniku podziału komórki. U części z nich stwierdzono występowanie procesów płciowych.

To właśnie tak znaczne zróżnicowanie w budowie komórki oraz różnorodność zachodzących u bakterii procesów życiowych, pozwala im wieść kosmopolityczny sposób życia. Dzięki wspomnianym cechom są one organizmami wywierającymi duży wpływ na przyrodę oraz gospodarkę człowieka.

Mogą one oddziaływać na otoczenie pozytywnie i negatywnie. Ich pozytywne oddziaływanie przejawia się na kilka sposobów. Jeśli bakterie przestałyby istnieć na powierzchni Ziemi zaczęłyby zalegać szczątki martwych roślin i zwierząt, tworząc warstwę kilkumetrowej wysokości. Rośliny, mimo dostępu promieni słonecznych, nie mogłyby rosnąć, gdyż ilość potrzebnych im do życia soli mineralnych nie byłaby wystarczająca. Nieobecność roślin oznaczałby dla zwierząt śmierć głodową. Już taki obraz ukazuje jak dużą i pozytywną funkcję w przyrodzie spełniają bakterie. Pełnią one funkcję destruentów, czyli organizmów rozkładających materię organiczną. W procesie tym są uwalniane niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju roślin związki chemiczne, mające postać soli. Bakterie mają czynny udział we wszystkich etapach omawianego procesu i dzięki ich działalności powstaje próchnica. Są one zatem niezastąpionym ogniwem w procesie krążenia materii w przyrodzie. Dzięki nim pierwiastki takie jak: siarka, azot, węgiel, czy fosfor nieustannie krążą w przyrodzie i są stale dostępne dla producentów. Szczególną uwagę trzeba skierować na bakterie i sinice, które potrafią wiązać azotu z atmosfery i przekształcać go w amoniak, a następnie w rozpuszczalny w środowisku wodnym kation amonowy z łatwością przyswajalny przez rośliny. Taką zdolność posiada przynajmniej kilkanaście gatunków zaliczanych do wyżej wymienionych grup organizmów. Niezwykle ważne dla rolnictwa są gatunki, zaliczane do rodzaju Rhizobium, tworzące z pewnymi roślinami związki oparte na symbiozie. Wspomniane bakterie mogą rosnąć we wnętrzu korzeni roślin motylkowych uprawianych na glebach nie zawierających dużo azotu, tworząc w ich wnętrzu specyficzne brodawki. Bakterie dostarczają roślinom motylkowym łatwo przyswajalnych związków azotowych, a w zamian za to otrzymują od swoich gospodarzy organiczne produkty fotosyntezy. Ponadto czasami bywają wykorzystywane w rolnictwie do zabijania owadów, będących szkodnikami upraw.

Relacje jakie istnieją między bakteriami, a zwierzętami mogą przyjmować różne formy. Dla szeregu zwierząt, zwłaszcza tych jednokomórkowych np. pierwotniaków, stanowią one główne źródło pokarmu. Obecność bakterii w żwaczy przeżuwaczy pozwala tym zwierzętom wykorzystać celulozę zawartą w ich pożywieniu. Również u zwierząt nieprzeżuwających, ale żywiących się pokarmem roślinnym bakterie występujące w ich przewodzie pokarmowym wspomagają procesy trawienia. Bakterie występujące w przewodzie pokarmowym człowieka dostarczają mu niektórych witamin np. witaminy K.

Od wielu już lat wykorzystuje się bakterie do produkcji różnych artykułów spożywczych, ze względu na ich zdolność do przeprowadzania procesów fermentacji. I tak bez ich udziału trudno byłoby wyprodukować sery, jogurty, czy kefiry. Również wszystkie procesy kiszenia bazują na zdolności bakterii do przeprowadzania fermentacji. W ten sposób powstają m. in.: kiszona kapusta, ogórki, czy różnego rodzaju kiszonki dla zwierząt. Niestety wspomniane reakcje fermentacji przyczyniają się do "psucia się" wielu produktów spożywczych. Zapobiegać temu zjawisku mają takie metody konserwacji jak: pasteryzacja, gotowanie, zamrażanie, dodawanie dużych ilości soli lub cukru oraz innych związków chemicznych zapobiegających nadmiernemu rozwojowi bakterii.

Na masową skalę bakterie są wykorzystywane przy wytwarzaniu niektórych związków chemicznych, np. części kwasów organicznych, szeregu witamin oraz aminokwasów.

Bakterie obecne w oborniku mogą być doskonałym źródłem biogazów, a wśród nich metanu stosowanego jako jedno ze źródeł energii, wykorzystywanej np. do wprawiania w ruch silników.

Niebagatelny jest udział bakterii w procesach oczyszczania środowiska ze szkodliwych substancji, będących wytworami ludzkiej cywilizacji. Szereg detergentów oraz środków ochrony roślin może być zneutralizowanych przez bakterie. Stanowią one główny składnik tzw. osadu czynnego w biologicznych oczyszczalniach ścieków.

Bakterie mają również duże znaczenie z medycznego punktu widzenia. Nie tylko dlatego, że są powszechnymi patogenami, ale również dlatego, że syntetyzują one pewne substancje, które mogą zabijać lub hamować rozwój innych mikroorganizmów. Wśród tych substancji są również antybiotyki, powszechnie stosowane do leczenia chorób bakteryjnych. Biorąc pod uwagę zdolność do produkowania antybiotyków, to z ludzkiego punktu widzenia najistotniejszą grupę bakterii stanowią promieniowce. W ich komórkach powstaje m. in. streptomycyna oraz tetracyklina.

Część bakterii ma zdolność do wytwarzania węglowodanu dekstranu, który stanowi bazę płynu krwiozastępczego.

Bakterie odgrywają niebagatelną rolę w eksperymentach biologicznych, a w szczególności w dynamicznie rozwijającej się inżynierii genetycznej. Są one szczególnie cenne ze względu na zdolność do syntezy enzymów restrykcyjnych, niezastąpionych w inżynierii genetycznej narzędzi używanych do cięcia cząsteczek DNA w ściśle określonych miejscach. Ponadto do ich komórek wprowadza się oraz namnaża odcinki DNA pozyskane z innych organizmów, dzięki czemu powstają tzw. biblioteki genowe. Część bakterii jest wykorzystywana jako tzw. wektory genowe. Przykładem może tu być Agrobacterium tumefaciens. W naturze wywołuje ona choroby u roślin. W inżynierii genetycznej również wykorzystuje się jej zdolności do infekowania roślin, ale dodatkowo wprowadza się do ich komórek pewne geny, które mogą wpływać np. na podniesienie płodności, czy nadawać oporność na infekcje grzybicze.

Wymienione przykłady potwierdzają fakt, że bakterie spełniają w przyrodzie znaczącą i różnorodną rolę. Często mamy do czynienia z sytuacją, w której człowiek czerpie korzyści z ich naturalnych procesów życiowych. Niestety bakterie mają również drugie, nieco mniej pozytywne oblicze. Część z mikroorganizmów zaliczanych do omawianej grupy jest przyczyną wielu chorób. Szacuje się, że wśród wszystkich obecnie znanych gatunków bakterii około 200 ma właściwości patogenne. Do najbardziej charakterystycznych symptomów chorób bakteryjnych u roślin należą: zgnilizny, więdnięcie, powstawanie nowotworowych narośli oraz nekrozy. Bakterie dostają się do wnętrza roślin wykorzystując naturalne otwory znajdujące się na powierzchni ich ciała (takie jak np. aparaty szparkowe) albo przez otwory powstające na skutek urazów mechanicznych (różnego rodzaju zranienia, pęknięcia, czy otwory wykonane przez owady). Zazwyczaj bytują w przestrzeniach mi międzykomórkowych, część z nich może wnikać do wnętrza żywych komórek. Bakterie wydzielają toksyny, a komórki do których one docierają zamierają i są oddzielane od reszty tkanki. W wyniku tego tkanka przybiera postać miękkiej, cuchnącej zgnilizną masy. Opisana choroba jest powszechnie znana pod nazwą mokrej zgnilizny, a opisane wyżej objawy najczęściej można zaobserwować np. na korzeniach marchwi, bulwach ziemniaków, albo na owocach pomidora. Bakterie wywołujące tą chorobę żyją w glebie, tak więc zdrowe rośliny, rosnące w pobliżu zakażonych mokrą zgnilizną, również mogą zostać zainfekowane przez mikroby, wydostające się z rozkładających się szczątków chorych roślin.

Do częstych objawów bakterioz u roślin należą: wycieki śluzu oraz gumy na powierzchnię pędów drzew, obumieranie wierzchołków pędów, zgorzel kwiatów, zmiany nekrotyczne na konarach. Wymienione objawy są właściwe dla tzw. zarazy ogniowej.

Inne bakterie produkują toksyny, które stymulują tkanki gospodarza do intensywnego rozrostu, w efekcie czego powstają na powierzchni pni albo korzeni drzew guzowate narośla.

Istnieją również bakterie żyjące we wnętrzu wiązek przewodzących (naczyń) roślin. Po pewnym czasie zatykają je i doprowadzają do więdnięcia roślin. Z taką sytuacją mamy do czynienie w przypadku choroby zwanej czarną zgnilizną kapusty.

Bakterie wywołują również szereg chorób u zwierząt. W bardzo wielu przypadkach objawy tych chorób są podobne lub identyczne do tych, które występują u ludzi. Jednymi z najgroźniejszych bakteryjnych chorób zwierzęcych są: wąglik, nosacizna, gruźlica. Wszystkie wymienione choroby mogą również wystąpić u ludzi.

Na nosaciznę chorują zazwyczaj zwierzęta nieparzystokopytne takie jak konie czy osły. Do najbardziej charakterystycznych objawów nosacizny należą przewlekłe, ropne zapaleniem jamy nosowej, któremu towarzyszy ropny wysięk. W tej wydzielinie występują bakterie i to właśnie za jej pośrednictwem dochodzi do zakażenia kolejnych zwierząt.

Groźną chorobą atakującą najczęściej bydło oraz owce jest wąglik. Zakażenie laseczką Bacillus antracis prowadzi do rozwoju wrzodów na narządach wewnętrznych u zwierząt.

Gruźlica mimo, że kojarzona jest głównie jako choroba występująca u ludzi (zaliczana do grupy tzw. chorób społecznych) może występować także u zwierząt. Szczególnie często pojawia się u bydła oraz u trzody chlewnej. Bakterie wywołujące gruźlicę (Mycobacterium tuberculosis) atakują nie tylko płuca. Mogą również wywoływać zmiany chorobowe w przewodzie pokarmowym, kościach, gruczołach mlecznych i wielu innych narządach. Z punktu widzenia człowieka, gruźlica jest szczególnie groźna u krów. Bakterie znajdują się również w mleku zarażonych zwierząt i w ten sposób mogą się zarażać ludzie.

Jedną z przyczyn, występowania różnych objawów, będących odpowiedzią na zakażenie bakteryjne jest rozmnażanie się bakterii obrębie różnorodnych tkanek i wydzielanie przez nie szeregu toksyn, w tym również jadów. Jady produkowane przez bakterie można zróżnicować na: egzotoksyny, czyli te które są wydzielane poza komórkę bakterii oraz endotoksyny uwalniane po rozkładzie komórki bakteryjnej. Czasami, mimo że bakterie nie wnikają do określonych narządów, to ich toksyny są rozprzestrzeniane przez krew po całym ciele. Niejednokrotnie mamy do czynienia z sytuacją, w której mimo obecności patogennych bakterii w organizmie człowieka, nie dochodzi do rozwoju choroby lub pojawia się ona dopiero po długim czasie nosicielstwa. W obecnych czasach szerzenie się chorób. Bakteryjnych zostało bardzo ograniczone. Stało się tak głównie dzięki wprowadzeniu systemu szczepień ochronnych oraz szerokiemu rozpowszechnieniu antybiotyków i sulfonamidów. Ta ostatnia strategia nie zawsze niesie ze sobą pozytywne skutki.

Wśród najistotniejszych chorób bakteryjnych występujących u ludzi należy wymienić: cholerę, gruźlicę, trąd, dur brzuszny, szkarlatynę, anginę, krztusiec, boreliozę (rezerwuarem wywołujących ją bakterii są kleszcze), rzeżączkę, kiłę, zapalenie opon mózgowych, czerwonkę i inne.

Spotyka się dwa rodzaje czerwonki. Pierwszy to czerwonka bakteryjna, której przyczyną są pałeczki zaliczane do rodzaju Shigella. Jest to choroba zakaźna, charakteryzująca się występowaniem śluzowo - krwistych lub śluzowo - ropnych biegunek, którym towarzyszą bóle brzucha. Przyczyną tych ostatnich są owrzodzenie pojawiające się na błonie śluzowej jelita grubego. Drugi rodzaj to czerwonka pełzakowata. Rozwój tej choroby następuje w wyniku zakażenia pierwotniakiem Entamoeba histolytica. Często nazywa się ją amebozą.

Kiła zalicza się do chorób wenerycznych. Infekcja rozwija się po zakażeniu krętkiem bladym. Rozprzestrzenia się przede wszystkim drogą płciową (tzw. kiła nabyta). Inną możliwością zakażenia jest przeniesienie bakterii z chorej matki na dziecko. Może do tego dojść w trakcie trwania ciąży. Mamy wtedy do czynienia z kiłą wrodzoną. Pierwszy z wymienionych rodzajów kiły dzieli się na kilka etapów. Jeden z nich to stadium kiły utajonej. Podczas trwania późnego okresu kiły mogą zostać zaatakowane układy nerwowy (głównie ośrodkowy) oraz sercowo-naczyniowy, na powierzchni skóry i w wielu narządach wewnętrznych rozwijają się guzy zapalne, które zazwyczaj rozpadają się, a następnie zachodzą w nich procesy prowadzące do powstania wrzodów.

Poza wspomnianymi chorobami często zdarzają się zatrucia. W tym przypadku to nie pojawienie się w organizmie patogennych bakterii jest przyczyną wystąpienia objawów chorobowych, ale egzotoksyny, które one produkują. Do najpowszechniejszych zatruć pokarmowych, należą te które wywołują bakteria zaliczane do rodzaju Salmonella. Zdecydowanie najniebezpieczniejsze są te zatrucia, których przyczyną jest toksyna wydzielana przez laseczkę tężca i tzw. jad kiełbasiany wytwarzany przez laseczki jadu kiełbasianego. Zatrucie jadem kiełbasianym nazywane jest botulizmem. Do zakażenia laseczką jadu kiełbasianego może dojść po zjedzeniu nieświeżych konserw, kiełbasy i innych produktów spożywczych, w których namnożyły się omawiane bakterie. Ich toksyny powodują u ludzi zaburzenie prawidłowego funkcjonowanie komórek mięśni gładkich oraz poprzecznie prążkowanych.

Tak więc bakteriozy dotykają zarówno ludzi, jak i zwierzęta, a rozprzestrzeniają się głównie na skutek bezpośrednich kontaktów osób chorych i zdrowy, przez kontakt tych ostatnich z przedmiotami na powierzchni których znajdują się patogenne bakterie lub w wyniku ukąszenia owadów, będących rezerwuarem zarazków. Nie podlega na pewno dyskusji fakt, że choroby to negatywny przejaw obecności bakterii w życiu człowieka i funkcjonowaniu przyrody.

Jak nadmieniono we wstępie referatu, do mikroorganizmów należy również część grzybów. Należy tu wspomnieć o grzybach pleśniowych, niedoskonałych (wykazujących wiele podobieństw do roślin) i workowce.

Aby w pełni zrozumieć rolę jaką te organizmy pełnią w ekosystemie oraz życiu ludzi trzeba nieco powiedzieć o cechach wspólnych, występujących u wielu przedstawicieli tej grupy.

Grzyby można spotkać niemal wszędzie na naszej planecie. Ich siedliska znajdują się zarówno na lądzie, jak i w wodach słodkich i słonych. Duża część tych organizmów rozwija się w glebie. Największe ich ilości można spotkać tuż pod powierzchnią gleby, w warstwie sięgającej do około 10 - 15 cm w głąb. Czynnikiem koniecznym dla ich rozwoju jest odpowiednia wilgotność środowiska. Ciało większości grzybów to plecha zbudowana ze strzępek. Te ostatnie posiadają budowę komórkową. U pewnych przedstawicieli grzybów cała strzępka stanowi jedną komórkę, zawierającą wiele jąder. Mamy wtedy do czynienia z tzw. komórczakiem. Ciało tych grzybów, które mają budowę strzępkową jest nazywane grzybnią. Przerasta ona podłoże i pobiera z niego substancje odżywcze. W wielu przypadkach ma postać długich sznurów, rozrastających się do dużych rozmiarów. Często się zdarza, że środkowe odcinki grzybni obumierają stopniowe, w miarę jak w podłożu wyczerpują się składniki pokarmowe. Strzępki grzybni mogą zrastać się ze sobą i oplatać wokół siebie, co prowadzi do utworzenia pozornej tkanki nazywanej plektenchymą.

Jeśli chodzi o sposoby odżywiania się, grzyby mają szereg cech wspólnych z bakteriami, z tą tylko różnicą, że nie ma wśród nich organizmów samożywnych. Tak jak to miało miejsce w przypadku bakterii, wydzielają one enzymy, które mogą rozkładać substancje organiczne znajdujące się w podłożu, a następnie wykorzystują je jako źródło pokarmu. W omawianej grupie organizmów można wyodrębnić: saprofity, symbionty, pasożyty.

Podobnie jak wszystkie omówione dotychczas organizmy, również grzyby mogą spełniać tak pozytywną, jak i pejoratywną rolę.

Korzystny wpływ grzybów na środowisko niewątpliwie da się zauważyć. Większość z nich, mam tu na myśli saprofity, przeprowadza reakcje mineralizacji związków organicznych obecnych w szczątkach martwych roślin i zwierząt. Uzyskane w wyniku tych reakcji substancje są przez nie wykorzystywane do budowy własnego ciała. Saprofity biorą także udział w powstawaniu warstwy próchnicznej w glebie. Następuje to w czasie oddychania beztlenowego, kiedy to związki organiczne m.in. węglowodany takie jak skrobia, czy celuloza przerabiane są na związki wzbogacające próchnicę. Enzymatyczny rozkład substancji organicznych dokonywany przez komórki grzybów ma także niebagatelne znaczenie w procesach glebotwórczych oraz w obiegu materii w przyrodzie. Tak więc grzyby zasiedlające gleby w dużej mierze przyczyniają się do jej użyźnienia, a co za tym idzie na wysokość plonu roślin hodowanych przez ludzi.

Część grzybów zaliczanych do drożdży wykorzystuje są jako paszę dla zwierząt hodowlanych. Pożywkę dla tych mikroorganizmów stanowią bezużyteczne odpady, powstające podczas fabrykacji cukru albo celulozy.

W trakcie przeprowadzanych przez grzyby reakcji prowadzących do rozkładu związków organicznych pojawią się czasami charakterystyczne produkty uboczne. Dla przykładu - w trakcie enzymatycznego rozkładu cukru takimi produktami są alkohol oraz dwutlenek węgla. Rekcję tą wykorzystuje się podczas produkcji alkoholu oraz różnorodnych napojów alkoholowych, piekarnictwie, aby w naturalny sposób spulchnić pieczywo (powstający dwutlenek węgla migruje przez ciasto i tworzy w nim system kanałów i pęcherzyków).

Substancje produkowane przez grzyby znajdują także zastosowanie w medycynie. Powszechnie znany antybiotyk - penicylina produkowana jest przez grzyby zaliczane do pędzlaków. Związki obecne w sporyszu buławinki czerwonej bywają wykorzystywane w celu przyspieszenia oraz spotęgowania skurczy podczas akcji porodowej.

Inne gatunki grzybów wchodzą z roślinami w związki o charakterze symbiotycznym. Jeśli symbioza ta stanowi rodzaj oddziaływania między grzybnią, a systemem korzeniowym roślin, mówimy wtedy o mikoryzie. Dostarcza ona korzyść obu stronom. Grzyby dostarczają roślinom wodę i składniki mineralne, w zamian za co otrzymuje od rośliny gotowy pokarm, którego nie jest w stanie sam sobie wyprodukować. Innym pozytywna aspektem współżycia grzybów z innymi organizmami (w tym przypadku workowców z glonami) jest powstanie zupełnie nowych "organizmów" czyli porostów. Zewnętrzne partie ciała (plechy) porostu to zbite i zwarte, grubościenne strzępki workowców. Kolejną (podpowierzchniową) warstwę stanowią komórki glonów, natomiast środek plechy tworzą luźno ułożone, strzępki grzybów, posiadające cienkie ściany. Można więc zauważyć, że grzyby wchodzące w skład struktury porostu, są tzw. organizmami pionierskimi, czyli takimi, które mogą zasiedlać trudne do opanowania nisze ekologiczne. W ten sposób przyczyniają się do przygotowania podłoże dogodnego dla wzrostu innych roślin, mających nieco większe wymagania życiowe. Ponadto są one również naturalnym wskaźnikiem zanieczyszczenia terenu, zwłaszcza jeśli chodzi o obecność w atmosferze związków siarki.

Niestety jak wszystkie mikroorganizmy również grzyby posiadają negatywne oblicze.

Saprofity rozkładają drzewo, żywność, odzież, skóry. Grzyby pasożytnicze atakują wiele roślin uprawnych oraz zwierzęta domowych, naruszając strukturę ich tkanek, wywołują choroby lub nawet śmierć.

Wielokrotnie, obserwując rośliny możemy zauważyć nietypowy wygląd ich pędów, liści lub korzeni. Możliwe, że jego przyczyną są zmiany wywołane zakażeniem grzybiczym. Do najbardziej znanych chorób wywoływanych przez grzyby u roślin zalicza się np. zarazę ziemniaczaną. Można ją rozpoznać po czarnych plamach występujących na powierzchni blaszki liściowej oraz więdnięciem całych pędów. Jeżeli na bulwach ziemniaczanych zauważymy zmiany o charakterze nowotworowym to prawdopodobnie mamy do czynienia z rakiem ziemniaczanym. Jeżeli we wnętrzu bulwy ziemniaka widoczne są ubytki tkanki, a powierzchnia, powstałej dziury jest pokryta szarymi zarodnikami to mamy do czynienia z tzw. "parchem puszystym ziemniaka".

Jeszcze innym przykład stanowią choroby warzyw. Kiła kapuściana to choroba objawiająca się zagniwaniem korzeni kapusty. Jeżeli młode rośliny takie jak buraki cukrowe zaczynają gnić przy nasadzie łodygi, to możemy niemal być pewni, że zaatakował je grzyb, przyczyniający się do rozwoju zgorzeli korzeni siewek.

Zdecydowanie negatywnie kojarzą nam się grzyby pasożytnicze. Mogą one powodować trudne do wyleczenia grzybice u ludzi i u zwierząt. Grzybice są w większości przypadków "dziełem" grzybów niedoskonałych. Możemy wyróżnić: grzybice powierzchowne, grzybice struktur skeratynizowanych, czyli naskórka, paznokci, włosów, których sprawcami są dermatofity, grzybice naskórkowe (łupież pstry), powodowane przez drożdżaki oraz grzyby pleśniowe grzybice skóry i błon śluzowych, a także tzw. grzybice głębokie, układowe i układowe (drożdżyce typu histoplazmoz i blastomykoz). Czynnikiem sprzyjającym wystąpieniu zakażenia jest ogólne osłabienie, często będące następstwem wyniszczających organizm chorób, długotrwała kuracja antybiotykowa, leczenie kortykosterydami oraz lekami immunosupresyjnymi, obniżenie odporności organizmu. Grzybice są chorobami zakaźnymi, którymi można się zakazić w wyniku kontaktów z osobami chorymi.

Grzybice u zwierząt mogą być przyczyną dużych strat gospodarczych. Najgroźniejsze z tego punktu widzenia są: pleśniawka drobiu, podczas której dochodzi do grzybiczego zapalenia płuc oraz worków powietrznych, grzybica kropidlakowa pszczół, powodująca obumieranie czerwi i dorosłych osobników, grzybica strzygąca nazywana inaczej liszajem strzygącym, przyczyna wypadania włosów, grzybica jedwabnika morwowego - obumieranie gąsienic.

Ludzie co rusz odczuwa pejoratywną rolę grzybów. U kobiet często pojawiają się drożdżakowe choroby układu rozrodczego, powszechnym schorzeniem są grzybice stóp. Te grzyby, które rozwijają się głównie na powierzchni skóry czy błon śluzowych, nie stanowią dużego niebezpieczeństwa. Ich obecność nie wiąże się z powstawaniem trwałych zmian w morfologii komórek, nie przyczyniają się one również do pojawienia się głębokich ran. Zdecydowanie groźniejszymi chorobami są grzybice atakujące organy wewnętrzne. Ich głównymi sprawcami są sprzężniaki oraz grzyby niedoskonałe. Atakują one głównie układ oddechowy, czasami wątroba bądź mózg. Grzybnia tych patogenów penetruje między komórkami śluzówki, przerasta, a często zatyka światło naczyń krwionośnych, a prócz tego wydziela substancje o właściwościach toksycznych, zatruwające cały organizm osoby chorej. Nasz układ immunologiczny na szczęście działa sprawnie i takie sytuacje zdarzają się bardzo rzadko. Często występują natomiast u osób z zaburzeniami w funkcjonowaniu układu odpornościowego np. cierpiących na białaczki, czy chorych na AIDS.

Na podstawie przedstawionych wyżej przykładów można więc wnioskować, że obecność mikroorganizmów w środowisku nie pozostaje dla niego obojętna. Mogą one oddziaływać na środowisko i żyjące w nim organizmy pozytywnie i negatywnie. Bakterie i grzyby mają niebagatelny udział w niezwykle ważnym procesie krążenia materii w przyrodzie. To właśnie dzięki nim na powierzchni gleby nie zalegają stosy martwych zwierząt i roślin. Niemniej istotna jest ich rola w tworzeniu gleby. Dzięki temu ludzie mogą zakładać uprawy roślin, tych koniecznych do życia, stanowiących istotne źródło pokarmu, a także roślin ozdobnych, umilających codzienne życie. Warto również nadmienić, że symbiozy które wykształciły się między pewnymi mikroorganizmami i różnymi gatunkami roślin, znacznie ułatwiają lub wręcz umożliwiają życie obu stronom. Oczywiście należy także wspomnieć, o tym że mikroorganizmy są często wykorzystywane w gospodarce człowieka, zwłaszcza przemyśle i medycynie. Bakterie i grzyby są producentami różnych produktów spożywczych i leków. Niejednokrotnie wykorzystuje się jedne mikroorganizmy w celu zwalczenia chorób, wywoływanych przez inne.

Jeśli już mowa na temat chorób trzeba oczywiście pamiętać o negatywnej funkcji mikroorganizmów. Często choroby przez nie wywoływane są niezwykle groźne, mogą być nawet przyczyną śmierci organizmu. Kolejnym przykładem ilustrującym negatywny wpływ drobnoustrojów na życie człowieka to zachodzące pod ich wpływem procesy rozkładu. Mimo że w pewnych sytuacjach są one wręcz niezbędne to powodują wiele szkód, np. psucie się produktów spożywczych.

Tak więc zastanawiając się nad rolą tych organizmów w przyrodzie i naszym życiu, jak zwykle trzeba spojrzeć z różnych perspektyw. Nie da się dobitnie stwierdzić czy ich rola jest pozytywna, czy pejoratywna. Warto zapewne pomyśleć nad tym w jaki sposób wykorzystać te właściwości mikroorganizmów, które przenoszą nam korzyści, a jak pokonać choroby, których są przyczyną. Z całą pewnością ludzie powinni doceniać obecność drobnoustrojów oraz rolę jaką odgrywają w naszym życiu.