Noce i dnie

Streszczenie szczegółowe

Tom I Bogumił i Barbara

Pierwszy tom „Nocy i dni” Marii Dąbrowskiej przedstawia losy rodzin Niechciców i Ostrzeńskich, a więc tych, z których pochodzą główni bohaterowie sagi – Bogumił i Barbara.

Dziad Bogumiła, Maciej Niechcic był szlachcicem, któremu zależało na kontaktach z wykształconymi ludźmi. Zabiegał o znajomości z przedstawicielami inteligencji, a także artystami czy dziennikarzami. Unikał natomiast bardzo świadomie okolicznego ziemiaństwa. Niestety taka postawa nie przysporzyła mu przyjaciół ani nawet sympatyków wśród mieszkańców okolicznych wsi i dworków. Co gorsza, Maciej nie miał zbyt dobrej ręki do prowadzenia gospodarstwa. Sprowadziło to na niego niemałe kłopoty. Kupił bowiem majątek Jarosty, nie sprawdzając wcześniej jego hipoteki, co ostatecznie doprowadziło do poważnych problemów finansowych całej jego rodziny.

Syn natomiast nie tylko nie pomagał rozwiązać tych problemów, ale jeszcze dokładał kolejnych. Michał ożenił się z Florentyną Klicką, która już była w nowicjacie. Takie przerwanie drogi zakonnej wywołało niemały skandal. Para miała kilkoro dzieci, natomiast przeżył jedynie najmłodszy z dzieci – Bogumił Adrian. Razem z ojcem wziął udział w powstaniu styczniowym, mimo że miał wtedy jedynie 15 lat. Niestety ten odważny gest nie przyniósł mu chwały, a zamiast tego bardzo brutalne konsekwencje dla całej rodziny Niechciców. Skonfiskowano im Jarosty, ojciec Michał został zesłany na Syberię. Matka wyjechała z nim. Ojciec jednak szybko umarł, a więc Florentyna zdecydowała się na powrót do kraju i zaczęła pracować jako gospodyni w Krępie. Na starość zamieszkała wspólnie z Klemensem Klickim, czyli swoim bratem, który podobnie jak jej mąż był powstańcem. Wynajęli oficynę w mieście. Tutaj odnalazł ich Bogumił, który wcześniej został oddany pod opiekę krewnych, od których po kilku latach uciekł.

Nieco inaczej przedstawiała się historia rodziny Barbary. Jej ojciec był szlachcicem i urzędnikiem skarbowym. Adam Ostrzeński był synem rozpustnego i skłonnego do bijatyki Jana Chryzostoma Ostrzeńskiego, który stracił rodzinny majątek Lorenki w wyniku złej sytuacji w kraju połączonej z absolutnym brakiem talentu do prowadzenia gospodarstwa. Sam Adam prowadził bardzo intensywne życie towarzyskie, mimo że nie dysponował żadnym majątkiem. Dorabiał sobie, udzielając korepetycji. W końcu ożenił się z Jadwigą Jaraczewską. Para nie jest przykładem związku z miłości, szczególnie że Jadwiga przed ślubem z Adamem była zakochana w niemieckim guwernerze. Związek rodziców Barbary nie należał do najprostszych, pełen był dynamicznych zwrotów akcji. Adam stracił aż dwa folwarki, które Jadwiga wniosła do małżeństwa w posagu. Rodzice kobiety się rozstawali, potem do siebie wracali, trwało to wiele lat, aż do momentu, kiedy Adam zginął rażony piorunem. Barbara miała wtedy 5 lat.

Jadwiga, która została wdową w młodym dość wieku, postanowiła założyć pensję dla chłopców w Kalińcu. Radziła sobie dzięki temu całkiem nieźle aż do momentu wybuchu powstania styczniowego. Represje po powstaniu doprowadzają do upadku pensji. Mimo tego Jadwiga się nie poddaje, mimo kolejnych przeciwności losu udaje się jej wychować czwórkę dzieci (dwoje zmarło). To w dzieciach i ich rozwoju pokładała wszystkie swoje nadzieje.

Najstarszy był Daniel, który ukończył uczelnię warszawską, ale walczył także w powstaniu. Ostatecznie wrócił do matki i zajął się nauczaniem przyrody w prywatnym szkole w Kalińcu. Młodszy od niego Julian także był powstańcem styczniowym. Potem wyjechał do Petersburga na nauki i zdecydował się tam zostać i pracować jako inżynier. Jadwiga miała także dwie córki – Teresę i Barbarę, które uczyły w szkołach: Teresa w gimnazjum, Barbara jak prywatna korepetytorka w domach.

Barbara Ostrzeńska dorastała bez ojca, ale matka zadbała o to, by dom, w którym wychowywały się jej dzieci, stymulował naukowo-intelektualną karierę. Był to dom patriotyczny. Wokół matki i jej salonu było liczne grono adwokatów, nauczycieli, lekarzy, a także innych intelektualistów, którzy pojawiali się, aby w przyjemnej atmosferze prowadzić różnego rodzaju dyskusje. Te filozoficzne dysputy, literackie spotkania, wspólne przyswajanie dzieł literackich, muzycznych, filozoficznych sprawiło, że Barbara zamarzyła o podjęciu wyższych studiów. Uczęszczała na różnego rodzaju spotkania towarzyskie, chodziła do teatru (czasami kilka razy w tygodniu), na odczyty, wystawy. Przy jednej z takich okazji poznaje młodego człowieka – Józefa Toliboskiego, prawnika, który również zwraca uwagę na Barbarę. Dziewczyna się w nim zakochuje, on wyraża swoje uczucia do niej poprzez bardzo wyrafinowane gesty, jak choćby wchodząc w ubraniu do rzeki, tylko po to, by zerwać dla niej nenufary. W międzyczasie rodzina Barbary się powiększa – brat Daniel żeni się z Michaliną, siostra Teresa wychodzi za Lucjana Kociełłę. Barbara także więc zaczyna czekać na oświadczyny ze strony Toliboskiego.

Ostatecznie jednak wybiera on na żonę inną kobietę. Barbara jest inteligentna, piękna i wrażliwa, ale nie posiada majątku, co też wpływa na decyzję mężczyzny. Toliboski żeni się z panną Narecką, która nie jest pięknością, ale dysponuje pokaźnym majątkiem.

Barbara czuje się przygnębiona staropanieństwem, trudno jej się patrzy na szczęście rodzeństwa, dlatego odrzucona i rozżalona postanawia wyjechać do Warszawy. Tutaj chce nauczyć się krawiectwa od sióstr Kunke. Uczy się jednak nie tylko praktycznych umiejętności. Korzysta z tego, że mieszka w stolicy, odwiedza więc kolejne wystawy, chodzi do teatru i na odczyty. W końcu wraca jednak do dawania lekcji, ponieważ inaczej nie jest w stanie się utrzymać. Zaprzyjaźnia się przy tej okazji ze szwagrem Kociełłem, któremu jako jedynemu udaje się jakoś do niej dotrzeć i wesprzeć.

Barbara i Bogumił poznają się w jednym z majątków na północnym Mazowszu. Do spotkania dochodzi w majątku Borki, którego właścicielami są krewni Barbary, Jan i Zenobia Ładowie. Spotkanie to nie ma jednak w sobie nic z wielkiego miłosnego uniesienia, miłości od pierwszego wejrzenia. Poznaje się bowiem dwójka – jak na ówczesne standardy – doświadczonych już młodych ludzi, którzy nie liczą specjalnie na to, że znajdą wielką miłość. Zdają sobie także sprawę, że nie powinni zbyt długo zwlekać z założeniem rodziny. Kiedy Barbara i Bogumił się poznają, ona ma dwadzieścia pięć lat, on jest od niej o jedenaście lat starszy. Ona ma na koncie zawód miłosny, on po długiej tułaczce po świecie chce się wreszcie ustatkować.

Na początku Bogumił nie robi na Barbarze dobrego wrażenia. Traktuje go jak prostaka, widzi jego braki w wykształceniu. Jak na wychowaną w domu patriotycznym kobietę przystało, nie jest jednak w stanie przejść obojętnie nad jego powstańczą przeszłością. Kiedy nieco się do niego zbliża, uświadamia sobie, że budzi on zaufanie. Jest także świadoma zajmowanego przez niego już wtedy stanowiska. Kiedy słyszy, jak śpiewa on powstańcze pieśni, budzi się w stosunku do niego w niej jakieś uczucie. W końcu Barbara zgadza się wyjść za Niechcica.

Niestety dzień ślubu zakłóca bardzo bolesne dla pary wydarzenie. Umiera bowiem matka Bogumiła. Florentyna nie polubiła Barbary. Na ślubie w ogóle pojawia się dość ograniczona grupa przedstawicieli najbliższej dla nowożeńców rodziny. Ze strony Barbary nie pojawia się Julian, który dalej jest w Petersburgu. Nie przyjeżdża także matka z Teresą.

Dość nietypowe są także pierwsze tygodnie ich małżeństwa. Mieszkają bowiem z wujem Bogumiła, Klemensem, który wtedy już jest chory psychicznie. Mężczyzna wierzy, że powstanie styczniowe cały czas trwa. Mieszkanie z nim bywa dla Barbary uciążliwe, ale wykazuje ona wiele cierpliwości wobec krewnego, opiekuje się nim prawie jak dzieckiem. Ujawnia jednak jednocześnie niepokój, czy dzieci jej i Bogumiła nie odziedziczą po wuju tej bolesnej przypadłości.

W końcu jednak młodzi przeprowadzają się do majątku Krępy. Zajmują najpierw oficynę. Sąsiadują w ten sposób ze służbą, mieszkają niedaleko obór. Czekają na obiecany im przez administratora dom. Ten czas to dla Barbary okazja, żeby lepiej poznać rodzinę męża. Niedaleko mieszkają bowiem Ładowie, a także Hipolit Niechcic, jego żona Urszula i ich dwie córki – rodzina zajmuje majątek Turobin. Hipolit chwali się swoim wyjątkowym pochodzeniem, uważa bowiem, że jest potomkiem średniowiecznego rycerza walczącego w drużynie Bolesława Krzywoustego.

Barbara uczy się prowadzenia gospodarstwa, natomiast Bogumił większość czasu spędza, zajmując się ziemią. Kobieta mimo kolejnych domowych zajęć, często się nudzi, bo mąż stale jest zajęty. Porównując się z innymi gospodyniami, kobieta czuje się ponadto niedoskonała, ponieważ wielu rzeczy o prowadzeniu ziemiańskiego domu nadal nie wie.

Kiedy w końcu przeprowadzają się do 4-pokojowego domu, Barbara z pomocą służących Bylisi i Ludwiczki zajmuje się urządzaniem domu, czyniąc z niego przyjazną do mieszkania przestrzeń. W międzyczasie Barbara odkrywa, że jest w ciąży.

Kiedy nadchodzi Wielkanoc, młodzi małżonkowie jadą w odwiedziny do Teresy mieszkającej w Kalińcu. Kobieta — mimo że jest zamężna i posiada dwójkę dzieci — pracuje cały czas. Udziela lekcji. Prowadzi także intensywne życie towarzyskie. Podczas tego pobytu Barbara odwiedza także Daniela i jego żonę Michalinę. Mieszka z nimi także Stefania Holszańska z mężem – jest to siostra Michaliny. Zarówno Michalina, jak i Stefania słyną w okolicy z różnego rodzaju inicjatyw dobroczynnych. Obie panie są bardzo aktywne: bezdzietna Stefania interesuje się muzyką, bierze udział w życiu literackim okolicy, a także poświęca się opiece nad swoim nietypowym pieskiem. Michalina natomiast kieruje pensją uczniowską, zarządza kilkoma kamienicami. Wszystkie te spotkania pogłębiają tylko przygnębienie Barbary, która obserwując bliskie jej kobiety, orientuje się, że i ona mogłaby prowadzić takie aktywne i satysfakcjonujące życie, gdyby nie zdecydowała się na związek z Bogumiłem. Kobieta czuje się nieszczęśliwa. Siostra i szwagierka doradzają jej, aby przeniosła się do Kalińca.

Para wraca do domu. Po jakimś czasie na świat przychodzi ich pierwsze dziecko – Piotruś. To chłopiec, który roztacza wokół siebie absolutnie niezwykły urok. Nikt nie jest w stanie przejść wobec niego obojętnie. Dziecko skupia na sobie uwagę rodziny Barbary, co bardzo ją cieszy i sprawia, że w końcu czuje się jakoś spełniona i doceniona. Irytuje ją natomiast Bogumił ze swoją nadmiernym zainteresowaniem jej osobą i okazywaną jej czułością. Kobieta mimo wszystko nie jest bowiem w stanie zapomnieć o swojej pierwszej miłości. Coraz częściej w domu Niechciców pojawiają się goście z Kalińca. Tak mijają cztery lata wypełnione spokojem. Niestety jednak zimą Piotruś łapie infekcję, która rozwija się najpierw w ostre przeziębienie, potem poważną chorobę. Mimo czułej opieki rodziców i zaangażowania lekarza pierwsze dziecko Niechciców umiera.

Dla Barbary śmierć ukochanego syna jest ogromnym ciosem, po którym trudno jest jej się ponieść. Codziennie odwiedza jego grób w Borku, nie jest w stanie pokonać rozpaczy. Staje się coraz bardziej apatyczna, w końcu także i ona łapie poważne przeziębienie. Długo choruje, co wpędza w jeszcze większe cierpienie Bogumiła, który także nie jest w stanie poradzić sobie ze śmiercią syna. Jest bliski popełnienia samobójstwa. Zaczyna jednak rozważać zmianą miejsca zamieszkania, licząc, że to pomoże Barbarze podnieść się po tej wielkiej tragedii. Pewnej nocy opowiada jej, jak podczas powstania był bliski śmierci. W końcu za radą Teresy Kociełłowej decyduje się na przeprowadzkę. Siostra Barbary znajduje duże gospodarstwo w Serbinowie, niedaleko Kalińca. Jest to majątek należący do Letycji Mioduskiej, która przebywa w Paryżu, a jej interesy reprezentuje pan Daleniecki. Niechcic decyduje się podpisać pięcioletni kontrakt. Zostaje tym samym samodzielnym administratorem majątku w Serbinowie.

Przed ich wyprowadzką Ładowie organizują huczne pożegnanie. Na przyjęciu Barbara zwraca uwagę młodego nauczyciela, komplementuje ją także pan domu, którego małżeństwo z Zenobią jest dalekie od ideału. Barbara pozwala sobie na flirt, który wywołuje ogromną zazdrość Bogumiła. Kobieta jednak po powrocie do domu uspokaja go, że go nie porzuci. Nie z powodu miłości, ale dlatego, że złożyła przysięgę małżeńską.

W końcu para przeprowadza się do Serbinowa, gdzie Barbara w końcu dochodzi do siebie. Otrząsnąć się z tragedii pomaga jej irytujący poprzedni administrator Lalicki, który non stop zgłasza się z problemami i roszczeniami. Potem sporo czasu poświęca przywróceniu zniszczonego Serbinowa do porządku. Oboje małżonkowie marzą, aby przywrócić świetność majątku. Pierwsze efekty swojej bardzo wytrwałej pracy widzą jednak dopiero po roku: odnawiają mieszkanie, dokupują niezbędne meble, wydzierżawiają sad, przywracają również wygląd budynkom gospodarskim. W tym czasie rodzi im się córka – Agnieszka Teresa. Szczęśliwi rodzice wyprawiają huczne chrzciny. Niechcicowie zaprzyjaźniają się z panem Woynarowskim, właścicielem Pamiętowa.

Podczas trzeciego roku ich pobytu w Serbinowie przyjeżdża do nich Teresa. Barbara jest zaniepokojona stanem kobiety.  Teresa wydaje się przygnębiona i dziwnie się zachowuje. Spędza sporo czasu na rozmowach z plenipotentem Danieleckim. Bogumił, który docenia kobietę za ogromna pomoc w trakcie rodzinnej tragedii, na jej pożegnanie wypełnia karetę kwiatami jaśminu. Gest ten wywołuje w Barbarze atak zazdrości. Para się bardzo emocjonalnie godzi. Podczas miłosnego pojednania w sypialni Barbara uświadamia sobie po raz pierwszy, że na swój sposób jakoś kocha Bogumiła. Wyznaje mu to ten jedyny raz.

Barbara otrzymuje informację, że Teresa jest ciężko chora. Okazuje się, że lekarze podejrzewają u niej tyfus lub zapalenie mózgu Po tej informacji Barbara natychmiast wyjeżdża do Kalińca. Siostra umiera jeszcze tego samego dnia. Przed śmiercią prosi jednak męża, aby oddała Barbarze zbiór listów. Z nich Barbara dowiaduje się, że siostra miała romans z Tadeuszem Krępskim, synem właścicieli Krępy, a więc poprzednich pracodawców Bogumiła. Mąż Teresy – Lucjan, przestaje pić i wyprowadza się pod Częstochowę. Ma tam zamiar budować cementownię.

Po tych wszystkich wydarzeniach na świat przychodzi kolejna córka Niechciców – Emilia Florentyna, a następnie syn – Tomasz Michał. Chrzciny syna stają się okazją do spotkania rodziny. Bogumił, na prośbę Daleniekiego, przyjmuje do pracy Romana Katelbę, który ma informować plenipotenta o tym, co na bieżąco dzieje się w majątku.

Z Niechciami zamieszkuje w końcu matka Barbary – Jadwiga Adamowa Ostrzeńska. Nie służy jej pobyt u syna Daniela, bo pogarsza się jej zdrowie, więc Barbara decyduje się zabrać matkę do siebie. Kobieta jest coraz starsza, zaczyna jej dokuczać skleroza. Mimo wszystko liczy na to, że będzie mogła niedługo przeprowadzić się do Juliana. Do tego jednak nie dochodzi. Pewnego dnia staruszka wymyka się z domu, bo wydaje się jej, że jest młodą dziewczyną. Na szczęście rodzina szybko się orientuje w sytuacji, dogania ją i zabiera do domu.

Kobieta po trzech latach mieszkania z córką i zięciem, który miał do niej wystarczająco dużo cierpliwości, aby ją uspokoić, umiera. Śmierć matki jest dla Barbary kolejnym poważnym ciosem. Oprócz rodzinnej tragedii kobieta uświadamia sobie upływ czasu. Znajduje u siebie także pierwsze siwe włosy.

Tom II Wieczne zmartwienie

Stopniowo dorastają kolejne dzieci Barbary i Bogumiła. Coraz bardziej widoczne stają się więc i różnice między nimi. Agnieszka, Emilka i Tomaszek są innymi dziećmi, mają odmienne charaktery i niekoniecznie zawsze są w stanie między sobą dojść do porozumienia. Wymagają także nieco innej postawy ze strony rodziców.

Agnieszka jest bardzo niezależną dziewczynką, lubi samotnie spędzać czas. Dużo czyta, jest otwarta na świat, ciekawa tego, co on skrywa. Wyróżnia ją także spora wrażliwość. Emilka z kolei jest bardzo delikatna, potrzebująca opieki. To dziewczynka niezbyt energiczna, choć przy tym bardzo ładna. Emilka jest jednocześnie dość łatwowierna, naiwna wręcz, szybko podporządkowuje się woli innych. Najciekawszym „okazem” jest Tomaszek, który wyróżnia się ogromną skłonnością do różnego rodzaju psikusów, wybryków. Jest nieposłusznym rozrabiaką, który niespecjalnie garnie się do nauki.  Syn Bogumiła Niechcica z każdym kolejnym rokiem okazuje się niezwykle podobny do swojego dziadka – ojca Barbary, Adama Ostrzeńskiego.

Przy tych wszystkich różnicach dzieci łączy słabe zdrowie. Cała trójka często choruje. Józia, służąca Niechciców, cały czas poszukuje nowych adoratorów. W końcu przychodzi do Barbary z prośbą o udzielenie pozwolenia na ślub. Okazuje się jednak, że do niego nie doszło. Podczas jednej ze swoich podróży do Kalińca Barbara dowiaduje się, że dziewczyna zeszła na złą drogę, co bardzo ją martwi. Żona Bogumiła ma bowiem wyrzuty sumienia, że nie pomogła dziewczynie.

Dzieci uczą się w domu. Najpierw opiekę nad ich edukacją sprawuje sama Barbara. Później przez rok przejmuje to zadanie Anka, córka Hipolita Niechcica, krewnego Bogumiła. Panna jest wyjątkowo zdolna, bardzo inteligentna, ale przy tym wesoła i energiczna, co sprawia, że udaje się jej zarazić Agnieszkę pasją do nauki i zdobywania wiedzy.

Anka przejmuje obowiązki edukacyjne od Barbary także dlatego, że żona Bogumiła jest coraz słabsza. Źle się czuje, narzeka coraz częściej na serce. Pojawia się u niej doktor Wettler, który stara się przywrócić kobiecie zdrowie i dobre samopoczucie. Barbara nie jest jednak łatwą pacjentką. Cały czas wymyśla sobie nowe dolegliwości, swoją hipochondrią zamęcza zarówno męża, jak i niepokoi dzieci. Bogumił natomiast musi skupić się na majątku, tym bardziej że Daleniecki daje mu listownie przyzwolenie na podejmowanie samodzielnych decyzji.

Obecność Anki pozwala Barbarze skupić się na samej sobie, ale kiedy dziewczyna po roku pobytu w Serbinowie wyjeżdża, ponieważ razem z rodziną przeprowadza się z Turobina do Warszawy, Barbara zmuszona jest szukać dla swoich pociech nowej guwernantki.

W końcu decyduje się zatrudnić Celinę Mroczkównę. Jest to bardzo specyficzna dziewczyna. Jest miłośniczką poezji, szczególnie wielbiącą twórczość (ale i osobę) Stanisława Przybyszewskiego. Mimo wiedzy, którą posiada, nie jest w stanie przekonać do siebie dzieci. Jest przepiękną kobietą, ale o bardzo specyficznym charakterze. Jest wyniosła, niedostępna, nie zdradza choćby cienia talentu dydaktycznego. Lekcje prowadzi w nudny i przewidywalny sposób. Dzieci przyzwyczajone do energicznej Anki zniechęcają się więc do nauki. Celina jednak niewiele sobie z tego robi. Zdecydowanie ważniejsze od sukcesu pedagogicznego są dla niech marzenia o wielkiej miłości. Skupia się przede wszystkim na swoim wyglądzie, a że cały czas jest niezadowolona z efektów, prezentuje się innym w sposób zupełnie nienaturalny. Barbara próbuje nawiązać nić porozumienia z Celiną, ale drażni ją młodzieńcza naiwność dziewczyny, jej wiara w romantyczną miłości jak z poezji. Barbara od dawna już nie wierzy w tego typu mrzonki, więc trudno jest jej zaakceptować postawę Celiny.

Pewnej nocy dziewczyna budzi się przekonana, że dom w Serbinowie jest otoczony przez bandytów, którzy chcą także i na nią napaść. Widzi mężczyznę włamującego się przez okno. Jest przerażona, ale próbuje ucieczki. Owija się kołdrą i próbuje zejść po drabinie, która była przystawiona do okna. Niestety spada z niej, łamiąc sobie przy tym nogę. Po całej historii Bogumił sprawdza dom. Wydaje się, że nikt nie miał możliwości dostać się do środka, ale dziewczyna dalej uparcie twierdzi, że została zaatakowana. Efektem tej nocnej przygody jest złamana noga.

Jej rehabilitacja trwa długo. W trakcie jej trwania Celinę regularnie odwiedza dworski oficjalista, którego Bogumił zatrudnił na żądanie plenipotenta. Katelba wprost zaleca się do Celiny. Miłosne podchody zostają jednak przerwane, kiedy Celina przypadkowo słyszy, jak naśmiewa się z niej służba. Barbara próbuje zapanować nad emocjami dziewczyny, proponując jej posadę w sklepie Michaliny, ale Celina wzburzona wyjeżdża z Serbinowa.

Tym samym Barbara po raz kolejny staje przed koniecznością poszukiwania dla swoich dzieci nauczycielki, która zagwarantuje jej rzetelną edukację. Niechcicowa wcale nie jest zadowolona, że po raz kolejny musi się podjąć tego zadania. Szuka jednak guwernantki, zajmuje się także domem, szydełkuje i ceruje. Jeździ także stosunkowo często do Kalińca. Podróże te wywołują u niej wyrzuty sumienia. Jest zła sama na siebie, że dopuszcza do przerw w czytaniu, a także rozwijaniu swoich pasji. Jedna z wizyt doprowadza ją jednak do niepokojącego odkrycia. Od starej Żydówki, Arkuszowej dowiaduje się, że podobno Daleniecki chce za plecami i bez wiedzy Niechciców sprzedać Serbinów. Bogumił nie chce jednak dać wiary plotkom i bagatelizuje to ostrzeżenie.

Niedługo później umiera najstarszy z rodu Ostrzeńskich – Joachim, który był zamożnym radcą. Bogumił jedzie na pogrzeb Joachima Ostrzeńskiego do Piekar. Po jego śmierci Barbara dziedziczy znaczną sumę pieniędzy. Jest to sześć tysięcy rubli. Barbara proponuje, by za te pieniądze kupić dom w Kalińcu. Rozważa także możliwość podróżowania. Bogumił natomiast ma zupełnie inny plan. Chce dokupić ziemię od sąsiada Leona Woynarskiego. Część jego folwarku od dawna przyciągała bowiem uwagę Niechcica. Drugi pomysł Bogumiła to z kolei inwestycja w meliorację błotnistych gruntów, co mogłoby poszerzyć możliwości uprawy roli. Ostatecznie jednak żaden z pomysłów Barbary ani Bogumiła nie dochodzi do skutku. Niechcicowie bowiem za namową swojego bratanka Anzelma, syna Daniela i Michaliny, kupują place w okolicach dworca, gdzie ma przebiegać kolej. Bratanek przekonuje ich, że ta planowana inwestycja sprawi, że w trakcie rozbudowy miasta wartość wykupionych przez nich terenów będzie tylko rosła.

Pewnego dnia Niechcicowie wybierają się do miasta z Agnieszką. Mają tutaj różne sprawunki, ale chcą także dziewczynę zaopatrzyć na zimę. Najstarszej córce planują kupić trzewiki. Z kolei pozostałym dzieciom pończochy i kamasze. Wtedy Bogumił odbiera także od krawca wcześniej zamówioną jesionkę. Był to nieplanowany wydatek. Bogumił miał z jego powodu wyrzuty sumienia. Aby je zagłuszyć, postanowił zadbać także o żonę. Kupuje więc Barbarze przepiękną broszkę. Gest ten jednak nie zostaje przez kobietę doceniony. Barbara wpadła we wściekłość, ponieważ uważała, że Bogumił jest zbyt rozrzutny i nie mogą sobie oni pozwolić na takie wydatki.

Barbara czuje się coraz gorzej, coraz częściej skarży się na bolesne skurcze, które okazują się wynikiem kobiecej choroby. Dowiaduje się także, że mąż Teresy, Lucjan, cierpi na raka żołądka i zostało mu kilka tygodni życia.

Przynajmniej sytuacja zawodowa Bogumiła wydaje się stabilna. Do majątku przyjeżdża bowiem dziedzic Włodzimierz Daleniecki i ucina jakiekolwiek plotki o sprzedaży Serbinowa. Okazuje się, że rzeczywiście myślał o takim rozwiązaniu, rozważał sprzedaż majątku, ale było to rok wcześniej. Jest zachwycony sposobem gospodarowania przez Bogumiła. Przyznaje otwarcie, że majątek nigdy nie przynosił takich dochodów jak obecnie. Na ten moment informuje więc Niechciców, że zrezygnował z planów sprzedaży Serbinowa. Kiedy dowiaduje się, że Bogumił dokonał zakupu placów w pobliżu dworca, postanawia mężczyznę jeszcze bardziej ze sobą związać: przedłuża kontrakt z nim o kolejne pięć lat i przy tej okazji podnosi Niechcicowi uposażenie. Bogumił jest bardzo zaskoczony. Przy okazji pobytu Dalenickiego wreszcie Niechcicowie orientują się, że Katelba jest szpiegiem bogacza w Serbinowie. Okazuje się bowiem, że dziedzic doskonale orientuje się w historii spadku Barbary, a także w informacjach o zakupie placów. Małżeństwo domyśla się, że poinformował go o tym wszystkim Katelba.

Uwagę Bogumiła i Barbary w coraz większym stopniu angażują dzieci, które sprawiają im niemało problemów, każde w nieco innym wymiarze. Najmniej dostarcza ich Agnieszka, która zostaje przez nich zapisana na pensję dla panien pani Wenordenowej, miejsce cieszące się bardzo dobrymi opiniami. Rodzice z sumienności i odpowiedzialności córki są bardzo dumni. 

Niestety mniej powodów do dumy daje im Tomasz, u którego znajdują sakiewkę z pieniędzmi i broszką, którą Bogumił kupił Barbarze. Najgorsze dla rodziców nie jest jednak to, że w ogóle zabrał on te rzeczy, ale że odważył się na kłamstwo. Dał bowiem rodzicom słowo honoru, że sakiewki nie widział. Było to rok wcześniej, kiedy Bogumił szukał jej po całym domu. Teraz sakiewka znalazła się w starym ubraniu Tomasza. Ogromnym ciosem dla Barbary i Bogumiła jest świadomość, że ich syn nie tylko kradnie, ale także kłamie. Mimo że bardzo ją boli zachowanie syna, Barbara dalej stara się go bronić. Efekt jest taki, że Tomaszek boi się ojca, wie natomiast, że za kilka miłych słów matka spełni każdą jego zachciankę. Bogumił chce jednak wreszcie surowo ukarać syna, Barbara jednak i tym razem do tego nie dopuszcza. Ostatecznie oboje dochodzą do wniosku, że muszą poświęcić chłopcu zdecydowanie więcej czasu.

Agnieszka wyjeżdża na pensję. W międzyczasie Niechcicowie dowiadują się, że cena zakupionych przez nich placów znacząco wzrosła. Daje im to niemały powód do radości. Liczą bowiem oni, że wreszcie będą mieli naprawdę stabilną sytuację finansową. Marzą także, że wreszcie skończą się im problemy z synem. Wszystko to sprawia, że optymistycznie patrzą w nadchodzącą przyszłość.

Streszczenie krótkie

Pierwszy tom Nocy i dni Marii Dąbrowskiej, zatytułowany „Bogumił i Barbara”, przedstawia życie Barbary z domu Ostrzeńskiej i jej męża Bogumiła Niechcica.

Barbara pochodzi ze zubożałej rodziny Ostrzeńskich. Ojciec dziewczyny ginie, kiedy ma ona 5 lat, ale matka Jadwiga robi wszystko, aby dobrze wychować czworga swoich dzieci. Udaje jej się to, wszyscy pracują, mimo że nie są dobrze sytuowani, radzą sobie w życiu. Kolejne dzieci wychodzą za mąż. Barbara również przeżywa pierwszą miłość do Józefa Toliboskiego, który ostatecznie jednak decyduje się na związek z bardziej majętną panną. Rozczarowana dziewczyna wyjeżdża do Warszawy. Tutaj uczy się krawiectwa i prowadzi intelektualnie rozwijające życie. W końcu w majątku znajomych poznaje Bogumiła Niechcica, syna powstańca styczniowego, który razem z ojcem brał udział w zrywie niepodległościowym. Bogumił jako skupiony na pracy na roli i nie w pełni wykształcony nie robi od razu na Barbarze dobrego wrażenia, ale ostatecznie – bojąc się staropanieństwa – wychodzi ona za niego za mąż. W dniu ich ślubu umiera matka Bogumiła, która była niezbyt przychylnie nastawiona do Barbary. Młodzi opiekują się najpierw wujem Bogumiła, powstańcem, który cierpiał na chorobę psychiczną. Po jego śmierci Bogumił przeprowadza się z żoną w rodzinne strony i przyjmuje pracę zarządcy. Barbara wkłada dużo energii we wspólne gospodarstwo, ale nie jest zachwycona swoim życiem. Wszystko się zmienia, kiedy rodzi się ich pierwsze dziecko, Piotruś. Jest oczkiem w głowie całej rodziny. Niestety w wieku 4 lat łapie ostre przeziębienie i umiera. Rodzice są w rozpaczy. Bogumił próbuje popełnić samobójstwo. W końcu z pomocą przychodzi im Teresa Kociełłowa, siostra Barbary, która znajduje majątek Serbinowo, do którego potrzebny jest nowy dzierżawca i zarządca. Niechcicowie osiedlają się w Serbinowie. Ich życie wypełnione jest codziennymi troskami, trudnościami finansowymi oraz zmaganiami z uprawą ziemi. Barbara, mimo szacunku i podziwu dla pracowitości męża, nie potrafi odnaleźć szczęścia i spełnienia. Tęskni za romantyczną miłością i bogatym życiem, co prowadzi do licznych konfliktów i napięć w małżeństwie. Parze rodzą się kolejne dzieci – Agnieszka, Emilia i Tomaszek, których wychowanie jest dla nich niemałym wyzwaniem. Barbara jest zazdrosna o swoją siostrę Teresę, co doprowadza do kłótni między małżonkami. To po niej, jedyny raz, Barbara wyznaje mężowi miłość. Teresa wkrótce umiera, a Barbara odkrywa jej sekretny romans. Na zdrowiu podupada matka Barbary – Jadwiga Ostrzeńska. Zamieszkuje ona z Niechcicami, ale po trzech latach umiera. Śmierć matki jest dla Barbary kolejnym poważnym ciosem.

Drugi tom powieści „Wieczne zmartwienie” koncentruje się na życiu Niechciców w Serbinowie i opiece nad dziećmi. Ważnym zadaniem małżonków jest troska o edukację – najpierw czuwa nad nią Barbara, potem kolejne guwernantki – Anna, córka Hipolita Niechcica, a po jej odejściu Celina Mroczkówna. Druga żyjąca w świecie poezji nie jest w stanie przekonać do siebie dzieci, po niefortunnym wypadku w Serbinowie i złamaniu nogi, opuszcza majątek. Agnieszka zachęcona najpierw przez Annę do nauki radzi sobie coraz lepiej, co napawa rodziców dumą. Zapisują ją w końcu na elitarną pensję pani Wenordenowej. Więcej kłopotów sprawia krnąbrny Tomasz.

Niechcicowie obawiają się, że plenipotent sprzeda za ich plecami Serbinów. Ten jest jednak zachwycony wynikami na tyle, że podpisuje z Bogumiłem kontrakt na kolejne 5 lat i podnosi mu pensję. Niestety Tomaszek okazuje się kłamcą i złodziejem, co wpędza rodziców w kolejne troski.

Barbara otrzymuje spadek, za który Niechcicowie kupują place, gdzie ma biec kolej. Ich cena rośnie, co daje im nadzieję na stabilizację sytuacji finansowej i środki na dalszą edukację dzieci.

Plan wydarzeń

Tom I Bogumił i Barbara

1. Historia rodziny Niechciców. 

   Walka Michała i syna Bogumiła w powstaniu 1863 roku.

   Konfiskata majątku Jarosty.

   Zesłanie Michała na Syberię.

   Ucieczka Bogumiła od krewnych i odnalezienie matki oraz stryja.

2. Historia rodziny Ostrzeńskich.

   Utrata majątku Lorenki przez Chryzostoma Ostrzeńskiego.

   Przeniesienie Adama do miasta i praca urzędnika.

   Ślub z Jadwigą Jaraczewską.

   Trudna sytuacja finansowa i burzliwe małżeństwo

   Śmierć Adama i nowa sytuacja Jadwigi, która samotnie wychowuje dzieci.

   Inwestycje w wykształcenie dzieci, mimo problemów finansowych.

   Praca Barbary i pozostałej trójki rodzeństwa.

3. Życie towarzyskie Adamowej Ostrzeńskiej.
4. Zauroczenie prawnika Józefa Tolibowskiego i Barbary.
5. Zawód miłosny Barbary opuszczonej przez Józefa.
6. Przeprowadzka do Warszawy: nauka krawiectwa, wizyty w teatrze, na odczytach
7. Wizyty w Borku, spotkanie Bogumiła i Barbary.
8. Początkowa niechęć kobiety do niezbyt (jej zdaniem) wykształconego mężczyzny.
9. Zmiana nastawienia do Bogumiła.
10.  Bogumiła.
11. Niechęć matki Bogumiła do Barbary.
12. Wesele przerwane wiadomością o śmierci staruszki.
13. Pierwsze tygodnie spędzone wspólnie z wujem Klemensem.
14. Opieka nad Klickim i nauka prowadzenia gospodarstwa.
15. Przerywana nauką gotowania oraz innych prac domowych i gospodarskich.
16. Odwiedziny u znajomych w Turobinie, Borku.
17. Śmierć wuja Klemensa.
18. Zamieszkanie w Krępie, przeprowadzka do 4-pokojowego mieszkania.
19. Pierwsze wspólne mieszkanie i zaangażowanie Barbary w jego aranżację.
20. Barbara zachodzi w ciążę.
21. Podróż do Kalińca, do siostry Teresy i jej męża
22. Zazdrość Barbary, która tęskni za wystawnym, aktywnym, nieschematycznym życiem.
23. Powrót do Krępy i narodziny pierwszego dziecka – Piotrusia.
24. Zachwyt rodziny nad wrażliwym chłopcem.
25. Choroba czteroletniego Piotrusia i śmierć dziecka.
26. Rozpacz rodziców: próba samobójcza Bogumiła, apatia Barbary.
27. Wsparcie ze strony Teresy Kociełłowej i znalezienie majątku pani Letycji Mioduskiej, która poszukuje dzierżawcy i administratora.
28. Pięcioletni kontrakt z plenipotentem Dalenieckim.
29. Przeprowadzka i nadzieje na nowy rozdział.
30. Pożegnalne przyjęcie u Ładów, flirt Barbary z nauczycielem, zazdrość Bogumiła.
31. Przeprowadzka do Serbinowa, opłakany stan majątku.
32. Ciężka praca nad przywróceniem świetności majątku: odgrzybianie, uprawianie ziemi, porządkowanie okolicy.
33. Pierwsze efekty pracy widoczne już po roku rządów Bogumiła.
34. Zadowolenie Dalenieckiego i premia dla Bogumiła.
35. Ciąża Barbary i narodziny córki Agnieszki.
36. Znajomość Niechciców z Leonem Wojnarowskim z Pamiętowa.
37. Niepokojący stan Teresy. Wizyta siostry w Serbinowie.
38. Zazdrość Barbary o uczucia okazywane siostrze przez Bogumiła.
39. Przyjazd Dalenieckiego i Kociełłowej do Serbinowa.
40. Udekorowanie karety szwagierki przez Bogumiła jaśminem.
41. Wybuch zazdrości Barbary, kłótnia małżonków.
42. Wyznanie miłości Bogumiłowi przez Barbarę.
43. Choroba i śmierć Teresy.
44. Odkrycie tajemnicy siostry – romansu z Tadeuszem Krępskim.
45. Zatrudnienie w Serbinowie Romana Katelby.
46. Narodziny Emilki i Tomaszka.
47. Złe samopoczucie, chorobowy epizod matki Barbary, przenosiny matki do Serbinowa.
48. Śmierć pani Adamowej Ostrzeńskiej.

Tom II Wieczne zmartwienie

1. Dorastanie dzieci Niechciców, różnie między potomkami Bogumiła i Barbary.
2. Częste choroby dzieci.
3. Prośba Józi o zgodę na małżeństwo, wyjazd z Witkiem.
4. Informacja o zejściu dawnej służącej na złą drogę.
5. Bogumił i Barbara decydują o inwestycji w edukację dzieci.
6. Barbarę w roli nauczycielki zastępuje guwernantka: Anka, córka Hipolita Niechcica.
7. Zakup pianina, intensywna edukacja dzieci, dobre podejście Anki zarażającej Agnieszkę miłością do nauki.
8. Wyjazd Anki z rodziną do Warszawy, konieczność poszukiwania nowej guwernantki.
9. Ciągłe skargi Barbary na złe samopoczucie, mimo uspokajających diagnoz doktora Wettlera.
10. Pojawienie się nowej guwernantki, panny Celiny Mroczkówny.
11. Chłodna postawa Celiny nie przynosi jej zainteresowania ze strony dzieci.
12. Celina spada z drabiny i łamie sobie nogę, ponieważ jest przekonana, że ktoś w nocy próbuje się włamać do domu Niechciców.
13. Rehabilitacja Celiny i opuszczenie Serbinowa.
14. Barbara coraz bardziej tęskni za miastem.
15. Z miasta Barbara przywozi plotkę o zamiarze sprzedaży Serbinowa przez Dalenieckiego.
16. Niechcicowie otrzymują depeszę o śmierci radcy Joachima Ostrzeńskiego.
17. Barbara otrzymuje 6 tysięcy rubli.
18. Barbara i Bogumił mają odmienne plany zainwestowania odziedziczonych pieniędzy.
19. Bogumił kupuje Barbarze broszkę.
20. Kłótnia wywołana zbytnią – zdaniem Barbary – rozrzutnością męża.
21. Zapisanie Agnieszki na kosztowną pensję pani Wenordenowej.
22. Przeznaczenie pieniędzy ze spadku na zakup na parceli blisko budowanej stacji kolejowej.
23. Nieoczekiwana wizyta Włodzimierza Dalenieckiego.
24. Ukrócenie plotek o rzekomym zamiarze sprzedania majątku.
25. Zadowolenie Dalenieckiego z wyników Serbinowa.
26. Przedłużenie Bogumiłowi kontraktu o kolejne pięć lat i podniesienie płacy.
27. Przyjęcie Agnieszki od razu do drugiej klasy.
28. Odnalezienie w kieszeni Tomaszka zaginionej rok wcześniej sakiewki z pieniędzmi i broszką.
29. Dyskusja rodziców o zachowaniu wobec syna, który kłamie i kradnie.
30. Informacja o rosnącej wartości zakupionych przez Niechciców placów.

Czas i miejsce akcji

Fabuła „Nocy i dni” Marii Dąbrowskiej jako całości, czyli czterech tomów powieści obejmuje czas od powstania styczniowego do wybuchu pierwszej wojny światowej. Oddaje to kompozycja powieści. Są to więc lata 1863-1914. Pierwszy  tom obejmuje natomiast lata 1884-1898 (od ślubu Niechciców do śmierci Jadwigi Ostrzeńskiej), czyli 14 lat, drugi lata 1900-1902. Kolejne dwa to następne dwanaście lat do 1914 roku.  Powstanie styczniowe i okres 1863-1884, a więc przedakcja historii Bogumiła i Barbary obejmuje  szeroki proces przemian społecznych na terenie Królestwa Polskiego.

Akcja rozgrywa się w rodzinnych okolicach Marii Dąbrowskiej. Powieściowy Kaliniec to odbicie Kalisza. Ponadto pojawiają się także Warszawa i Częstochowa. Najważniejsze dla akcji są kolejne majątki, w których przebywają Niechcicowie: Krępa, Borki, Serbinów, Pamiętów. Wspomina się o Jarostach (to majątek Niechciców odebrany rodzinie po powstaniu styczniowym), Turobinie.

Geneza utworu i gatunek

W 1928-1929 roku, w „Kobiecie Współczesnej” po raz pierwszy Maria Dąbrowska wydrukowała powieść „Domowe progi”. Była to pierwsza wersja części, która w całości tetralogii „Noce i dnie” odpowiada drugiemu tomowi. W 1929 roku w „Gazecie Zachodniej” wydrukowano „Kłopoty pani Barbary”. Była to kolejna wersja powieści. Dąbrowska nad finalnym kształtem „Nocy i dni” pracowała przez kilka lat. Ostateczna wersja powieści pojawiła się w latach 1931-1934 już jako „Noce i dnie”. Później na podstawie powieści Marii Dąbrowskiej pojawiły się adaptacje teatralne, jak i filmowe.

Dzieło Marii Dąbrowskiej to przede wszystkim powieść społeczno-obyczajowa. Historia Bogumiła i Barbary oraz ich najbliższej rodziny zaprezentowana zostaje bowiem na tle szerokich przemian społeczno-polityczno-obyczajowych przełomu XIX i XX wieku. Odnaleźć tutaj jednak można także elementy takich gatunków jak:

• saga rodzinna,
• epos,
• powieść autobiograficzna (pierwowzorem Barbary i Bogumiła mieli być rodzice Dąbrowskiej, samą siebie zaś sportretowała w postaci Agnieszki).

Problematyka

„Noce i dnie” to powieść, która podejmuje problematykę:

• społeczną – Dąbrowska ukazuje dzieje dążenia polskiego społeczeństwa do niepodległości, a jednocześnie kształtowania się nowego społeczeństwa, powstającego w wyniku dynamicznych przemian społeczno-politycznych, które na terenie Polski zachodzą od 1863 roku do czasu I wojny światowej (w przypadku tomu I i II – do 1902 roku); chodzi tutaj przede wszystkim o zmianę sposobu życia polskiej szlachty, której spora część (jak rodziny Barbary i Bogumiła) zubożała w wyniku złych decyzji finansowych, konfiskat majątków po powstaniu styczniowym, a także uwłaszczeniu chłopów na terenie zaboru rosyjskiego. Szlachta tracąca pozycję i rangę społeczną zmuszona zostaje do zmiany sposobu życia. Jej przedstawiciele zmuszeni są do podjęcia pracy zarobkowej i odnalezienie się w świecie, którym zaczyna rządzić kapitalizm. Dąbrowska w „Nocach i dniach” opisuje także wzrost znaczenia i rozwój miast (na przykład Kalińca, który wzorowany jest na jej rodzinnym Kaliszu), a co za tym idzie wzrost roli mieszczaństwa, bogacącego się na wynajmie kamienic czy zakładaniu sklepów, czy fabryk;
• historyczną – w „Nocach i dniach”, szczególnie w pierwszym tomie pojawia się szeroki opis powstania styczniowego i jego konsekwencji; brutalnej walki (opowiada Barbarze o niej Bogumił), upadku wielu szlacheckich rodzin, trudnego startu życiowego dzieci powstańców, a także młodzieńców, którzy sami wzięli udział w walkach; kolejne tomy pokazują także historię zamieszek polityczno-społecznych dających podbudowę do wybuchu I wojny światowej;
• filozoficzną – „Noce i dnie” to studium psychologiczne dwóch zupełnie innych osobowości, jakie reprezentują Barbara i Bogumił; historia ich związku, sposobu patrzenia na świat, zupełnie innych postaw wobec tego świata przez nich przyjmowanych, czyni tę powieść polifoniczną, co wzmacnia jeszcze model narracji zastosowany przez Dąbrowską;
• egzystencjalną – zaproszenie do wnętrza introwertycznej bohaterki, która jest stale niezadowolona i nieszczęśliwa z powodu dysonansu, jaki odczuwa między swoimi ideałami romantyczno-powstańczymi a rzeczywistością serbinowskiej wsi, czyni z „Nocy i dni” bardzo ciekawą powieść egzystencjalną. Barbara jest nowoczesnym wcieleniem Emmy Bovary z powieści Flauberta. Zderzając jej wyobrażenia o świecie z prostolinijnym charakterem Bogumiła, Dąbrowska stworzyła nie tylko ciekawą opowieść o tych dwóch osobowościach, lecz także bardzo sugestywny, psychologicznie pogłębiony obraz złożonej miłości małżeńskiej łączącej dwójkę z pozoru absolutnie przeciwstawnych sobie istnień. Dla tego małżeństwa Dąbrowska rysuje także perspektywę wyznaczoną różnymi perspektywami widzenia miłości (od guwernantki Celiny po siostrę Barbary – Teresę). Chodzi nie tylko o miłość łączącą mężczyzną i kobietę, ale także rodziców i dzieci, co w kontekście rodziny Niechciców również jest ważne.

Film Noce i dnie

Powieść „Noce i dnie” stała się podstawą do stowrzenia dzieła filmowego wyreżyserowanego w 1975 roku przez Jerzego Antczaka. Obok wersji kinowej zrealizowano także serial telewizyjny. Realizacja trwała prawie trzy lata i była wyjątkowo kosztowna jak na ówczesne polskie warunki. Za zdjęcia do filmu odpowiadał Stanisław Loth, za montaż Janina Niedźwiedzka. Bardzo charakterystycznym elementem filmu była muzyka, szczególnie walc stanowiący sentymentalny leitmotiv w filmie. Skomponował go Waldemar Kazanecki.  Film fabularny Noce i dnie był ogromnym sukcesem kasowym i artystycznym. Filmowa adaptacja powieści Noce i dnie Marii Dąbrowskiego zdobyła między innymi Złote Lwy na Gdańskim Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych oraz Srebrnego Niedźwiedzia (dla Barańskiej) podczas festiwalu w Berlinie. 

Główną osią filmu, podobnie jak fabuły powieści, jest małżeństwo Niechciców. W rolę Barbary wcieliła się Jadwiga Barańska, a w Bogumiła – Jerzy Bińczycki. Film oczami Barbary Niechcic pokazuje bardzo wiele historii z ich wspólnego życia.

Biografia autora

Maria Dąbrowska z domu Szumska przyszła na świat 6 października 1889 roku w Russowie pod Kaliszem. Wychowała się w zubożałej rodzinie ziemiańskiej. Jej ojciec był powstańcem styczniowym, który w dorosłym życiu pracował jako zarządca majątków ziemskich. Uczyła się w prywatnej szkole Heleny Semadeniowej, potem w gimnazjum żeńskim, przeniosła się następnie do Warszawy, a stamtąd wyjechała na studia do Lozanny i Brukseli. Angażowała się w działalność polskich stowarzyszeń niepodległościowych. Do rodzinnego Kalisza wróciła w 1910 roku. Zaczęła pracować jako publicystka. Rok później wyszła za mąż za M. Dąbrowskiego, emigracyjnego działacza PPS. Po powrocie ze stypendium w Londynie opublikowała w „Echu Literacko-Artystycznym” pierwsze opowiadanie „We Francji... ziemi cudzej”. W trakcie I wojny światowej związana była z ruchem ludowym i niepodległościowym. W latach 1918-1924 pracowała w Ministerstwie Rolnictwa.

Maria Dąbrowska twórczość traktowała w dużej mierze jako przedłużenie swojej aktywności w życiu publicznym, oświatowym, robotniczym i ludowym. Protestowała przeciw ograniczaniu swobód obywatelskich. Znajdowało to odbicie w tomach opowiadań „Dzieci ojczyzny” (1918) i „Gałąź czereśni” (1922). Uwagę krytyki zwrócił „Uśmiech dzieciństwa” (1923), sukcesem zaś okazał się zaś tom „Ludzie stamtąd” (1926). W latach 1932-1934 wydawała kolejne tomu „Nocy i dni”. Postawę obywatelską zawarła w  „Znakach życia” (1938) oraz dramacie historycznym „Geniusz sierocy”.  Pisała także utwory dla dzieci i młodzieży „Marcin Kozera” (1927), „Przyjaźń” (1927), „Czyste serce” (1936). Podejmowała się także tłumaczeń.  Podczas okupacji Dąbrowska przebywała w Warszawie. Wzięła udział w powstaniu. Po jego upadku schroniła się koło Łowicza. W 1945 roku wróciła do Warszawy. Dokumentem tych przeżyć jest jej „Dziennik”. W nim można zobaczyć także postawę wobec narastającej powojennej sowietyzacji Polski.

W 1945 napisała dramat „Stanisław i Bogumił”. W 1955 wydała opowiadania wojenne „Gwiazda zaranna”. Przez kilkanaście lat pracowała nad powieścią „Przygody człowieka myślącego”. Wydano ją w 1970 roku. Zmarła w Warszawie 19 maja 1965.