Opowieść wigilijna

Streszczenie szczegółowe

1. Duch Marleya

Wspólnik Ebenezera Scrooge'a, Jakub Marley, zmarł w Wigilię przed siedmiu laty. Obaj przez wiele lat prowadzili razem interesy. Scrooge był jedynym przyjacielem zmarłego, jedynym spadkobiercą i jedynym człowiekiem, który szedł za jego trumną. Scrooge nie zamalował na szyldzie nazwiska przyjaciela i nad składem nadal wisiał napis „Scrooge i Marley”. Scrooge był człowiekiem starszym i powszechnie znanym w kręgach finansowych. Słynął ze swego skąpstwa, twardej ręki i niechęci do świąt. Tej Wigilii przypadkiem trafił do niego mały chłopiec, który śpiewał kolędę i oczekiwał drobnego datku. Scrooge przepędził go jednak bez litości. Z niczym odprawił także mężczyznę, który zbierał datki na biednych. Scrooge uważał, że miejsce dla tych, którzy nie umieją sobie radzić, jest w przytułkach i więzieniach. A jeżeli jest ich za dużo, powinni umrzeć, aby „zmniejszyć nadmiar ludności na świecie”. Scrooge wyśmiał również swego siostrzeńca, który przyszedł złożyć mu życzenia i zaprosić na świąteczną kolację. Scrooge nie mógł zrozumieć radości, która ogarniała wszystkich przez te parę dni. Dla niego święta stanowiły tylko niepotrzebną przerwę w pracy. Zupełnie nie mógł pojąć dobrego humoru swego kancelisty, Boba Cratchita, biednego człowieka, mającego na utrzymaniu liczną rodzinę, któremu płacił nędznie i nie pozwalał (z racji oszczędności) dobrze ogrzać pomieszczenia, w którym pracował. Po wielu narzekaniach i kpinach Scrooge dał pracownikowi wolne w dniu Bożego Narodzenia, ale za to później kazał mu przyjść do pracy wcześniej niż zwykle. Scrooge uważał, że jedynie ludzie tak bogaci, jak on, mogą pozwolić sobie ostatecznie na jakąś świąteczną radość (choć całe święta są niepotrzebne), ale biedacy nie mają najmniejszych powodów do zadowolenia.

Z takimi przemyśleniami wrócił Scrooge do swego ponurego domu. Pogoda tego dnia była wyjątkowo nieprzyjemna: zimna i gęsta mgła spowijała wszystko białym całunem. Gdy Scrooge otwierał zamek, przez chwilę wydawało mu się, że w kołatce widzi twarz zmarłego wspólnika. Otrząsnął się jednak z tego przywidzenia, wszedł i zasunął zasuwy. Włożył domowy strój, zjadł zimną owsiankę i już miał zamiar się położyć, gdy wtem do pokoju, pomimo zamkniętych drzwi, weszła dziwna postać. Choć była przezroczysta, widać ją było wyraźnie. Postać miała brodę podwiązaną chustką, aby nie opadała, a jej sylwetka i strój przypominały Scrooge'owi Marleya. Duch przedstawił się i w istocie okazało się, że kiedyś był Jakubem Marleyem. Przerażony Scrooge zapytał, co znaczą łańcuchy, które opasują widmo. Duch wyjawił, że okowy są zrobione ze szkatułek i pieniędzy. Powiedział, że zapracował sobie na nie całym swym bezużytecznym życiem, podczas którego nie robił nic poza zarabianiem pieniędzy. Nie pomagał bliźnim, nie spożytkowywał swego majątku. Teraz cierpi, bo chciałby naprawić wyrządzone krzywdy, ale nie ma mocy robienia dobrych uczynków. Musi błąkać się jeszcze wiele lat, spętany tym łańcuchem. Duch wyjawił ponadto Srooge'owi, że przybył do niego pod widzialną postacią, aby mu pomóc - póki nie jest za późno - zacząć nowe życie, które może uchronić go przed pośmiertnymi cierpieniami. Duch zapowiedział Scrooge'owi wizytę trzech zjaw. Pierwsza miała przybyć nazajutrz o pierwszej po północy, druga i trzecia o tej samej porze przez dwa kolejne dni. Gdy duch wyleciał przez okno, Scrooge nabrał pewności, że wszystko tylko mu się przywidziało. Zmęczony, rzucił się w ubraniu na łóżko i zasnął.

2. Odwiedziny pierwszego ducha

Scrooge obudził się dokładnie w momencie, gdy zegar wybijał godzinę pierwszą po północy. Zaraz też ujrzał promieniującą światłem zjawę, która okazała się Duchem Wigilijnej Przeszłości. Zjawa dotknęła mężczyznę i wyleciała z nim przez okno. Zabrała go do miejsca, gdzie Scrooge spędził samotnie wiele Wigilii Bożego Narodzenia. W skromnej izbie szkolnej obecny starzec ujrzał siebie jako małego chłopca, którego towarzyszami były jedynie postacie z książek. Później Scrooge zobaczył siebie, już starszego, w tej samej izbie, kiedy przybyła właśnie po niego młodsza siostra, Fan, obsypując go pocałunkami. Oznajmiła, że przyjechała, aby zabrać go do domu, gdyż „ojciec stał się lepszy” i pozwolił chłopcu wrócić. Wzruszony Scrooge przypomniał sobie dziecko, które śpiewało pod jego drzwiami. Wyznał, iż żałuje, że nic mu nie dał. Duch wspomniał, że Fan wyszła za mąż i umarła szybko, zostawiając jedno dziecko. Wspomnienie siostrzeńca, któremu on, Scrooge, nie poświęca żadnej uwagi, zawstydziło go.

Następnym obrazem, jaki duch pokazał Scrooge'owi, była wigilijna zabawa u pana Fezzwiga, właściciela składu, w którym młody Ebenezer „odbywał termin”. Fezzwig traktował swoich pracowników niemal jak synów. W świąteczny dzień nie pozwolił im pracować zbyt długo, a wieczorem urządzał zabawę, na którą schodziło się mnóstwo młodzieży, zwłaszcza ubogiej. Odbywały się tańce, po których następował poczęstunek. Oglądającemu te sceny Scrooge'owi zachciało się nagle powiedzieć swemu kanceliście coś miłego. Ale duch już pokazywał mu nową scenę. Oto przy Ebenezerze siedzi młoda, piękna kobieta. Mówi, że bardzo go kochała, ale teraz, gdy „złoty cielec” (pieniądze, pragnienie bogactwa) zajął przynależne jej miejsce w jego sercu, nie mogą dalej być razem. Ona zwraca mu swobodę: od tej chwili nie łączą ich już żadne zobowiązania.

Zaraz po tym obrazie przychodzi następny. Ta sama kobieta, tylko trochę starsza, siedzi w pokoju wśród rozdokazywanej gromadki dzieci. W tym momencie Scrooge pomyślał sobie, że przecież tak niewiele brakowało, aby podobne maleństwa tuliły się do niego. Nie chciał już dłużej oglądać tej sceny, ale duch zmusił go, aby był świadkiem powrotu męża Belli do domu i jego słów, w których oznajmiał żonie, że widział dziś jej starego przyjaciela, Scrooge'a, który sam siedział w swoim kantorze. Mężczyzna wyraził przekonanie, że Scrooge musi być bardzo samotny. Tego już Ebenezer nie mógł znieść. Zakrył zjawę dziwnym nakryciem, jakie miała przy sobie, i w tej samej chwili znalazł się we własnym łóżku. Czuł się dziwnie wyczerpany, więc natychmiast zapadł w głęboki sen.

3. Odwiedziny drugiego ducha

Dziwnym trafem Scrooge obudził się znów o pierwszej w nocy. W sąsiednim pokoju spotkał kolejną zjawę. Tym razem przybył do niego Duch Tegorocznego Bożego Narodzenia. Duch wyjawił, że ma przeszło tysiąc ośmiuset starszych braci. Scrooge prosił, aby zjawa zabrała go, dokądkolwiek zechce, gdyż pragnie on wynieść jak najwięcej korzyści z jej odwiedzin. Powiedział, że wczorajsza wizyta zaczyna przynosić zbawienne skutki. Duch pokazał starcowi przystrojone odświętnie sklepy i tłumy ludzi, którzy tryskali dobrym humorem i byli dla siebie nadzwyczaj uprzejmi. Dodatkowo duch posypywał niesione do piekarni potrawy specjalną bożonarodzeniową przyprawą, która podnosiła smak każdego jedzonego w tym dniu obiadu, zwłaszcza jeżeli „ktoś zostanie nim poczęstowany z dobroci serca”. Gdy na ulicy zdarzyła się mała sprzeczka, wystarczyło nieco tego cudownego proszku, aby uśmiech i uprzejmość zajęły miejsce złości. Duch szczególnie ciepło wyrażał się o biedakach.

Duch zabrał Scrooge'a do ubogiego domku jego kancelisty. Rodzina Boba zasiadała właśnie do świątecznego posiłku. Składała się z rodziców oraz sześciorga dzieci, z których najstarsza - Marta - już pracowała w salonie krawieckim. Najmłodszy chłopiec, maleńki Tim, poruszał się o kulach i był nader słabego zdrowia. Świąteczna gęś Cratchitów nie należała do specjalnie dużych, a świąteczny pudding zaliczał się do zdecydowanie zbyt małych. Jednak pomimo to i pomimo skromnej odzieży, jaką mieli na sobie, radość ich nie opuszczała. Cieszyli się ze wszystkiego. Bob wzniósł toast za swego pracodawcę. Początkowo pani Cratchit nie chciała pić za zdrowie człowieka, który jest tak skąpy, że płaci jej mężowi niemal żebracze wynagrodzenie. Jednak, gdy Bob przypomniał jej, że przecież są święta, wzniosła nieco wymuszony toast. Dzieci uczyniły to samo, ale przez dobrą chwilę zapanowała ponura atmosfera. Zawstydzony, a jednocześnie wzruszony Scrooge zapytał ducha, czy maleńki Tim będzie żył. Otrzymał odpowiedź, że jeżeli nic nie zmieni biegu rzeczy, żaden z następnych Duchów Bożego Narodzenia nie zastanie już chłopca. Jeżeli więc dziecko i tak ma umrzeć, niech zrobi to czym prędzej i „w ten sposób zmniejszy nadmiar ludności na świecie”. Słysząc szyderstwo ducha, który zacytował jego własne słowa, Scrooge bardzo się zawstydził.

Następnie duch pokazał Scrooge'owi chatę górników, którzy „w pocie czoła ryją wnętrzności ziemi”, ale nigdy nie zapominają o świętach. Podobnie dwaj mieszkańcy latarni morskiej oraz marynarze na statkach. Kolejnym miejscem, które odwiedzili, był dom siostrzeńca Scrooge'a, Freda. Zgromadziło się tam około dwudziestu osób. Zjedli wieczerzę, a następnie śpiewali, tańczyli i grali w przeróżne gry. Wszyscy dobrze się bawili. Fred wciąż się śmiał i dobrodusznie opowiadał o swoim „wujaszku”. Mówił, że wprawdzie dziwak z niego, ale jego wady „same mszczą się na nim”. Wznosił toast za zdrowie Scrooge'a i obiecywał, że co roku będzie go odwiedzał i składał mu życzenia. Miał nadzieję, że wujaszek kiedyś w końcu zmieni negatywne zdanie na temat świąt. Scrooge słuchał, jak zebrane towarzystwo odgadywało zagadki i sam krzyczał poprawne odpowiedzi, zapominając, że oni go nie widzą. Cieszył się wraz z nimi i pomyślał, że gdyby przyjął zaproszenie Freda, bawiłby się u niego świetnie. W miarę upływu czasu w wyglądzie ducha zachodziły zmiany. Starzał się on wyraźnie. Wyznał, że jego życie trwa niezmiernie krótko i kończy się dziś o północy, a godzina ta była już niedaleka. Nagle Scrooge zauważył bardzo chude kończyny wystające spod opończy ducha. Duch wydobył spod fałd szaty dwoje brudnych i zarośniętych dzieci o pożółkłej skórze, które patrzyły dziko. Ich odzież była poszarpana. Duch wyjaśnił, że są to dzieci szukające u niego ratunku przed okrutnymi ojcami. Chłopiec uosabiał Ciemnotę, a dziewczynka - Nędzę. Zdjęty litością Scrooge zapytał, czy dzieci te nie znajdą nigdzie schronienia. Duch odpowiedział jego własnymi słowami, że przecież pełno jest więzień i domów poprawczych. Słysząc to, Scrooge znów bardzo się zawstydził. Zegar wybił północ i zjawa znikła. Wkrótce Scrooge ujrzał jakąś majestatyczną postać spowitą w płaszcz z kapturem, która zbliżała się do niego w milczeniu, powoli.

4. Odwiedziny trzeciego ducha

Scrooge domyślił się, że ma przed sobą Ducha Przyszłych Wigilii. Choć zjawa uparcie milczała, starzec jej zaufał. Prosił, aby prowadziła go tam, gdzie uważa za stosowne, gdyż on gorąco pragnie stać się lepszym człowiekiem. Duch przeniósł Scrooge'a na londyńską giełdę. Kupcy rozmawiali tu wyłącznie o pieniądzach, ale Scrooge złowił także urywek rozmowy o śmierci jakiegoś człowieka, którego rozmówcy trochę znali. Żartowali sobie oni z tego, za jaką cenę zgodziliby się pójść na pogrzeb tego człowieka. Jeden z nich powiedział, że jemu chyba wypada pójść za trumną, gdyż prawdopodobnie był najbliższym przyjacielem zmarłego - „zamieniali ze sobą kilka słów przy każdym spotkaniu”. Następnie Scrooge zobaczył na ulicy dwóch mężczyzn, którzy także wspomnieli o śmierci jakiegoś człowieka. Nie byli nią jednak zbyt przejęci. Duch powiódł Scrooge'a do dzielnicy, która stanowiła „siedlisko brudu, nędzy i zbrodni”. W jednej z chat zasłanych łachmanami i innymi odpadkami stary człowiek o wyglądzie łotra odbierał od trojga osób drobiazgi, które te zabrały z domu zmarłego niedawno człowieka. Jedną z osób była posługaczka zmarłego, drugą jego praczka, a trzecią karawaniarz. Każde z nich, nie zwracając uwagi na majestat śmierci, zgarnęło z domu zmarłego, co było pod ręką, a teraz przyszli sprzedać łupy. Cenne w ich oczach okazały się między innymi zasłony z łóżka zmarłego, koc, którym zwłoki były przykryte oraz jedwabna koszula, którą z niego ściągnięto, ubierając go w coś innego. Scrooge już był przerażony, ale duch zaprowadził go do domu zmarłego, w którym leżał nieboszczyk, opuszczony przez wszystkich, na łożu odartym z zasłon. Zjawa wskazywała Scrooge'owi głowę trupa, ale starzec nie był zdolny podnieść okrywającego ją całunu. Mówił, że zrozumiał, iż samotnicze i egoistyczne życie, jakie do tej pory prowadził, zgotowałoby mu koniec taki sam, jaki spotkał tego nieszczęśliwego człowieka. Poprosił ducha, aby - jeśli istnieją tacy - pokazał mu ludzi, których poruszyła śmierć tego nieszczęśnika. Zjawa ukazała Scrooge'owi biedną rodzinę z kilkorgiem dzieci, która dowiedziała się właśnie o śmierci swego wierzyciela. Zyskiwała więc choć parę dni na spłatę długu.

Scrooge był poruszony, ale wciąż zadawał sobie pytanie, dlaczego nigdzie nie widzi siebie w przyszłości. Poprosił znów ducha, aby zatarł ponure wspomnienie trojga ludzi sprzedających „śmiertelną koszulę” swego pana i pokazał mu ludzi, których czyjaś śmierć naprawdę zmartwiła. Duch przyprowadził go do domu Cratchitów. Tym razem panowały tu cisza i smutek. Ubrani na czarno Cratchitowie wspominali maleńkiego Tima, którego już z nimi nie było. Cierpieli i płakali szczerymi łzami. Obiecali sobie uroczyście, że nigdy nie zapomną swego biednego synka i braciszka. Następnie duch postanowił wyjawić Scrooge'owi, kim był ów człowiek, którego widzieli na marach. Do przerażonego Scrooge'a dotarło, że tym człowiekiem był on sam. Gdy zobaczył na cmentarzu swój nagrobek, zapłakał i jął zapewniać ducha, że zrozumiał już wszystkie błędy, które popełnił w swoim życiu, i bardzo ich żałuje. Mówił, że stał się już lepszym człowiekiem. Przyrzekał, że odtąd będzie czcił każde święta.

5. Koniec opowieści

Gdy Scrooge obudził się rano, przepełniło go niewypowiedziane szczęście. Cieszył go śnieg za oknem, cieszył dźwięk dzwonów, cieszyły go zasłony łóżka, które wisiały na swoim miejscu. Dziękował duchowi Jakuba Marleya i powtarzał w uniesieniu, że odtąd będzie „żył w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości” i „zamknie w sercu ducha przeszłych, teraźniejszych i przyszłych Wigilii”. Gdy zorientował się, że duchy dokonały swego dzieła podczas jednej nocy, dzięki czemu nie stracił on tegorocznego święta, zaraz wysłał chłopca z ulicy, aby kupił w pobliskim sklepie największą gęś. Hojnie wynagrodził malca, a sprzedawcę, który pojawił się z pięknym ptakiem, wysłał dorożką do Cratchitów, ciesząc się, że zgotuje swemu kanceliście taką niespodziankę. Później Scrooge ubrał się i wyszedł z domu. Na ulicy spotkał mężczyznę, który kwestował na biednych. Prosił, aby ten przyszedł do niego po tak duży datek, że aż wzbudziło to zdumienie zbierającego. Następnie Scrooge udał się do swego siostrzeńca Freda na świąteczny obiad. Jego niespodziewane przybycie zostało powitane z wielką radością. Scrooge bawił się wspaniale i z prawdziwą przyjemnością uczestniczył w scenach, których świadkiem już raz był dzięki Duchowi Tegorocznej Wigilii. Nazajutrz, wcześnie rano, Scrooge poszedł do swego kantoru, gdyż bardzo chciał przyłapać kancelistę na spóźnieniu. Gdy tak się stało, najpierw wysłuchał tłumaczeń i przeprosin Boba, a później, naśladując swój dawny gniewny ton, oznajmił, że ani myśli dłużej znosić takiego zachowania, dlatego Bob ma natychmiast dosypać węgla do pieca w swoim pokoju i dodatkowo kupić piecyk. Widział zdziwienie na twarzy kancelisty, więc ze śmiechem dorzucił, że ponadto zamierza podnieść mu pensję.

Scrooge rzeczywiście się zmienił. Pomagał Cratchitom, a szczególnie opiekował się maleńkim Timem. Stał się „tak dobrym przyjacielem, tak dobrym chlebodawcą, tak dobrym człowiekiem”, że duchy nigdy już nie musiały interweniować. Na tych, którzy wyśmiewali zmiany, jakie w nim nastąpiły, patrzył dobrotliwie i bez złości: „W jego własnym sercu gościła pogoda i to mu wystarczało”.

Plan wydarzeń

1. Śmierć Marleya, Scrooge właścicielem firmy.
2. Postępowanie Scrooge'a:
   1. obojętność wobec nędzy innych,
   2. surowy stosunek do pracowników,
   3. obojętność wobec siostrzeńca.
3. Wieczór wigilijny i odwiedziny trzech duchów:
   1. Duch Wigilijnej Przeszłości: wędrówka w krainę dzieciństwa i młodości;
   2. Duch Tegorocznego Bożego Narodzenia: wędrówka po ulicach miasta, poznanie losu biedaków, ich szlachetności i godności, los Maleńkiego Tima;
   3. Duch Przyszłych Wigilii: smutna przyszłość samotnego, starego Ebenezera.
4. Cudowna przemiana - Ebenezer wielkim dobroczyńcą, wspaniałym wujaszkiem, dobrym pracodawcą i przyjacielem rodziny Cratchitów.

Charakterystyka bohaterów

Bohaterowie realni

Ebenezer Scrooge - bohater główny, człowiek w podeszłym wieku, w chwili rozpoczęcia się akcji utworu jest właścicielem kantoru, prawdopodobnie jest bogaty. Bohater to starszy człowiek, którego cechy takie jak: oziębłość, chłód, obojętność można wyczytać z jego twarzy: „Oziębłość natury zmroziła jego stare rysy, wyostrzyła długi nos, pokryła bruzdami policzki, obwiodła oczy czerwoną obwódką, zabarwiła sinością wąskie wargi, dźwięczała ostrą nutą w zgrzytliwym głosie, usztywniła chód”. O ludziach pokroju Scrooge'a mówi się, że mają odpychający wygląd.

Podstawową cechą bohatera było jego chorobliwe skąpstwo, które ujawniało się na każdym kroku. Spędzał życie nad księgami rachunkowymi, wciąż obliczając, kalkulując zyski i straty. Nie miał przyjaciół, którzy mogliby „okradać” go z cennych chwil tej rachuby. Swego kancelistę, Boba, nazwał złodziejem tylko dlatego, że musiał dać mu wolny dzień w pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia. Ebenezer, mimo olbrzymiego majątku, był obojętny na los ubogich, chociaż był nimi otoczony: pomoc przydałaby się w pierwszym rzędzie kanceliście i jego choremu synkowi, a także rzeszom potrzebujących, o których wsparcie proszą przybyli do Scrooge'a w wieczór wigilijny kwestarze.

Bohater jest skąpy nawet w uczuciach. Nie kłania się ludziom na ulicy. Jest okrutny wobec siostrzeńca, który cierpliwie prosi go, by zjawił się jako gość na obiedzie świątecznym.

Ebenezer Scrooge po pamiętnej nocy wigilijnej: wesoły i rześki wyskakuje z łóżka wczesnym rankiem, wykrzykuje: „... jestem szczęśliwy niczym anioł niebieski. ... Wesołych świąt życzę wszystkim ludziom na ziemi! Pomyślnego Nowego Roku życzę całemu światu!”. Posyła rodzinie Boba Cratchita, swego kancelisty, ogromnego indyka, dla Maleńkiego Tima staje się jak drugi ojciec. Staje się najlepszym przyjacielem tej rodziny i wspaniałym pracodawcą. Ofiaruje olbrzymią część swego majątku na potrzeby ubogich. Nawiązuje serdeczne stosunki z rodziną swego siostrzeńca, Freda. Ludzie mówią: „że jak nikt umie święcić Boże Narodzenie”.

Fred - bohater epizodyczny, siostrzeniec Ebenezera Scrooge'a. Jest jedynym synem siostry Ebenezera. Jest człowiekiem bardzo młodym, zakochanym w swojej nowo poślubionej żonie. Pogodny, miły, uśmiechnięty, życzliwy w stosunku do otoczenia, potrafi się cieszyć każdą chwilą życia. Pomimo tego, że Ebenezer odtrąca jego przywiązanie - nie żywi do niego urazy, a jedyne, co odczuwa w stosunku do „starego sknery” to głębokie współczucie.

Bob Cratchit - bohater drugoplanowy, kancelista pracujący w kantorze Scrooge'a. To człowiek bardzo religijny i bogobojny. Bardzo dobry ojciec wielodzietnej rodziny. Upokorzenia swojego plenipotenta znosi z pokorą. Jest sumiennym i oddanym pracownikiem.

Mały Tim - bohater epizodyczny, syn Boba, jest niepełnosprawnym dzieckiem - chodzi o kulach. To chłopiec bardzo wrażliwy i pomimo choroby - pogodny. Jest umiłowanym synem i bratem.

Bohaterowie nierealni, fantastyczni

Jakub Marley - bohater epizodyczny, wspólnik Scrooge'a, w chwili kiedy rozpoczyna się akcja opowieści, mija siódma rocznica jego śmierci. Za życia zachowywał się tak samo jak Ebenezer: najważniejsze były dla niego interesy. Nie liczył się z ludźmi, nie posiadał rodziny. Po śmierci za karę tuła się po świecie, ciągnąc za sobą łańcuch, który ukuł sobie za życia, musi pokutować za popełnione grzechy. Przybywa do Scrooge'a w postaci widma, by ostrzec go i pomóc w uniknięciu podobnego losu.

Występują również:

• Duch Wigilijnej Przeszłości,
• Duch Tegorocznego Bożego Narodzenia,
• Duch Przyszłych Wigilii.

Czas i miejsce akcji

Wydarzenia rozgrywają się w dzień wigilii Bożego Narodzenia, w noc wigilijną i w święta, w Londynie oraz w małym miasteczku, gdzie dorastał Ebenezer Scrooge.

Geneza utworu i gatunek

GENEZA: Opowieść wigilijna to najbardziej znany utwór Karola Dickensa. Należy do cyklu tzw. opowieści bożonarodzeniowych. Powstała około 1843 r. Wydarzenia mają miejsce w Londynie w domu kupca Ebenezera Scrooge'a i w jego kantorze, w wigilię Świąt Bożego Narodzenia, w XIX wieku. Treścią opowieści jest przygoda głównego bohatera, Ebenezera Scrooge'a, człowieka bardzo skąpego, który pod wpływem trzech duchów podczas jednej nocy przeżywa wielką przemianę i staje się serdeczny, ofiarny, miłosierny.

GATUNEK: Opowiadanie - zostało skonstruowane jak kolęda: zamiast na rozdziały, jest podzielone na strofki, jest ich pięć. Narrator nie ujawnia się bezpośrednio. Mimo to z jego komentarzy i uwag do wydarzeń możemy się zorientować co pochwala, a co gani, czyli jaki jest jej stosunek do przedstawianej rzeczywistości. Narrator nie bierze udziału w wydarzeniach, nie należy do świata przedstawionego, za to zna myśli i uczucia postaci. Wie o ich przeszłości a nawet przyszłości. Taki typ postaci mówiącej nazywamy narratorem abstrakcyjnym i wszechwiedzącym. Narrator wypowiada się w trzeciej osobie.

W tok opowiadania wplecione są liczne komentarze i sugestie (dyskretne podpowiedzi) narratora kształtujące stosunek czytelnika do postaci. Jest to typowy przykład gawędy.

Problematyka

Dickens opowiedział historię człowieka, dla którego pieniądz stał się nadrzędną wartością w życiu. Ebenezer Scrooge w dzieciństwie cierpiał prawdopodobnie z dwóch powodów. Pierwszym było odrzucenie go przez ojca, uczył się w szkole z internatem. Zdarzało się nawet, że samotnie spędzał Wigilię Bożego Narodzenia. Jedyną osobą, która otaczała go miłością, była jego siostra. Prawdopodobnie drugim powodem zmartwień było jego ubóstwo. Pracował jako czeladnik w sklepie. Jak wynika z rozmowy młodego Ebenezera z jego narzeczoną, w pewnym momencie fakt, że wcześniej nic nie posiadał, doprowadził go do tego, że zaczął patrzeć na wszystko przez pryzmat pieniądza. On stał się dla niego „złotym cielcem”, któremu postanowił służyć. Kiedy kochająca go dziewczyna starała się mu to uzmysłowić, przyznał w duchu, że tak jest naprawdę. Nie starał się jej zatrzymać, mimo że łączyło ich niegdyś bardzo głębokie uczucie. Już wówczas był „zarażony”. Jego „choroba” to daleko posunięty materializm. Wierzył tylko w to, co realne, dlatego długo nie dawał wiary swoim zmysłom, kiedy ukazał mu się duch Marleya. Nazywał święta Bożego Narodzenia bzdurą. Wierzył tylko w jedno - w moc pieniądza.

Ta wiara szybko doprowadziła do tego, że Ebenezer stał się jednym z najbardziej samotnych ludzi, jacy „chodzą po świecie”. Jego postawa, sposób zachowania, nie tylko odpychały od niego ludzi, ale sprawiały, że miał wielu wrogów. Duch Przyszłych Wigilii pokazał Scrooge'owi, jak zachowywali się ludzie na wiadomość o jego śmierci. Nikt go nie opłakiwał, nikt nie powiedział o nim ani jednego dobrego słowa. W ciągu swojego długiego życia Ebenezer nikomu nie pomógł, nikomu nie ofiarował swojej miłości i przywiązania. Dlatego po śmierci jedynymi ludźmi, którzy znajdowali się w jego domu, byli ubodzy: karawaniarz, posługaczka i praczka. Nie mieli oni skrupułów, aby zmarłego ograbić z przedmiotów znajdujących się w jego pokoju. Zdarli z niego nawet koszulę i koc. Życie Scrooge'a pozbawione było sensu i celu. Celem ludzkiego istnienia nie może być gromadzenie pieniędzy. Ebenezer zapomniał, czym jest miłość, przyjaźń. Z powodu skąpstwa nie założył rodziny. Dopiero pod koniec życia uświadomił sobie, że popełniał błędy i dzięki temu zaczął się zmieniać.

Biografia autora

Karol Dickens (czyt. Dikens) urodził się w 1812 r. w Landport, w Anglii. Od najmłodszych lat był zmuszony ciężko pracować jako robotnik fabryczny. Marzył, by zostać pisarzem. Wnikliwie obserwował życie ludzi ubogich. Przydało się to podczas współpracy z londyńskimi dziennikami, w których publikował szkice obyczajowe. Zyskał sławę pisarską już po publikacji pierwszej książki, słynnego Klubu Pickwicka, zbioru zabawnych opowieści, bogatego w przedstawione z humorem opisy obyczajów. Dickens podróżował do Stanów Zjednoczonych i Włoch, co udokumentował w swoich szkicach z podróży. Zmarł w 1870 r. w Gardhill Place.

Do jego najpopularniejszych powieści należą: Klub Pickwicka, Dawid Copperfield, Mała Dorrit, Wielkie nadzieje. Opowieść wigilijna powstała w 1843 r. i należy do cyklu tzw. opowieści gwiazdkowych pisarza.

Pytania i odpowiedzi

Kiedy i gdzie toczy się akcja w utworze Opowieść wigilijna?

Akcja Opowieści wigilijnej toczy się w Londynie. Nie ma tutaj dokładnie sprecyzowanej lokalizacji firmy Scrooge’a, jego domu czy też domu siostrzeńca lub kancelisty. Niewątpliwie akcja toczy się w czasach współczesnych Dickensowi, a więc mniej więcej w połowie XIX wieku. Świadczą o tym informacje, co robią bohaterowie, jak się ubierają, jak wyglądają ich domy. Tutaj jednak także nie ma sprecyzowanych informacji dotyczących roku, w którym rozgrywa się akcja powieści. Wiemy natomiast, w jakim momencie roku mają miejsce wydarzenia. Akcja trwa od Wigilii przez święta Bożego Narodzenia.

Kluczowa jest oczywiście noc z 24 na 25 grudnia, kiedy to Scrooge’a odwiedzają kolejno zjawa Marleya, a następnie trzy duchy. To doświadczenie przeszłych Wigilii, teraźniejszej Wigilii i tych Wigilii, które mają nadejść zmienia nastawienie Scrooge’a i doprowadza do jego przemiany. To właśnie noc, kiedy bohatera odwiedzają duchy, zajmuje także największą część utworu. Warto pamiętać, że w trakcie tych spotkań przenosimy się do młodości Scrooge’a, a także do jego przyszłości, czas, który obejmuje fabuła utworu, jest więc dłuższy.

Kto jest narratorem w utworze Opowieść wigilijna?

Opowieść wigilijna została napisana z wykorzystaniem narracji trzecioosobowej. Oznacza to, że nie znamy z imienia i nazwiska osoby, która snuje całą opowieść. Narrator jest bezosobowy, choć często zwraca się do odbiorców z wykorzystaniem zwrotów „słuchajcie”.

Forma opowiadania nawiązuje tym samym do gatunku gawędy, gdzie ktoś „na żywo” snuje opowieść, której inni słuchają. Narrator w Opowieści wigilijnej jest klasycznym narratorem wszechwiedzącym, a więc zna uczucia i myśli bohaterów, nie sympatyzuje z nimi, nie faworyzuje ich, stara się w obiektywy sposób przedstawić określoną historię, a jej ostateczną ocenę pozostawia czytelnikowi. Ten sposób narracji był bardzo popularny w czasie, kiedy w powieści XIX wieku dominował realizm. Jednym z przedstawicieli tego nurtu był Karol Dickens.

Dlaczego Opowieść wigilijna należy do epiki?

Opowieść wigilijna to opowiadanie, a więc gatunek literacki należący do epiki. Przynależność do tego rodzaju literackiego określa przede wszystkim sposób przedstawiania świata w utworze. Robi to narrator za pomocą snutej przez siebie opowieści. Inaczej niż w liryce, gdzie podmiot utworu z reguły dzieli się jedynie swoimi przemyśleniami i emocjami, inaczej niż w dramacie, gdzie fabuła przedstawiania jest za pomocą dialogów i monologów postaci, w epice liczy się przede wszystkim fabuła oraz jej przedstawienie w formie narracji.

W przypadku Opowieści wigilijnej mamy do czynienia ze szczególnym rodzajem epiki, a więc opowiadaniem.

Gatunek literacki, którym jest epika wyróżnia się:

· zwartą fabułą, z reguły skoncentrowaną wokół jednego wątku, choć nie jest ona aż tak zwarta, jak w przypadku noweli, w opowiadaniu mogą się bowiem pojawiać bardziej szczegółowe opisy otoczenia, samych bohaterów, refleksje.

· fabułą skoncentrowaną wokół bohatera pierwszoplanowego, natomiast pojawiają się także bohaterowie drugoplanowi, których obecność pozwala nieco rozbudować fabułę, w tym przypadku jest to przede wszystkim siostrzeniec Scrooge’a oraz jego współpracownik — Bob Cratchit.

· akcją stosunkowo prostą, o nieskomplikowanym przebiegu – w przypadku Opowieści wigilijnej chodzi przede wszystkim o przemianę głównego bohatera; poznajemy go jako skąpca, następnie pod wpływem duchów przechodzi on metamorfozę i na końcu dowiadujemy o tym, jak bardzo się zmienił.

· niewielkimi rozmiarami – jednowątkowa fabuła skoncentrowana wokół postaci pierwszoplanowej sprawia, że utwór literacki ma ograniczoną objętość.

W przypadku Opowieści wigilijnej warto zwrócić jeszcze uwagę na sam sposób prowadzenia narracji. Opowiadanie może być prowadzone w różny sposób. Tutaj prowadzone jest ono w narracji trzecioosobowej, przez bezosobowego narratora, który widzi i wie wszystko, jest wszechwiedzący i dzieli się z odbiorcami swoją wiedzą. Ma wgląd nie tylko w samą fabułę, ale także myśli i emocje bohaterów, które doskonale zna. Narracja trzecioosobowa obok pierwszoosobowej (w której także napisane może zostać opowiadanie) to najbardziej rozpowszechniona forma stosowana w opowiadaniu.

Gdzie mieszkał Scrooge, bohater opowiadania Opowieść wigilijna?

Ebenezar Scrooge z Opowieści wigilijnej mieszkał w domu zajmowanym wcześniej przez jego zmarłego wspólnika, którego zjawa pojawia się zresztą podczas wigilijnej nocy. Na dom składał się szereg ponurych i pustych pokojów. Wszystko mieściło się w starym i zaniedbanym budynku, na końcu jakiegoś zaułku w Londynie. Gdzie dokładnie, tego jednak nie wiemy.

Dom był z pewnością wielki, co w kontraście z niewielką uliczką dawało jeszcze bardziej groteskowy efekt przypadkowości budynku, który po prostu nie pasował do otoczenia. Budynek był słabo oświetlony, nie do wszystkich pomieszczeń docierała odpowiednia ilość naturalnego światła, co jeszcze bardziej potęgowało efekt ponurości, szarości lokalu. Scrooge nie wykorzystywał jednak domu tylko do celów prywatnych. Większość lokali była wynajęta na biura i kantory. Scrooge miał dla siebie jedynie tyle przestrzeni, ile uznał za niezbędne.

W jaki sposób główny bohater dorobił się majątku w utworze Opowieść wigilijna?

Ebenezer Scrogge razem ze swoim wspólnikiem Jakubem Marleyem prowadził dom handlowy. Zajmowanie się handlem było oczywiście zajęciem intratnym, natomiast sukces Scrooge’a wynikał także z czegoś jeszcze – ogromnego skąpstwa bohatera.

Scrooge był bardzo pracowity, zarabianie stanowiło cel jego życia. Z zarobionych pieniędzy korzystał jednak bardzo oszczędnie, nie wydawał na siebie więcej, niż to było absolutnie niezbędne, nie sprawiał sobie żadnych przyjemności, maksymalnie ograniczał wydatki. Nie dzielił się także z nikim zarobionymi pieniędzmi. Nie obdarowywał rodziny, bliskich, ludzi, którzy mogliby uchodzić za przyjaciół czy znajomych. Nie uznawał datków charytatywnych. W końcu swoim pracownikom również płacił najmniej, jak to tylko możliwe, wykorzystując jednocześnie maksymalnie ich czas. Nie dbał o ich komfort – jak choćby w przypadku kancelisty, któremu zabraniał właściwie ogrzewać pomieszczenie, w którym ten pracował. Jednym słowem, maksymalizował zyski, minimalizując wydatki, także te prywatne. W efekcie osiągnął całkiem spory majątek.

Co pokazały duchy w utworze Opowieść wigilijna?

Scrooge’a oprócz zjawy Marleya odwiedzają aż trzy inne duchy: Duch minionych świąt Bożego Narodzenia, Duch Teraźniejszych Świąt i Duch Świąt Przyszłych. Każdy z nich „zabiera” go nieco gdzie indziej i pokazuje inne obrazy. Całość tych wizji ma złożyć się na obraz życia Scrooge’a i jego możliwe dalsze konsekwencje.

Duch minionych świąt Bożego Narodzenia pokazuje Scrooge’owi jego przeszłe Wigilie. Przypomina mu obraz małego chłopca, który był odrzucony, a jego przyjaciółmi były jedynie książki. To pozwala lepiej zrozumieć, że na postępowaniu Scrooge’a w jakiś sposób zaważyła jego przeszłości. Jednocześnie jednak ten sam duch pokazuje bohaterowi, jak później konsekwentnie odrzucał on wszystkich tych, którzy chcieli dać mu miłość, wspólnie z nim iść przez życie. Szczególnie dobrze widać to po tym, jak Scrooge odrzuca swoją siostrę Fanny, a później jako młody chłopak pierwszą miłość Bellę.

Duch teraźniejszych świąt Bożego Narodzenia pojawia się jako drugi i błyskawicznie pokazuje Scrooge’owi, co dzieje się teraz w jego pobliżu, a na co on sam pozostaje cały czas ślepy. Duch zabiera go do mieszkania siostrzeńca Scroooge’a, który jeszcze tego samego dnia zapraszał wuja do siebie i składał mu życzenia, którymi bohater pogardził. Okazuje się, że w domu siostrzeńca panuje bardzo przyjemna, życzliwa, przepełniona miłością i wspólną zabawą atmosfera. Scrooge na chwilę wręcz zapomina, że jest tylko obserwatorem całej sytuacji i wczuwa się we wspólną zabawę. Uświadamia sobie tym samym, co stracił.

Duch zabiera także Scrooge’a do domu jego kancelisty i pomocnika Boba Cratchita, gdzie przedsiębiorca może zobaczyć, jak wznosi się toast także za jego zdrowie, mimo że dla Boba zdecydowanie nie był on najlepszym szefem. Scrooge widzi także ich syna Toma, który potrzebuje pomocy lekarskiej, ale rodziców na nią nie stać. W końcu Scrooge widzi dwójkę wyczerpanych dzieci, które nazywają się Ciemnota i Nędza.

Duch przyszłych świąt Bożego Narodzenia pojawia się jako ostatni. Od razu wzbudza w bohaterze zgrozę. Pokazuje Scrooge’owie jego własną śmierć, nagrobek, jednocześnie pozwala zrozumieć, że śmierć Scrooge’a nikogo nie obejdzie. Pokazuje mu także cierpienie kancelisty Cratchita, który traci syna, ponieważ nie było go stać na jego leczenie (do czego Scrooge się wydatnie przyczynił, płacąc mu głodową stawkę).

Jak wyglądały duchy w utworze Opowieść wigilijna?

W Opowieści wigilijnej pojawiają się cztery duchy. Pierwszy to duch Jakuba Marleya. Tego dość szybko Scrooge rozpoznał, ponieważ zjawa miała taką samą perukę, a także kamizelkę, spodnie i buty, jak jego były wspólnik. Różnica była tylko taka, że duch był prześwitujący, a jego ciało było skrępowane łańcuchami z bogactw, które zgromadził za życia. Do jego łańcuchów były doczepione portfele, skrzynki na pieniądze i księgi rachunkowe.

Te symboliczne łańcuchy miały wskazywać na więzienie, jakim może stać się bogactwo, jeśli nie ma się go z kim dzielić.

Kolejne trzy zjawy to duchy świąt. Jako pierwszy przychodzi do Scrooge’a duch minionych świąt Bożego Narodzenia. Ma on szczególną postać, ponieważ wydaje się starcem i dzieckiem jednocześnie.

Drugi duch, a więc duch teraźniejszych świąt Bożego Narodzenia przypomniał wielkiego olbrzyma, bardzo jednak radosnego. Jego wygląd był bardzo szczególny – miał na sobie zieloną suknię, a jego broda była koloru czerwonego. W ręce trzymał natomiast wielką pochodnię, przypominającą nieco róg obfitości. Pochodnia podobnie jak róg miała cudowne właściwości – czyniła wszystko wokół przyjemnym i dobrym.

Ostatni gość – duch przyszłych świąt Bożego Narodzenia był postacią wyjątkowo tajemniczą. Okrywała go od stóp do głów czarna szata. Zasłaniała nie tylko postawę, ale też twarz i głowę. Postać ta zdecydowanie przypominała śmierć. Jeszcze większej grozy dodawało to, że w ogóle się nie odzywała.

Jak kończy się Opowieść wigilijna?

Opowieść wigilijna kończy się głęboką przemianą głównego bohatera. Na koniec opowieści narrator informuje nas, że po wszystkich doświadczeniach (przede wszystkim spotkaniu z duchami) Scrooge stał się człowiekiem pogodnym i spokojnym.

Od pamiętnej Wigilii był dobrym przyjacielem i pracodawcą, co przynosiło mu spokój ducha i zadowolenie. Nieczuły był na szyderstwa i kpiny ze strony niektórych. Narrator mówi także o tym, że Scrooge w absolutnie wyjątkowy sposób celebrował święta Bożego Narodzenia.

Opowieść Wigilijna kończy się apelem narratora do słuchaczy, aby brali oni przykład z odmienionego Scrooge’a. Życzy on sobie i swoim słuchaczom tego samego sposobu życia i tego, by inni odbierali ich tak, jak teraz robi to otoczenie Scrooge’a. Jest to więc dość proste wezwanie do bycia dobrym, otwartym na innych, współczującym i empatycznym.

Dlaczego Opowieść wigilijna jest ponadczasowa?

Opowieść wigilijna jest ponadczasowa z co najmniej kilku powodów.

Podejmuje uniwersalny temat przemiany człowieka – Scrooge jest na początku antybohaterem, z którym nie chce się sympatyzować, z czasem jednak jego zachowanie (szczególnie podczas wizyty Ducha Przeszłych Świąt) staje się nieco bardziej zrozumiałe, a w końcu bohater przechodzi metamorfozę, która wzrusza, uczy, a przede wszystkim bardzo emocjonuje czytelnika, pokazuje bowiem wiarę w to, że każdy może się zmienić, że każdy wybór ma swoje konsekwencje, natomiast nigdy nie jest za późno, aby stać się lepszym człowiekiem. Ta wiara w to, że każdy może się zmienić, ma zdecydowanie ponadczasowy wymiar.

Wskazuje na wyższość dobra, empatii, współczucia, uczucia bliskości nad dobrami materialnymi – cała historia Scrooge’a pokazuje, jak bardzo nieszczęśliwy do pewnego momentu jest ten bohater (choć przez długi czas sam sobie z tego nie zdaje sprawy), mimo że dysponuje pokaźnym majątkiem. Dopiero kiedy otwiera się na innych, gotowy jest wspierać tych, którzy potrzebują pomocy, dzielić się swoim bogactwem, pozwolić sobie na korzystanie z życia, staje się naprawdę szczęśliwy.

Uczy, że nikt z nas nie jest samotną wyspą – Opowieść wigilijna bardzo dobrze pokazuje, że człowiek radość znajduje, dopiero kiedy zaczyna dzielić emocje, rozterki, czas z drugim człowiekiem. Ludzie dookoła są nam niezbędni do szczęścia. Nie umiemy być szczęśliwi, jeśli jesteśmy samotni.

Pokazuje, że kochanym można być nie tylko za to, co się ma, a także wbrew temu, jakim się jest – szacunek i sympatia, którą mimo wszystko Scrooge’owi okazuje kancelista czy siostrzeniec wymownie wskazują, że nie warto karmić się złymi emocjami.

Opowiadanie fabularnie zanurzone jest w świecie II połowy XIX wieku, natomiast problemy, które podejmuje Opowieść wigilijna, mają charakter ponadczasowy. Dzisiaj Scrooge nie byłby właścicielem domu handlowego, ale być może bogatym deweloperem, właścicielem firmy IT czy celebrytą. Zmieniłby się jednak tylko jego kostium, a nie problemy związane z jego postacią.

Dlaczego warto przeczytać Opowieść wigilijną?

Opowieść wigilijną warto przeczytać przede wszystkim ze względu na jej bardzo szczególną wymowę. To utwór, który przypomina o tym, co jest w życiu najważniejsze.

Główny bohater utworu – Ebenezer Scrooge przechodzi przemianę ze skąpca, któremu obce jest dobro innego człowieka, w zaangażowanego przedsiębiorcę, który jednak dzieli się swoim bogactwem, opiekuje się biedniejszymi, jest dobrym pracodawcą. Przede wszystkim Opowieść Wigilijna uczy więc, że bogactwo nie daje szczęścia, jeśli nie ma się z kim go dzielić.

W utworze pojawiają się bohaterowie, którzy mimo dużo gorszej sytuacji finansowej potrafią cieszyć się wyjątkową atmosferą świąt Bożego Narodzenia, ponieważ dla nich najważniejsza jest bliskość, rodzina, przyjaciele, wzajemne wsparcie, a nie tylko ilość monet w portfelu. W świecie XXI wieku tak bardzo zdominowanym przez myślenie w kategoriach zysku Opowieść wigilijna wydaje się jeszcze bardziej aktualna, mimo że powstała ponad 150 lat temu.