Listy o tolerancji - geneza i gatunek utworu
Geneza „Listów o tolerancji”
John Locke napisał pierwszy „List o tolerancji” (Epistola de Tolerantia) w 1685 roku, gdy przebywał na emigracji w Holandii. Jego motywacją była zarówno osobista, jak i polityczna sytuacja w Anglii oraz w Europie.
- Prześladowania religijne w Anglii
- W drugiej połowie XVII wieku Anglia przeżywała napięcia religijne między anglikanami, katolikami i różnymi grupami protestanckimi (np. purytanami, kwakrami, prezbiterianami).
- Król Jakub II (katolik) dążył do przywrócenia większej roli katolicyzmu, co budziło sprzeciw protestanckiej większości (zaburzało to prawa naturalne).
- Władza używała religii jako narzędzia kontroli społecznej, a osoby o odmiennych przekonaniach narażone były na represje (nie szanowano nawet prawa do życia).
- Edyt nantejski i sytuacja we Francji
- W 1685 roku Ludwik XIV odwołał Edykt nantejski (1598), który gwarantował wolność religijną hugenotom (francuskim protestantom).
- To posunięcie doprowadziło do masowej emigracji hugenotów oraz wzbudziło obawy przed religijnym absolutyzmem we Francji.
- Locke dostrzegał w tym przykład opresyjnej polityki (w porządku moralnym i etycznym) i chciał zapobiec podobnym praktykom w Anglii. Postulował, by zasady wolności religijnej znalazły wyraz w prawodawstwie.
- Własne doświadczenia i filozofia polityczna
- Locke, związany z liberalnym środowiskiem whigów i hrabią Shaftesbury, był zwolennikiem rządów prawa oraz ograniczonej władzy monarchy, tak w porządku prawnym i historycznym.
- Jego wcześniejsze zainteresowania teorią umowy społecznej i praw naturalnych skłaniały go do przekonania, że religia powinna być sprawą prywatną, a państwo nie powinno w nią ingerować.
List ten, napisany po łacinie, został opublikowany anonimowo w 1689 roku w Holandii. W kolejnych latach Locke napisał jeszcze trzy dalsze listy w języku angielskim, w których rozwijał swoje argumenty.
Gatunek „Listów o tolerancji”
„List o tolerancji” należy do gatunku traktatu filozoficznego i eseju politycznego, a jednocześnie przyjmuje formę listu.
- Traktat filozoficzny
- Praca Locke’a ma charakter systematycznego wywodu filozoficznego, w którym autor argumentuje na rzecz religijnej tolerancji. Piętnowana jest hipokryzja religijna, przemoc w imię religii, sojusz państwa i religii.
- Odwołuje się do racjonalnych przesłanek, odróżniając rolę władzy świeckiej od duchowej. Podchodzi do prawa do wyznania tak, jak do prawa do własności.
- Esej polityczny
- Locke nie tylko analizuje koncepcję tolerancji, ale także odnosi ją do konkretnego kontekstu politycznego.
- Dąży do zmiany istniejącej praktyki prawnej, podkreślając konieczność rozdziału kościoła od państwa.
- List jako konwencja literacka
- Tekst przyjmuje formę listu skierowanego do anonimowego adresata.
- Styl jest mniej formalny niż w klasycznych traktatach filozoficznych, co czyni argumentację przystępną i perswazyjną.
„Listy o tolerancji” można więc umiejscowić na pograniczu filozofii, polityki i publicystyki, a ich wpływ widoczny jest w późniejszych koncepcjach wolności sumienia i sekularyzacji państwa.
