Listy o tolerancji

Streszczenie szczegółowe

John Locke w swoim „Liście o tolerancji” (1689) formułuje jedną z najważniejszych wczesnonowożytnych koncepcji wolności religijnej, przedstawiając argumenty na rzecz rozdziału władzy świeckiej i religii. Podkreśla, że państwo nie powinno ingerować w przekonania religijne obywateli, ponieważ religia jest sprawą osobistą i jej prawdziwa wartość wynika z wewnętrznych przekonań, a nie z przymusu narzuconego przez władzę.

Tekst powstał w kontekście prześladowań religijnych w XVII-wiecznej Europie, szczególnie w Anglii i Francji, gdzie religia była narzędziem politycznym, służącym do umacniania władzy i kontroli społeczeństwa. W Anglii konflikt między anglikanami a protestanckimi nonkonformistami doprowadził do serii restrykcji wobec mniejszości religijnych. We Francji natomiast Ludwik XIV w 1685 roku unieważnił Edykt nantejski, odbierając hugenotom (francuskim protestantom) prawo do swobodnego wyznawania religii, co doprowadziło do fali prześladowań i emigracji. Locke przebywał wówczas na emigracji w Holandii, gdzie miał okazję obserwować społeczeństwo bardziej otwarte na różnorodność religijną. To doświadczenie zainspirowało go do napisania traktatu, w którym podjął próbę uzasadnienia konieczności tolerancji jako podstawy stabilnego i sprawiedliwego państwa.

Na początku listu Locke stawia fundamentalne pytanie o rolę władzy państwowej i zakres jej uprawnień. Twierdzi, że zadaniem rządu jest przede wszystkim ochrona życia, wolności i własności obywateli, czyli wartości świeckich, które wynikają z umowy społecznej, a nie z dogmatów religijnych. Państwo ma za zadanie zapewniać pokój i porządek, a nie decydować o zbawieniu jednostki, ponieważ religia dotyczy spraw duchowych i indywidualnej relacji człowieka z Bogiem, które nie podlegają jurysdykcji władzy świeckiej. Locke broni prawa do wyrażania przekonań religijnych. Publiczna wolność religijna, czyli prawa do swobodnego wyznawania wiary, są dla niego ważne, choć uznaje zasadne przypadki możliwości jej pewnego ograniczania. Natomiast co do zasady Locke jest wyznawcą prawa jednostki do wolności myśli i prawa do wolności sumienia. 

Locke argumentuje, że jeśli rząd nakłada obowiązek wyznawania określonej religii, oznacza to, że jego władza przekracza swoje właściwe granice. Przekonania religijne są bowiem kwestią wewnętrznej wiary i sumienia, a żadne prawo ani kara nie są w stanie sprawić, by człowiek naprawdę uwierzył w coś, co jest mu narzucone siłą. To tolerancja różnych religii , prawo wolności wyrażania poglądów świadczy o wielkości państwa, a nie ograniczanie prawa do swobody praktyk religijnych. 

Władza nie może zmusić nikogo do wiary, ponieważ przekonania nie mogą być narzucone przymusem, a prawdziwa religijność wynika wyłącznie z osobistego wyboru i wewnętrznego przekonania. Dlatego też rozdział między władzą świecką a religijną w myśli Johna Locke'a jest tak ważny. Locke pokazuje, że indywidualna wolność religijna i tolerancja w myśli Oświecenia była szczególnie istotna. 

Locke podkreśla, że Kościół i państwo pełnią odrębne funkcje i nie powinny się wzajemnie kontrolować. Kościół jest dobrowolnym zrzeszeniem wiernych, którzy wyznają wspólne zasady religijne, lecz jego jurysdykcja nie może rozciągać się na sprawy świeckie. Państwo natomiast odpowiada za utrzymanie ładu społecznego i obronę praw jednostek, ale nie może ingerować w sumienie obywateli. Narusza w ten sposób prawa do wolności osobistej. Kwestia wolności religijnej jest zaś tak samo ważna, jak pozostałe. 

W kolejnej części traktatu Locke analizuje konsekwencje braku wolności religii i tolerancji religijnej i przymusu wyznaniowego. Twierdzi, że państwa, które próbują narzucać swoim obywatelom jedną religię, stają się areną niekończących się konfliktów i przemocy. Prawa do publicznego manifestowania religii nie mogę oznaczać, że państwo narzuca, o jakiej religii mowa. Szeroka wolność religijna oznacza prawo do różnorodnych przekonań, ale i istnienie prawa do krytyki religii. 

Historia pokazuje, że próby narzucenia jednej doktryny nie prowadzą do nawrócenia, lecz do hipokryzji, konformizmu i buntu. Prześladowani obywatele nie zmieniają swoich przekonań, lecz ukrywają je, co powoduje napięcia społeczne i niestabilność polityczną. Prawa do uczestnictwa w życiu religijnym nie mogą oznaczać przymusu religijnego. 

Locke zwraca uwagę na paradoks narzucania religii przez władzę: jeśli państwo rości sobie prawo do ustanawiania jednej, „właściwej” wiary, to pojawia się fundamentalne pytanie – która religia jest słuszna? Każda władza twierdzi, że jej religia jest jedynie prawdziwa, lecz w różnych krajach obowiązują różne doktryny. Oznacza to, że wybór religii przez rząd jest arbitralny i nie opiera się na prawdzie, lecz na interesach politycznych. Gdyby władza miała monopol na prawdę religijną, każda zmiana władzy oznaczałaby zmianę oficjalnej doktryny, co czyniłoby religię narzędziem politycznej manipulacji, a nie rzeczywistym przewodnikiem duchowym. W ten sposób na dobrą sprawę narusza się prawa obywatelskie.

Locke wskazuje także na jeszcze jedną konsekwencję nietolerancji – jeśli rząd uzurpuje sobie prawo do prześladowania pewnych grup religijnych, oznacza to, że obywatele żyją w ciągłym strachu przed represjami. Państwo, zamiast zapewniać im wolność, staje się aparatem kontroli, ograniczającym swobodę myślenia i sumienia. W efekcie społeczeństwo ulega podziałowi, a zamiast lojalnych obywateli powstaje grupa ludzi zmuszonych do obłudy, życia w ukryciu lub emigracji.

Locke przedstawia więc tolerancję religijną jako fundament pokoju społecznego. Uważa, że władza powinna traktować wszystkich obywateli równo, niezależnie od ich wyznania, i nie ingerować w ich praktyki religijne, dopóki nie naruszają one praw innych ludzi. Jedynym uzasadnionym powodem interwencji państwa jest sytuacja, gdy religia nawołuje do przemocy lub podważa prawo świeckie. Prawa do rozpowszechniania religii nie mogą oznaczać zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa. Przestrzeganie prawa do obrony wiary nie może więc oznaczać naruszenia podstaw władzy świeckiej.

W kolejnej części „Listu o tolerancji” Locke podkreśla, że Kościół i państwo pełnią odrębne funkcje i nie powinny wzajemnie ingerować w swoje kompetencje. Autor rozwija tu jedną z kluczowych tez swojego traktatu – ideę rozdziału instytucji religijnych od instytucji państwowych, co stanowi fundament nowoczesnej koncepcji świeckości państwa. Prawa człowieka oznaczają m.in. prawa do wolności uzewnętrzniania religii i nikt z tego powodu nie może być zagrożony, a tym bardziej praktyki takie nie mogą być mu narzucane w porządku politycznym i prawnym.

Locke definiuje Kościół jako dobrowolne zgromadzenie ludzi, którzy łączą się w celu wspólnego wyznawania i praktykowania swojej religii. Istotne jest podkreślenie dobrowolności – nikt nie powinien być przymuszany do przynależności do określonej wspólnoty religijnej ani do praktykowania jej obrzędów, pod względem etycznym i filozoficznym, prawnym i kulturowym. Podobnie, każda osoba powinna mieć prawo do swobodnego opuszczenia Kościoła i zmiany swoich przekonań w kluczu religijnym i moralnym, jeśli dojdzie do wniosku, że nie są one zgodne z jej sumieniem. Zarówno w porządku politycznym, jak i etycznym nikt poza jednostką nie ma prawa o tym decydować. 

Ważnym elementem rozważań Locke’a jest przekonanie, że Kościół nie powinien mieć żadnej władzy przymusu wobec wiernych ani osób spoza wspólnoty. Religia powinna działać wyłącznie na zasadzie perswazji, czyli poprzez przekonywanie, argumentację i edukację duchową, a nie poprzez kary, restrykcje czy represje. Locke broni prawa do dyskusji o religii zamiast jej odgórnego narzucania. 

Locke stanowczo sprzeciwia się sytuacji, w której Kościół miałby prawo nakładać kary świeckie, takie jak grzywny, więzienie czy egzekucje wobec tych, którzy nie przestrzegają jego zasad. Religia nie może opierać się na przymusie, ponieważ prawdziwa wiara pochodzi z wewnętrznych przekonań człowieka, a nie z lęku przed karą. Jeśli Kościół zmusza kogoś do przyjęcia danej doktryny poprzez sankcje materialne lub fizyczne, to w rzeczywistości nie prowadzi do zbawienia duszy, lecz do hipokryzji i fałszywego konformizmu.

Locke podkreśla także, że Kościół nie ma prawa wykorzystywać instytucji państwowych do egzekwowania swoich zasad religijnych. Władza świecka nie powinna faworyzować żadnej wspólnoty religijnej ani przyznawać jej specjalnych przywilejów. Nie mieści się to w porządku politycznym i kulturowym. Jeśli państwo zaczyna wspierać jedną religię kosztem innych (np. narzucać prawa do przestrzegania przepisów religijnych), to nie tylko narusza wolność sumienia obywateli, ale także samo staje się stroną w konfliktach religijnych, co prowadzi do destabilizacji i podziałów społecznych. Dlatego też dla własnego bezpieczeństwa państwo powinno służyć wolności religijnej, dopóty ta nie grodzi stabilności politycznej.

Jednocześnie Locke nie postuluje absolutnej tolerancji religijnej, lecz zaznacza, że istnieją pewne granice, poza którymi państwo ma prawo interweniować, a prawa do wolności myśli mają pewne ograniczenia. W szczególności władza świecka powinna reagować, gdy jakaś wspólnota religijna głosi zasady sprzeczne z podstawowymi wartościami społecznymi, co może zagrażać bezpieczeństwu i stabilności państwa.

Przykładem takiej sytuacji może być podważanie autorytetu prawa świeckiego. Locke zauważa, że jeśli jakaś religia naucza, iż jej wierni nie muszą przestrzegać praw ustanowionych przez państwo, to może to prowadzić do anarchii i rozpadu porządku społecznego. Każdy obywatel, niezależnie od swoich przekonań religijnych, powinien uznawać nadrzędność prawa państwowego w kwestiach doczesnych – dopiero taka postawa gwarantuje współistnienie różnych grup wyznaniowych w jednym społeczeństwie.

Innym przypadkiem, w którym państwo ma prawo ograniczyć działalność religijną, jest sytuacja, gdy dana wspólnota nawołuje do przemocy lub działa na szkodę innych obywateli. Locke twierdzi, że jeśli jakieś ugrupowanie religijne głosi konieczność stosowania siły wobec „niewiernych” lub dąży do obalenia legalnego rządu w imię swoich doktryn, wówczas państwo ma obowiązek zainterweniować w obronie porządku publicznego i praw obywateli.

Podsumowując swoje rozważania, Locke podkreśla, że religia jest sprawą sumienia jednostki i nie powinna być używana jako narzędzie do zdobywania lub utrzymywania władzy politycznej. Locke broni prawa do wyznawania religii w sposób pokojowy. 

Jeśli Kościół zaczyna angażować się w sprawy państwowe, a władza świecka w sprawy religijne, dochodzi do sytuacji, w której oboje tracą swoją właściwą funkcję – państwo przestaje być neutralnym arbitrem, a Kościół staje się narzędziem kontroli społecznej.

Tylko wtedy, gdy Kościół i państwo pozostają oddzielone, można mówić o rzeczywistej wolności religijnej i stabilnym społeczeństwie. Państwo nie może prześladować ludzi za ich przekonania, ale także nie może tolerować sekt, które zagrażają ładowi społecznemu. Locke wyznacza więc równowagę między wolnością a bezpieczeństwem, podkreślając, że tolerancja religijna powinna być zasadą nadrzędną, ale nie absolutną – jej granicą jest dobro wspólne i porządek publiczny.

Plan treści

Wstęp – geneza traktatu i cel rozważań

• Kontekst historyczny: prześladowania religijne w Europie, emigracja Locke’a do Holandii.
• Krytyka przymusu religijnego jako źródła konfliktów i destabilizacji społecznej.
• Teza: państwo nie powinno ingerować w przekonania religijne obywateli.

Definicja roli państwa i Kościoła

• Państwo ma zapewniać pokój, bezpieczeństwo i ochronę własności.
• Kościół jest dobrowolnym zgromadzeniem wiernych, nie może stosować przymusu.
• Władza świecka nie powinna narzucać religii, ponieważ prawdziwa wiara wynika z wewnętrznych przekonań.

Konsekwencje braku tolerancji religijnej

• Przymus religijny prowadzi do hipokryzji i buntu, a nie do szczerej wiary.
• Narzucenie jednej religii przez rząd jest arbitralne – która religia jest „słuszna”?
• Społeczeństwo nietolerancyjne jest skłócone i podzielone, co osłabia państwo.

Granice tolerancji

• Państwo powinno interweniować tylko wtedy, gdy religia podważa autorytet prawa lub nawołuje do przemocy.
• Przekonania religijne nie mogą usprawiedliwiać działań szkodliwych dla porządku społecznego.

 Wyjątki od zasady tolerancji

• Locke wyklucza ateistów, ponieważ według niego brak wiary w Boga podważa fundamenty moralności i prawa.
• Krytycznie odnosi się do katolików, obawiając się ich lojalności wobec papieża, co może zagrozić suwerenności państwa.

Podsumowanie – tolerancja jako fundament stabilnego społeczeństwa

• Rozdział Kościoła i państwa jest konieczny dla zachowania pokoju.
• Wolność sumienia i równość religijna sprzyjają harmonii społecznej.
• Locke tworzy fundament nowoczesnej koncepcji wolności religijnej, inspirowanej ideami liberalizmu.

Czas i miejsce akcji

1. Czas akcji

„List o tolerancji” nie jest dziełem fabularnym. Można jednak określić kontekst historyczny, do którego odnosi się Locke. Tekst powstał w 1685 roku, a został opublikowany anonimowo w 1689 roku, w okresie politycznych i religijnych napięć w Europie. Autor nawiązuje do ówczesnej sytuacji w Anglii i Francji, zwłaszcza do:

• Odwołania Edyktu nantejskiego (1685) przez Ludwika XIV, co skutkowało prześladowaniami hugenotów.
• Polityki króla Jakuba II w Anglii, który dążył do przywrócenia katolicyzmu jako dominującej religii.
• Chwalebnej Rewolucji (1688), czyli obalenia Jakuba II i objęcia tronu przez Wilhelma III Orańskiego, co miało duży wpływ na rozwój idei tolerancji religijnej w Anglii.

2. Miejsce akcji

Choć „List o tolerancji” nie posiada typowej akcji literackiej, jego treść osadzona jest w realiach końca XVII wieku, zwłaszcza w kontekście polityki religijnej Anglii, Francji i Holandii. Jest to traktat filozoficzno-polityczny, w którym Locke odnosi się do rzeczywistych wydarzeń i argumentuje za oddzieleniem władzy religijnej od państwowej.

Problematyka

Problematyka „Listu o tolerancji” koncentruje się na roli religii w państwie, wolności sumienia oraz konsekwencjach nietolerancji religijnej. Locke przedstawia racjonalne argumenty na rzecz tolerancji i rozdziału Kościoła od państwa, jednocześnie zaznaczając, że wolność religijna ma swoje granice. Jego dzieło stało się kamieniem milowym w rozwoju myśli politycznej i filozofii liberalnej, kładąc podwaliny pod nowoczesne rozumienie demokracji i praw jednostki. 

1. Rozdział Kościoła i państwa a liberalizm

• Locke argumentuje, że państwo i religia pełnią odmienne funkcje i nie powinny wzajemnie ingerować w swoje kompetencje.
• Państwo odpowiada za porządek społeczny, bezpieczeństwo obywateli i ochronę własności.
• Kościół jest natomiast dobrowolnym zgromadzeniem wiernych, a jego celem jest zbawienie duszy.
• Jeśli religia zaczyna wpływać na rządy, a państwo narzuca określone wyznanie, dochodzi do prześladowań i konfliktów.

2. Wolność religijna

• Każdy człowiek ma prawo do własnych przekonań religijnych, a prawdziwa wiara nie może być narzucona siłą.
• Locke krytykuje przymus religijny, twierdząc, że prowadzi on do hipokryzji i społecznych napięć, a nie do szczerej wiary.
• Społeczeństwo powinno opierać się na zasadzie tolerancji dla różnych grup religijnych, pod warunkiem że ich przekonania nie szkodzą innym.

3. Konsekwencje nietolerancji religijnej

• W przekroju prawnym i filozoficznym widać, że brak tolerancji prowadzi do konfliktów, prześladowań i wojen religijnych, co osłabia państwo i jego stabilność. Prawo do wolności religii jest więc w interesie każdego państwa.
• Władza, która próbuje narzucić jedną religię, wprowadza arbitralne i niesprawiedliwe rządy, ponieważ nie ma obiektywnego kryterium wyboru „prawdziwej” wiary, a narzucenie religii zaburza naturalne prawa człowieka.
• Nietolerancja powoduje społeczny rozłam, w którym ludzie ukrywają swoje przekonania, żyją w strachu lub emigrują.

4. Granice tolerancji a koncepcja wolności religijnej

• Myśli Johna Locke'a zakładają, że tolerancja nie może być absolutna – jeśli jakaś wspólnota religijna podważa autorytet prawa lub nawołuje do przemocy, państwo ma prawo interweniować. Wolność religijna powinna realizować się tak, aby nie zagrażać stabilności państwa.
• Przekonania w granicach wolności religijnej nie mogą być usprawiedliwieniem dla łamania praw obywatelskich czy naruszania wolności innych ludzi.

5. Problem wykluczonych grup – ateiści i katolicy

• Locke nie obejmuje tolerancją ateistów, ponieważ uważa, że ich brak wiary w Boga sprawia, iż nie można im ufać w kwestiach moralnych i prawnych.
• Krytycznie odnosi się także do katolików, argumentując, że ich lojalność wobec papieża może stanowić zagrożenie dla suwerenności państwa.
• Te wyjątki od zasady powszechnej tolerancji wynikają z historycznych realiów XVII wieku, a nie z uniwersalnej zasady filozoficznej, czy tego jak widziana wtedy była moralność publiczna.

6. Fundament nowoczesnej koncepcji wolności religijnej

• Locke formułuje jedną z pierwszych w historii teorii wolności religijnej, która miała ogromny wpływ na rozwój demokracji i praw człowieka. Warto jednak pamiętać, że w tym ujęciu wolność religijną ograniczano w uzasadnionych przypadkach.
• Jego idee wykorzystali Ojcowie Założyciele Stanów Zjednoczonych (co pokazuje konstytucja USA) oraz autorzy francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela.
• „List o tolerancji” stał się fundamentem współczesnej idei neutralności światopoglądowej państwa oraz prawa do wolności wyznania.

Geneza i gatunek utworu

Geneza „Listów o tolerancji”

John Locke napisał pierwszy „List o tolerancji” (Epistola de Tolerantia) w 1685 roku, gdy przebywał na emigracji w Holandii. Jego motywacją była zarówno osobista, jak i polityczna sytuacja w Anglii oraz w Europie.

1. Prześladowania religijne w Anglii
• W drugiej połowie XVII wieku Anglia przeżywała napięcia religijne między anglikanami, katolikami i różnymi grupami protestanckimi (np. purytanami, kwakrami, prezbiterianami).
• Król Jakub II (katolik) dążył do przywrócenia większej roli katolicyzmu, co budziło sprzeciw protestanckiej większości (zaburzało to prawa naturalne). 
• Władza używała religii jako narzędzia kontroli społecznej, a osoby o odmiennych przekonaniach narażone były na represje (nie szanowano nawet prawa do życia).
2. Edyt nantejski i sytuacja we Francji
• W 1685 roku Ludwik XIV odwołał Edykt nantejski (1598), który gwarantował wolność religijną hugenotom (francuskim protestantom).
• To posunięcie doprowadziło do masowej emigracji hugenotów oraz wzbudziło obawy przed religijnym absolutyzmem we Francji.
• Locke dostrzegał w tym przykład opresyjnej polityki (w porządku moralnym i etycznym) i chciał zapobiec podobnym praktykom w Anglii. Postulował, by zasady wolności religijnej znalazły wyraz w prawodawstwie. 
3. Własne doświadczenia i filozofia polityczna
• Locke, związany z liberalnym środowiskiem whigów i hrabią Shaftesbury, był zwolennikiem rządów prawa oraz ograniczonej władzy monarchy, tak w porządku prawnym i historycznym. 
• Jego wcześniejsze zainteresowania teorią umowy społecznej i praw naturalnych skłaniały go do przekonania, że religia powinna być sprawą prywatną, a państwo nie powinno w nią ingerować.

List ten, napisany po łacinie, został opublikowany anonimowo w 1689 roku w Holandii. W kolejnych latach Locke napisał jeszcze trzy dalsze listy w języku angielskim, w których rozwijał swoje argumenty.

Gatunek „Listów o tolerancji”

„List o tolerancji” należy do gatunku traktatu filozoficznego i eseju politycznego, a jednocześnie przyjmuje formę listu.

1. Traktat filozoficzny
• Praca Locke’a ma charakter systematycznego wywodu filozoficznego, w którym autor argumentuje na rzecz religijnej tolerancji. Piętnowana jest hipokryzja religijna, przemoc w imię religii, sojusz państwa i religii. 
• Odwołuje się do racjonalnych przesłanek, odróżniając rolę władzy świeckiej od duchowej. Podchodzi do prawa do wyznania tak, jak do prawa do własności. 
2. Esej polityczny
• Locke nie tylko analizuje koncepcję tolerancji, ale także odnosi ją do konkretnego kontekstu politycznego.
• Dąży do zmiany istniejącej praktyki prawnej, podkreślając konieczność rozdziału kościoła od państwa.
3. List jako konwencja literacka
• Tekst przyjmuje formę listu skierowanego do anonimowego adresata.
• Styl jest mniej formalny niż w klasycznych traktatach filozoficznych, co czyni argumentację przystępną i perswazyjną.

„Listy o tolerancji” można więc umiejscowić na pograniczu filozofii, polityki i publicystyki, a ich wpływ widoczny jest w późniejszych koncepcjach wolności sumienia i sekularyzacji państwa.

Biografia autora

John Locke był angielskim filozofem, lekarzem i jednym z czołowych myślicieli epoki oświecenia. Jest uznawany za ojca klasycznego liberalizmu oraz twórcę empiryzmu w filozofii nowożytnej. Jego idee miały ogromny wpływ na rozwój teorii poznania, polityki, edukacji i ekonomii.

Locke urodził się 29 sierpnia 1632 roku w Wrington w hrabstwie Somerset w Anglii. Wychował się w rodzinie purytańskiej, a jego ojciec, prawnik i wojskowy, brał udział w angielskiej wojnie domowej po stronie parlamentu. W 1647 roku John Locke rozpoczął naukę w prestiżowej Westminster School, a następnie studiował na Uniwersytecie Oksfordzkim, gdzie zdobył wykształcenie w zakresie filozofii, medycyny i nauk przyrodniczych.

Choć Locke studiował tradycyjną filozofię scholastyczną, szybko zaczął interesować się nowymi prądami myślowymi, w tym filozofią empirystyczną Francisa Bacona oraz mechaniką Kartezjusza. Jego głównym zainteresowaniem stały się zagadnienia związane z teorią poznania i polityką. Wpływała na niego myśl, jaką reprezentował Erazm z Rotterdamu.

W 1667 roku został osobistym lekarzem i doradcą lorda Ashleya (późniejszego hrabiego Shaftesbury), który wprowadził go w świat angielskiej polityki. Jego zaangażowanie w sprawy polityczne oraz poparcie dla Whigów sprawiło, że w latach 1683–1689 musiał udać się na emigrację do Holandii, gdzie kontynuował swoje prace filozoficzne.

Po powrocie do Anglii w 1689 roku Locke opublikował swoje najważniejsze prace. Zaliczamy do nich między innymi „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego” (1690) – fundamentalne dzieło w historii epistemologii, w którym Locke sformułował teorię empiryzmu. Twierdził, że ludzki umysł jest na początku „tabula rasa” (niezapisana tablica) i cała wiedza pochodzi z doświadczenia. „Dwa traktaty o rządzie” (1690) to kluczowe dzieło filozofii politycznej, w którym Locke bronił idei rządów opartych na zgodzie społeczeństwa, praw naturalnych oraz prawa do oporu wobec tyranii. Jego teoria wpłynęła na rozwój demokracji liberalnej i konstytucjonalizmu, inspirując amerykańską Deklarację Niepodległości i francuską Deklarację Praw Człowieka i Obywatela. Blisko jego koncepcji był Thomas Jefferson, Thomas Paine, James Madison. Z kolei  „List o tolerancji” (1689) to esej promujący ideę wolności religijnej i tolerancji, w którym argumentował, że państwo nie powinno ingerować w przekonania religijne jednostek. Ważne są także „Myśli o wychowaniu” (1693) – traktat pedagogiczny, w którym Locke podkreślał znaczenie edukacji opartej na doświadczeniu i racjonalnym myśleniu. W XVIII wiek dzięki niemu Wielka Brytania wchodziła z innym dorobkiem filozoficznym i historycznym.

Locke odegrał kluczową rolę w rozwoju nowoczesnej filozofii, polityki i pedagogiki. Jego koncepcje dotyczące wolności, własności, rządów prawa i podziału władzy miały ogromny wpływ na myślicieli Oświecenia, takich jak Monteskiusz, Voltaire i Rousseau. Jego teoria empiryzmu stała się fundamentem nowożytnej filozofii anglosaskiej, oddziałując na takich filozofów jak George Berkeley i David Hume.

Zmarł 28 października 1704 roku w Oates, w hrabstwie Essex. Jego idee do dziś pozostają aktualne i inspirują debaty na temat demokracji, praw człowieka oraz natury poznania.