Hymny

Streszczenie tomu

Całość cyklu dzieli się wyraźnie na dwie zasadnicze części: „Ginącemu światu” oraz „Salve Regina”. Obydwie części odzwierciedlają znaczną przemianę duchową Kasprowicza i ukazują ewolucję jego poglądów na świat oraz stosunek do Boga i człowieka. 

Pierwsza część, zatytułowana „Ginącemu światu”, nacechowana jest postawą głębokiego buntu oraz ostrej krytyki współczesnej rzeczywistości, której Kasprowicz zarzucał moralny upadek, duchowy chaos i kryzys wartości. Autor wykorzystał w niej ekspresjonistyczne środki wyrazu – silne emocje, wyolbrzymienia, patetyczne obrazy oraz eksklamacje – by oddać dramatyczny konflikt między dobrem a złem. Charakterystyczny dla tych utworów jest bunt człowieka wobec Boga, którego poeta oskarża o stworzenie świata pełnego cierpienia i zła. Symboliczne wyrazy tej postawy znaleźć można przede wszystkim w słynnym hymnie „Dies irae”, gdzie dramatyczny obraz sądu ostatecznego staje się punktem wyjścia do refleksji nad winą Boga za ludzką niedolę. 

Druga część cyklu, „Salve Regina”, przynosi znaczącą zmianę perspektywy – od buntu ku pogodzeniu się z losem, a nawet afirmacji życia. Szczególnym przykładem tej przemiany jest hymn „Moja pieśń wieczorna”, ukazujący tęsknotę człowieka za utraconą harmonią i potrzebę pojednania z Bogiem. W tej części Kasprowicz sięga głębiej do tradycji religijnej, przywołując motywy zaczerpnięte z duchowości średniowiecznej, szczególnie z hymnów kościelnych. Dzięki temu zabiegowi forma utworów nabiera charakteru modlitewno-liturgicznego, pełnego skupienia i kontemplacji. 

Jednym z najbardziej znanych hymnów całego cyklu jest także „Hymn św. Franciszka z Asyżu”, w którym Kasprowicz wyraźnie odwołuje się do filozofii franciszkańskiej. Ten utwór prezentuje zupełnie odmienną od wcześniejszego buntu postawę afirmacji świata, wyrażając miłość, pokorę wobec stworzenia i pragnienie życia w harmonii z naturą oraz drugim człowiekiem. Stanowi on wyraźny kontrapunkt wobec wcześniejszych hymnów pełnych rozpaczy i buntu, ukazując dojrzałą fazę poetyckiego światopoglądu Kasprowicza. 

Pod względem językowym cały cykl hymnów charakteryzuje się dużą różnorodnością stylistyczną, z przewagą środków typowych dla ekspresjonizmu: silnych metafor, hiperbolizacji, patosu oraz kontrastów emocjonalnych. Poeta łączy nowoczesną ekspresję z tradycyjną formą religijnego hymnu, dzięki czemu jego dzieło nabiera wyjątkowego znaczenia artystycznego i filozoficznego. 

W ujęciu całościowym cykl „Hymnów” Jana Kasprowicza stanowi świadectwo duchowych poszukiwań, wątpliwości i przemian poety przełomu XIX i XX wieku, ukazując głęboki kryzys egzystencjalny oraz drogę od buntu i rozpaczy do pogodzenia się ze światem i odnalezienia duchowej harmonii. Jest to dzieło nie tylko przełomowe dla twórczości samego autora, ale także wyjątkowe w panoramie literatury polskiej tego okresu, wyrażające najważniejsze problemy egzystencjalne swojej epoki. 

Zobacz opracowania wybranych hymnów: 

• Dies irae
• Salome
• Święty Boże, Święty Mocny...
• Salve Regina
• Moja pieśń wieczorna

Problematyka

Cykl hymnów Kasprowicza to nie tylko wyjątkowy artystycznie zbiór tekstów, ale również głęboka refleksja nad duchową, moralną i egzystencjalną kondycją człowieka przełomu XIX i XX wieku. Problematyka tych utworów jest wielowymiarowa, obejmuje zarówno zagadnienia metafizyczne, jak i psychologiczne, społeczne oraz estetyczne. Poniżej przedstawione zostały najważniejsze problemy podejmowane przez poetę, z odniesieniami do konkretnych utworów. 

1. Bunt wobec Boga i kryzys wiary 

W wielu hymnów pojawia się motyw buntu człowieka wobec Boga – wszechmocnego, ale milczącego wobec cierpienia ludzi. Podmiot liryczny nie godzi się na rzeczywistość, w której Stwórca dopuszcza zło, niesprawiedliwość i cierpienie niewinnych. Szczególnie wyraźnie widać to w: 

• „Dies irae” – gdzie Adam, jako reprezentant ludzkości, występuje przeciw Bogu, oskarżając Go o odpowiedzialność za grzech i zło. Jest to hymn apokaliptyczny, pełen rozpaczy i gniewu. 

• „Święty Boże, Święty Mocny...” – ludzkość w zbiorowym lamentacyjnym głosie błaga o ratunek, jednocześnie wyrażając żal i gniew wobec milczącego Boga. 

Kasprowicz ukazuje tu człowieka w sytuacji granicznej – niepewnego, rozdartego między potrzebą wiary a doświadczeniem pustki metafizycznej. 

2. Motyw winy, zdrady i wewnętrznego rozdarcia 

W hymnach Kasprowicza człowiek jawi się nie tylko jako ofiara, ale również jako istota grzeszna, uwikłana w dramat moralny. Wina i zdrada nie są jednoznaczne, lecz pogłębione psychologicznie. 

• „Judasz” – przedstawia postać biblijnego zdrajcy nie jako uosobienie zła, lecz jako człowieka tragicznego, cierpiącego i niezdolnego do odnalezienia odkupienia. To hymn o samotności, winie i duchowej udręce. 

3. Cierpienie człowieka i brak sensu istnienia. 

W wielu hymnów pojawia się obraz człowieka jako istoty bezradnej wobec bezsensu cierpienia i niesprawiedliwości. Świat jawi się jako miejsce pozbawione ładu moralnego, w którym cierpią niewinni. 

• „Święty Boże...” – przerażające obrazy cierpiących dzieci, zrozpaczonych ludzi, którzy nie znajdują ukojenia ani odpowiedzi na swoje modlitwy. 

• „Dies irae” – cały świat zmierza ku zagładzie, a ludzkość zostaje osądzona przez Boga bez możliwości zrozumienia swego losu. 

To wyraz głębokiego pesymizmu epoki Młodej Polski, która dostrzegała kryzys wartości i duchową pustkę nowoczesnego świata. 

4. Samotność i tragizm ludzkiego losu 

Hymny Kasprowicza ukazują jednostkę jako samotną wobec Boga, śmierci i własnego sumienia. Niezależnie od tego, czy mówi Adam, Judasz, Salome czy zbiorowy podmiot – zawsze dominuje uczucie osamotnienia. 

• „Salome” – kobieta uwikłana w pożądanie i żal, szukająca sensu w doświadczeniu grzechu i namiętności. 

• „Judasz” – samotność po zdradzie, niemożność powrotu do Boga ani społeczeństwa. 

Człowiek, mimo że poszukuje kontaktu z Absolutem, nie potrafi znaleźć odpowiedzi – pozostaje w duchowym osamotnieniu. 

5. Poszukiwanie sensu, wiary i ukojenia 

Nie wszystkie hymny są wyrazem buntu – w drugiej części cyklu pojawiają się teksty łagodniejsze, w których dominuje potrzeba pojednania, pokory i zawierzenia. 

• „Salve Regina” – hymn do Matki Bożej, pełen skruchy i łagodnego błagania o miłosierdzie. Tu człowiek nie krzyczy już z bólu – mówi szeptem, prosząc o współczucie. 

• „Moja pieśń wieczorna” – wyciszona, refleksyjna modlitwa, w której podmiot akceptuje własną niedoskonałość i odnajduje ukojenie w kontemplacji natury i prostych wartości. 

To zwrot ku pokorze, duchowości i franciszkańskiej wizji świata – w kontrze do wcześniejszego gniewu i rozpaczy. 

„Hymny” Kasprowicza to cykl, który prowadzi czytelnika przez różne stadia duchowego doświadczenia – od buntu, przez rozpacz, winę, aż po skruchę i możliwość wewnętrznego pojednania. Poeta z ogromną siłą emocjonalną i artystyczną podejmuje fundamentalne pytania: 

• Czy człowiek może zrozumieć swój los? 

• Czy Bóg milczy, czy przemawia przez cierpienie? 

• Czy istnieje przebaczenie i sens mimo zła? 

Kasprowicz nie daje łatwych odpowiedzi. Zamiast tego oferuje poetycką panoramę duchowych zmagań człowieka epoki kryzysu – zderzającego się z absolutem, z samym sobą i z niepewnością istnienia. 

Geneza i gatunek utworu

Cykl „Hymnów” Jana Kasprowicza, tworzony między 1898 a 1901 rokiem, należy do najważniejszych osiągnięć literatury Młodej Polski, będąc przełomowym dziełem w twórczości poety. 

Cykl „Hymnów” powstał w okresie głębokiego kryzysu światopoglądowego, jaki przeżywał zarówno sam poeta, jak i cała epoka Młodej Polski. Kasprowicz, dotychczas kojarzony z liryką społeczną i naturalizmem, przeszedł wówczas znaczącą przemianę twórczą i duchową. Efektem tego przeobrażenia było skierowanie się ku tematom metafizycznym, religijnym i egzystencjalnym. 

Inspiracją do stworzenia „Hymnów” była osobista duchowa rewizja, jakiej poddawał świat i własne przekonania. Poeta zmagał się z pytaniami o sens cierpienia, obecność zła w świecie, milczenie Boga oraz kondycję człowieka we wszechświecie. Szczególne znaczenie miały w tym czasie osobiste doświadczenia Kasprowicza – zawód miłosny, rozczarowanie relacjami międzyludzkimi, samotność oraz pogłębiająca się refleksja nad duchowością. 

Bezpośrednim impulsem do napisania „Hymnów” była też recepcja nowej estetyki – zwłaszcza ekspresjonizmu, który poeta przyswajał jeszcze zanim został on nazwany w literaturze europejskiej. Kasprowicz czerpał także z tradycji literatury biblijnej, hymnografii liturgicznej oraz z wpływów filozofii pesymistycznej i symbolizmu. 

W tomie „Ginącemu światu” (1902) zebrał Kasprowicz osiem hymnów, z których każdy ukazuje inny wymiar relacji człowieka z Bogiem, od buntu i oskarżenia (np. „Dies irae”, „Judasz”), przez rozterki egzystencjalne („Święty Boże…”, „Salome”), aż po wyciszenie i pojednanie („Salve Regina”, „Moja pieśń wieczorna”). 

Hymn to gatunek liryczny wywodzący się ze starożytnej Grecji, pierwotnie sławiący bogów, bohaterów, wartości lub idee. W tradycji chrześcijańskiej hymn przyjął formę uroczystej pieśni religijnej, często wykorzystywanej w liturgii jako modlitwa zbiorowa lub osobista. Z czasem hymn nabrał bardziej uniwersalnego charakteru, stając się narzędziem wyrażania patosu, uniesienia, wzniosłości oraz emocjonalnego przeżycia wobec tematu sacrum i profanum. 

Cechy hymnu: 

• podniosły, uroczysty ton; 

• charakter modlitewny lub kontemplacyjny; 

• zbiorowy lub indywidualny podmiot liryczny; 

• obecność apostrof, wykrzyknień, powtórzeń, anafor; 

• często rytmiczna, litanijna fraza; 

• stylizacja biblijna lub liturgiczna; 

• podejmowanie tematów absolutu, wartości, śmierci, cierpienia, dobra i zła. 

W twórczości Kasprowicza hymn zostaje przekształcony – poeta łączy jego klasyczno-liturgiczną formę z nowoczesnym wyrazem emocjonalnym. Kasprowiczowskie hymny są ekspresjonistyczne, dramatyczne, pełne sprzeczności i nierzadko podważają tradycyjne znaczenie gatunku, przekształcając go w medium duchowej walki, buntu, kontestacji i pojednania. 

Biografia autora

Jan Kasprowicz (1860–1926) był wybitnym poetą, dramaturgiem, krytykiem literackim i tłumaczem, uznawanym za czołowego przedstawiciela Młodej Polski. Urodził się 12 grudnia 1860 roku w Szymborzu pod Inowrocławiem, w rodzinie chłopskiej. Był jednym z czternaściorga dzieci Piotra Kasprowicza i Józefy z Kloftów. ​  

Kasprowicz rozpoczął naukę w szkole w Szymborzu, gdzie napisał przypuszczalnie swój pierwszy wiersz, „Bądź Polką” (ok. 1877 r.), dedykowany córce swojego nauczyciela. Jako dziesięciolatek zaczął naukę w gimnazjum w Inowrocławiu, a następnie kontynuował edukację w szkołach w Opolu, Raciborzu i Poznaniu, gdzie w 1884 roku zdał maturę. Studia filozoficzne i literaturoznawcze odbywał na uniwersytetach w Lipsku i Wrocławiu. ​ 

Po zakończeniu studiów Kasprowicz osiedlił się we Lwowie, gdzie pracował jako dziennikarz i krytyk literacki. W latach 1902–1906 współredagował „Słowo Polskie". W 1904 roku uzyskał doktorat na Uniwersytecie Lwowskim, a w 1909 roku objął katedrę literatury porównawczej na tej uczelni. W latach 1921–1922 pełnił funkcję rektora Uniwersytetu Lwowskiego. ​  

Kasprowicz był również cenionym tłumaczem. Przekładał na język polski dzieła takich autorów jak Ajschylos, Eurypides, Szekspir, Byron, Goethe czy Shelley. ​ 

Poeta trzykrotnie wstępował w związek małżeński. Pierwsze małżeństwo z Teodozją Szymańską w 1886 roku zakończyło się po kilku miesiącach. W 1893 roku poślubił Jadwigę Gąsowską, z którą miał dwie córki: Annę i Janinę. Jednak w 1899 roku Jadwiga opuściła go dla pisarza Stanisława Przybyszewskiego. W 1911 roku Kasprowicz ożenił się po raz trzeci, z poznaną we Włoszech Marią Bunin, córką rosyjskiego generała. To małżeństwo okazało się szczęśliwe; Maria wspierała męża w jego pracy twórczej i była jego sekretarką. ​  

W 1923 roku Kasprowiczowie zamieszkali w willi „Harenda” w Zakopanem. Zdrowie poety stopniowo się pogarszało, aż 1 sierpnia 1926 roku zmarł. Został pochowany w grobowcu obok „Harendy”, która z inicjatywy Marii Kasprowiczowej w 1950 roku została przekształcona w muzeum poety. ​  

Twórczość Kasprowicza przechodziła przez różne fazy stylistyczne i tematyczne. Początkowo jego poezja była związana z nurtem naturalistycznym, skupiając się na problemach społecznych i niedoli chłopstwa, co znalazło wyraz w cyklu sonetów „Z chałupy” (1888). W późniejszym okresie zwrócił się ku symbolizmowi i ekspresjonizmowi, czego przykładem są „Hymny” (1899–1901), w których poruszał kwestie metafizyczne i egzystencjalne. W ostatniej fazie twórczości inspirowanej filozofią franciszkańską skupił się na afirmacji życia i harmonii z naturą, co widoczne jest w „Księdze ubogich” (1916). ​  

Kasprowicz pozostaje jednym z najwybitniejszych poetów polskich, a jego twórczość odzwierciedla głębokie przemiany społeczne i duchowe przełomu XIX i XX wieku.