Zagłada domu Usherów

Narrator, którego imienia nie poznajemy, rozpoczyna opowieść od opisu swojej podróży do rezydencji Usherów. Już na początku odczuwa niepokój, widząc posiadłość. Budynek otoczony jest mgłą i znajduje się nad ciemnym, stojącym jeziorem, które odbija obraz domu. Narrator zauważa, że konstrukcja jest w stanie zaawansowanego rozkładu – ściany wydają się pękać, a całość emanuje aurą czegoś złowrogiego. Mimo to posiadłość wciąż stoi, jakby trzymała się wbrew naturze. 

Narrator przybywa na zaproszenie swojego przyjaciela z dzieciństwa, Roderyka Ushera, który w liście prosi go o pomoc, opisując swoje cierpienie i rozpacz. Przyjaciel wyraźnie jest w stanie kryzysu psychicznego i fizycznego. Narrator wspomina, że nie widział Roderyka od lat, lecz z sentymentu postanawia spełnić jego prośbę. 

Po wejściu do domu narrator zauważa jego dziwaczną atmosferę. Wnętrze jest równie ponure jak zewnętrze – pełne mrocznych korytarzy, ciężkich zasłon, starych mebli i dziwnych dzieł sztuki. Powietrze wydaje się ciężkie, a narratora prześladuje nieodparte wrażenie, że budynek żyje. Jest to wrażenie, które Roderyk później podziela, wyrażając przekonanie, że dom ma nadnaturalny wpływ na jego rodzinę. 

Roderick Usher okazuje się cieniem dawnego siebie. Ma wychudzoną, bladą twarz, niepewny głos i drgające ruchy. Tłumaczy narratorowi, że cierpi na ekstremalną wrażliwość zmysłów – światło rani jego oczy, dźwięki drażnią uszy, a nawet jedzenie powoduje dyskomfort. Jest także przytłoczony niepokojem i melancholią, co wiąże z wielowiekową degeneracją swojej rodziny, która przez pokolenia zawierała małżeństwa między bliskimi krewnymi. Roderyk jest przekonany, że jego ród jest naznaczony klątwą, a dom, w którym mieszka, dodatkowo pogłębia tę degenerację. 

Podczas rozmów narrator dowiaduje się, że Roderyk mieszka z siostrą Madeline, która również jest ciężko chora. Cierpi na tajemniczą chorobę, która wywołuje paraliże, katatoniczne stany i okresową utratę przytomności. Madeline jest cicha, niemal eteryczna, a narrator widzi ją tylko kilka razy, zanim dowiaduje się o jej rzekomej śmierci. 

Kilka dni po przybyciu narratora Madeline umiera – przynajmniej tak twierdzi Roderyk. W obawie przed nekrofilią lekarzy (co było wówczas uznawane za zagrożenie w literaturze grozy), Roderyk postanawia niezwłocznie pochować siostrę w rodzinnej krypcie znajdującej się w piwnicach domu. Narrator pomaga przenieść ciało Madeline, zauważając, że jej twarz wydaje się mieć delikatny rumieniec, co budzi jego niepokój. Mimo to zgadza się na pogrzeb. 

W następnych dniach stan Roderyka dramatycznie się pogarsza. Jest rozkojarzony, nerwowy, a jego zachowanie staje się coraz bardziej irracjonalne. Narrator również zaczyna odczuwać dziwną atmosferę domu – słyszy niepokojące odgłosy, jakby z wnętrza murów. Choć próbuje przekonać samego siebie, że to tylko jego wyobraźnia, jego niepokój rośnie. 

Kulminacja następuje w burzliwą noc, gdy narrator nie może zasnąć. Roderick Usher wkracza do jego pokoju w stanie całkowitego rozstroju nerwowego. Twierdzi, że słyszy dźwięki, które świadczą o tym, że Madeline wciąż żyje i próbuje wydostać się z grobu. Narrator próbuje go uspokoić, ale wtedy słyszą głośny, metaliczny dźwięk. Roderyk oświadcza, że to Madeline wraca. 

W tym momencie drzwi otwierają się, a wchodzi Madeline – zakrwawiona, w podartych ubraniach, z szaleństwem w oczach. W akcie zemsty lub desperacji rzuca się na brata. Roderyk pada martwy na miejscu, przygnieciony szokiem i przerażeniem. Madeline również umiera, a narrator, przerażony, ucieka z domu. 

Wychodząc, narrator widzi, jak dom zaczyna się rozpadać. Pęknięcia w murach powiększają się, a budynek zapada się w jezioro, zabierając ze sobą ostatnie ślady rodu Usherów. 

Narrator opowiadania, którego imienia nie znamy, przybywa na zaproszenie swojego przyjaciela z dzieciństwa, Roderyka Ushera, do jego ponurej posiadłości. Dom Usherów to miejsce owiane tajemnicą i grozą, znajdujące się w stanie zaawansowanego rozpadu, co podkreśla atmosferę dekadencji i zbliżającego się końca. Roderyk cierpi na niezwykle silną wrażliwość zmysłów i problemy psychiczne, a jego siostra Madeline zmaga się z tajemniczą chorobą, która powoduje okresowe paraliże. 

W trakcie pobytu narratora w domu, stan zdrowia rodzeństwa Usherów pogarsza się. Madeline umiera – lub tak się wydaje – a jej ciało zostaje złożone w krypcie w piwnicach domu. Jednak po kilku dniach okazuje się, że Madeline została pochowana żywcem. W dramatycznym finale powraca ona w przerażającym stanie, by rzucić się na swojego brata. W wyniku szoku Roderyk umiera, a narrator w popłochu ucieka z domu. Tuż po jego opuszczeniu budynek zapada się w otaczające go jezioro, co symbolizuje całkowitą zagładę rodu Usherów. 

Opowiadanie łączy w sobie elementy grozy, dekadencji oraz psychologicznej analizy. Poe mistrzowsko kreuje atmosferę narastającego napięcia, a symbolika domu jako odzwierciedlenia stanu umysłu i kondycji rodu Usherów dodaje historii wielowarstwowości. 

1. Narrator otrzymuje list od dawnego przyjaciela, który prosi o pilny przyjazd z powodu problemów zdrowotnych i psychicznych. 
2. Narrator opisuje swoje pierwsze wrażenia – mroczną, przygnębiającą atmosferę otaczającą dom oraz jego zniszczony wygląd. 
3. Narrator wchodzi do posiadłości i zauważa jej mroczne wnętrza. Roderyk okazuje się być w stanie skrajnego wyczerpania fizycznego i psychicznego. 
4. Roderyk wyjawia, że cierpi na nadwrażliwość zmysłów, głęboką melancholię i lęki, które wiąże z wpływem domu oraz historią rodziny. 
5. Narrator dowiaduje się o tajemniczej chorobie Madeline, siostry Roderyka, która cierpi na paraliże i stany katatoniczne. 
6. Narrator krótko widzi Madeline – eteryczną, milczącą postać, która wydaje się być na granicy życia i śmierci. 
7. Po kilku dniach Roderyk oznajmia, że Madeline zmarła, i decyduje się pochować jej ciało w rodzinnej krypcie znajdującej się w podziemiach domu. 
8. Narrator pomaga Roderykowi przenieść ciało Madeline do krypty. Zauważa rumieniec na jej twarzy, co budzi jego niepokój. 
9. W kolejnych dniach narrator odczuwa coraz większy niepokój, słyszy dziwne dźwięki i widzi, jak stan Roderyka gwałtownie się pogarsza. 
10. W burzliwą noc Roderyk wchodzi do pokoju narratora i wyznaje, że słyszy odgłosy dochodzące z krypty. Jest przekonany, że Madeline została pochowana żywcem. 
11. Drzwi otwierają się, a Madeline, na wpół żywa i zakrwawiona, wchodzi do pokoju. W akcie rozpaczy rzuca się na brata. 
12. Roderyk pada martwy na miejscu, a Madeline również umiera. 
13. Narrator w popłochu ucieka z domu, zostawiając za sobą pogrążone w chaosie ruiny. 
14. Narrator obserwuje, jak dom zapada się w otaczające go jezioro, kończąc istnienie zarówno budynku, jak i rodu Usherów. 

Narrator – bezimienny przyjaciel Roderyka Ushera. Człowiek racjonalny, wykształcony i opanowany, choć podatny na atmosferę grozy i napięcia. Przybywa do domu Usherów, by wesprzeć przyjaciela w trudnym czasie. Początkowo sceptyczny wobec nadnaturalnych zjawisk, jednak stopniowo zaczyna odczuwać wpływ mrocznego otoczenia. Jest wrażliwym obserwatorem. Dokładnie opisuje zarówno stan Roderyka, jak i atmosferę domu. W finale jest świadkiem dramatycznych wydarzeń, które budzą w nim ogromne przerażenie, zmuszając go do ucieczki. 

Roderyk Usher - głowa rodu Usherów i właściciel posiadłości. Chorowity, znerwicowany, emocjonalnie rozchwiany. Cierpi na ekstremalną wrażliwość zmysłów – jasne światło, głośne dźwięki czy nawet tekstura jedzenia sprawiają mu fizyczny ból. Jest artystą, zajmuje się malarstwem i muzyką, co służy mu jako sposób na wyrażenie swojego stanu psychicznego. To człowiek przekonany o klątwie ciążącej na jego rodzinie i wpływie domu na swój umysł. Z każdym dniem popada w coraz głębszą paranoję, aż do chwili kulminacyjnego załamania, gdy umiera na skutek szoku po powrocie Madeline. 

Madeline Usher - siostra bliźniaczka Roderyka. Tajemnicza i niemal nieobecna w trakcie fabuły – pojawia się tylko kilka razy przed swoją „śmiercią”. Cierpi na nieokreśloną chorobę, która powoduje paraliże i katatoniczne stany, sprawiając, że czasem wydaje się martwa. Zostaje pochowana żywcem w rodzinnej krypcie, ale powraca, by skonfrontować swojego brata. W finale umiera wraz z Roderykiem, co symbolizuje całkowitą zagładę rodu Usherów. Jej powrót z krypty można interpretować jako symboliczne odrodzenie życia, które zostaje zniszczone przez jego niezdrową zależność od przeszłości. 

Dom Usherów (postać metaforyczna) - dom pełni funkcję niemal osobowego bohatera w opowiadaniu. Opisywany jako mroczny, rozkładający się budynek, otoczony ciężką, złowrogą atmosferą. Uosabia fizyczny i psychiczny stan rodzeństwa Usherów – pęknięcia w murach odzwierciedlają ich wewnętrzny rozkład. Jego ostateczny upadek w finale symbolizuje koniec rodu Usherów. 

Akcja opowiadania rozgrywa się niemal w całości w posiadłości rodu Usherów. Tytułowy dom Usherów jest usytuowany w odludnym miejscu, otoczony ciemnym, stojącym jeziorem (fosą), które odbija jego zniszczony obraz. Dom pełni funkcję zarówno fizycznego miejsca akcji, jak i metafory symbolizującej psychiczne i fizyczne rozkłady rodu Usherów. Wnętrze rezydencji jest mroczne, przygnębiające i pełne ciężkiej, duszącej atmosfery. Znajdują się w nim m.in. długie, labiryntowe korytarze, sala muzyczna oraz rodzinna krypta w podziemiach. Otoczenie domu rodziny Usherów jest opisywane jako odludne. Mgła, mroczne jezioro, martwe drzewa i brak jakichkolwiek śladów życia potęgują nastrój grozy. 

Poe nie podaje dokładnych dat, ale można przypuszczać, że akcja dzieje się w XIX wieku, w czasach odpowiadających epoce autora. Sposób narracji sugeruje, że wydarzenia miały miejsce niedawno przed ich opisaniem. Opowiadanie jest stylizowane na uniwersalny i ponadczasowy dramat, co wzmacnia jego alegoryczny charakter. Akcja rozgrywa się w ciągu kilku dni. Narrator przybywa do domu, spędza tam kilka dni w towarzystwie Roderyka i staje się świadkiem dramatycznych wydarzeń, które kulminują w nocy burzy. Finałowe wydarzenia – powrót Madeline, śmierć rodzeństwa i zapadnięcie się domu – mają miejsce w burzliwą noc, która symbolizuje chaos i destrukcję. 

Edgar Allan Poe czerpał z tradycji literatury gotyckiej, która była popularna w XIX wieku. „Zagłada Domu Usherów” łączy w sobie klasyczne elementy gotyku, takie jak mroczna atmosfera, motyw rozsypującego się nawiedzonego domu, tajemnicze choroby i nadprzyrodzone zjawiska. Utwór odwołuje się do problematyki charakterystycznej dla romantyzmu, szczególnie więc do tematów dekadencji, izolacji, ludzkiego cierpienia i zagadkowej natury śmierci. Gotycyzm przenika całą twórczość Poe. 

Poe, znany z fascynacji psychologią, śmiercią i ciemnymi aspektami ludzkiego umysłu, wykorzystał w utworze swoje zainteresowania ludzką destrukcją i psychiczną degeneracją. Możliwe, że relacja między Roderykiem a Madeline była inspirowana doświadczeniami Poego w jego własnym życiu rodzinnym, gdzie temat choroby i śmierci był obecny (np. śmierć matki, żony). „Zagłada Domu Usherów” jest interpretowana jako alegoria upadku starej arystokracji oraz destrukcyjnego wpływu izolacji i degeneracji. 

Gatunek 

Nowela Edgara Allana Poe „Zagłada Domu Usherów” jest klasycznym przykładem literatury gotyckiej, z elementami: mrocznej, tajemniczej atmosfery, dekadenckich bohaterów, przestrzenią nawiedzonego domu. Występują tutaj także zjawiska sytuujące się na granicy naturalnego i nadprzyrodzonego, co było charakterystyczne dla tej prozy. Nie mniej ważny jest także wątek psychologiczny i sugestia o ukrytych tajemnicach rodzinnych. 

Utwory Poego można zaliczyć także to literatura grozy, ponieważ opowiadanie buduje napięcie i niepokój poprzez szczegółowe opisy, atmosferę i stopniowe odsłanianie tajemnic. Poe nie używa bezpośrednich obrazów przemocy czy grozy, lecz opiera się na sugestii, symbolice i psychologicznym napięciu. Jest to jednocześnie opowieść psychologiczna. Narrator relacjonuje nie tylko wydarzenia, ale także stan psychiczny bohaterów, szczególnie Roderyka Ushera. Centralnym tematem utworu jest wpływ otoczenia i dziedzictwa na ludzki umysł oraz napięcie między rzeczywistością a złudzeniem. 

W końcu ta znana nowela Poego może reprezentować prozę alegoryczną. Utwór można interpretować jako metaforę ludzkiego upadku, końca wielkich rodów arystokratycznych lub walki między życiem a śmiercią. 

Tytułowy dom Usherów łączy w sobie dosłowny koniec rodu Usherów i destrukcję ich posiadłości z głębszą, symboliczną opowieścią o rozpadających się strukturach – zarówno fizycznych, jak i duchowych. Tytuł podkreśla nieuchronność zagłady, która dotyka nie tylko bohaterów, ale także ich dziedzictwo i miejsce, które zamieszkiwali. 

Tytuł odnosi się do całkowitego wyginięcia rodu Usherów, symbolizowanego śmiercią ostatnich członków rodziny – Roderyka i Madeline. Brak potomków oznacza definitywny koniec linii rodowej. W finale opowiadania rezydencja Usherów zapada się w jezioro, co symbolizuje dosłowne zniszczenie fizycznej siedziby rodu, równolegle z jego duchową i społeczną zagładą. Poeta grozy reprezentuje tym samym czarny romantyzm i gotycyzm. 

W literaturze gotyckiej często stosuje się jednak zabieg utożsamiania domu z rodziną. W tym przypadku tytułowy dom Usherów reprezentuje stan psychiczny, moralny i fizyczny jego mieszkańców. Rozpad budynku odzwierciedla degenerację rodu. Roderyk Usher, udręczony swoimi lękami i chorobą, stopniowo traci zdrowie psychiczne. Tytuł wskazuje na jego duchowy i psychologiczny upadek, który ostatecznie prowadzi do jego śmierci. Tytuł może również nawiązywać do kazirodczych aluzji dotyczących historii rodu, które podkreślają dekadencję i moralny rozkład rodziny. 

W języku angielskim „House of Usher” (oryginalny tytuł) oznacza zarówno fizyczny budynek (dom), jak i linię rodu (dynastię). Poe celowo posługuje się tym dwuznacznym wyrażeniem, by podkreślić związek między losem budynku a losem rodziny. Upadek domu symbolizuje upadek całej struktury życia – zarówno materialnej, jak i duchowej. Tytułowy dom Usherów może być interpretowany jako uniwersalna refleksja nad nieuchronnym przemijaniem, dekadencją i rozpadem wszelkich struktur – zarówno fizycznych (budynków), jak i społecznych (rodów, rodzin). 

Edgar Allan Poe urodził się 19 stycznia 1809 roku w Bostonie, w stanie Massachusetts, w rodzinie aktorskiej. Jego rodzice, David i Elizabeth Poe, byli aktorami teatralnymi. Ojciec opuścił rodzinę, a matka zmarła na gruźlicę, gdy Edgar miał zaledwie 3 lata. Po śmierci matki Edgar został przyjęty na wychowanie przez Johna i Frances Allanów, zamożną rodzinę z Richmond w stanie Wirginia. Choć nigdy nie został formalnie adoptowany, przyjął ich nazwisko jako część swojego imienia. 

W młodości Poe kształcił się w Anglii, gdzie uczęszczał do prywatnych szkół. Po powrocie do Stanów Zjednoczonych kontynuował naukę w Wirginii. Poe rozpoczął studia, ale popadł w długi z powodu hazardu, co doprowadziło do konfliktów z opiekunem, Johnem Allanem. W efekcie musiał przerwać edukację.W 1827 roku Poe zaciągnął się do armii pod fałszywym nazwiskiem, ale po dwóch latach, z pomocą Johna Allana, opuścił wojsko. Próbował kontynuować karierę w akademii wojskowej West Point, ale został wydalony za celowe zaniedbywanie obowiązków. 

Twórczość Edgara Allana Poe otwiera zbiór poezji Poego, „Tamerlane and Other Poem”s, ukazał się w 1827 roku, ale przeszedł niemal niezauważony. W kolejnych latach publikował poezję i prozę, stopniowo zdobywając uznanie.Poe pracował jako redaktor w różnych magazynach literackich.. Jego krytyczne artykuły literackie i eseje przyniosły mu reputację znakomitego, choć surowego krytyka. Poe jest uznawany za jednego z pionierów literatury grozy i detektywistycznej. Najbardziej znane opowieści Poego to: „Król Mór”, „Zagłada Domu Usherów”, „Morderstwa przy Rue Morgue” uznawane za pierwszą powieść detektywistyczną, „Czarny kot”, „Beczka Amontillada”, poemat „Kruk” – jedno z najbardziej znanych dzieł literatury amerykańskiej. 

W 1836 roku Poe ożenił się z Virginią Clemm, swoją kuzynką, która miała wówczas zaledwie 13 lat. Małżeństwo, choć szczęśliwe, było naznaczone trudnościami finansowymi i chorobą Virginii. Virginia zmarła na gruźlicę w 1847 roku, co pogłębiło depresję i problemy Poego z alkoholem i narkotykami. Poe przez większość życia zmagał się z ubóstwem, co było efektem nie tylko niskich zarobków, ale także nierozwiniętego wówczas rynku praw autorskich. Poe zmarł 7 października 1849 roku w wieku 40 lat w Baltimore. Okoliczności jego śmierci pozostają niejasne. Został znaleziony w stanie delirium, ubrany w cudze ubrania. Jako przyczyny śmierci sugerowano alkoholizm, zatrucie, wściekliznę, a nawet morderstwo. Utwory Edgara Allana Poe przetrwały jednak próbę czasu i nadal są bardzo chętnie czytane i analizowane.