Zagłada domu Usherów

Narrator, którego imienia nie poznajemy, rozpoczyna opowieść od opisu swojej podróży do rezydencji Usherów. Już na początku odczuwa niepokój, widząc posiadłość. Budynek otoczony jest mgłą i znajduje się nad ciemnym, stojącym jeziorem, które odbija obraz domu. Narrator zauważa, że konstrukcja jest w stanie zaawansowanego rozkładu – ściany wydają się pękać, a całość emanuje aurą czegoś złowrogiego. Mimo to posiadłość wciąż stoi, jakby trzymała się wbrew naturze. 

Narrator przybywa na zaproszenie swojego przyjaciela z dzieciństwa, Roderyka Ushera, który w liście prosi go o pomoc, opisując swoje cierpienie i rozpacz. Przyjaciel wyraźnie jest w stanie kryzysu psychicznego i fizycznego. Narrator wspomina, że nie widział Roderyka od lat, lecz z sentymentu postanawia spełnić jego prośbę. 

Po wejściu do domu narrator zauważa jego dziwaczną atmosferę. Wnętrze jest równie ponure jak zewnętrze – pełne mrocznych korytarzy, ciężkich zasłon, starych mebli i dziwnych dzieł sztuki. Powietrze wydaje się ciężkie, a narratora prześladuje nieodparte wrażenie, że budynek żyje. Jest to wrażenie, które Roderyk później podziela, wyrażając przekonanie, że dom ma nadnaturalny wpływ na jego rodzinę. 

Roderick Usher okazuje się cieniem dawnego siebie. Ma wychudzoną, bladą twarz, niepewny głos i drgające ruchy. Tłumaczy narratorowi, że cierpi na ekstremalną wrażliwość zmysłów – światło rani jego oczy, dźwięki drażnią uszy, a nawet jedzenie powoduje dyskomfort. Jest także przytłoczony niepokojem i melancholią, co wiąże z wielowiekową degeneracją swojej rodziny, która przez pokolenia zawierała małżeństwa między bliskimi krewnymi. Roderyk jest przekonany, że jego ród jest naznaczony klątwą, a dom, w którym mieszka, dodatkowo pogłębia tę degenerację. 

Podczas rozmów narrator dowiaduje się, że Roderyk mieszka z siostrą Madeline, która również jest ciężko chora. Cierpi na tajemniczą chorobę, która wywołuje paraliże, katatoniczne stany i okresową utratę przytomności. Madeline jest cicha, niemal eteryczna, a narrator widzi ją tylko kilka razy, zanim dowiaduje się o jej rzekomej śmierci. 

Kilka dni po przybyciu narratora Madeline umiera – przynajmniej tak twierdzi Roderyk. W obawie przed nekrofilią lekarzy (co było wówczas uznawane za zagrożenie w literaturze grozy), Roderyk postanawia niezwłocznie pochować siostrę w rodzinnej krypcie znajdującej się w piwnicach domu. Narrator pomaga przenieść ciało Madeline, zauważając, że jej twarz wydaje się mieć delikatny rumieniec, co budzi jego niepokój. Mimo to zgadza się na pogrzeb. 

W następnych dniach stan Roderyka dramatycznie się pogarsza. Jest rozkojarzony, nerwowy, a jego zachowanie staje się coraz bardziej irracjonalne. Narrator również zaczyna odczuwać dziwną atmosferę domu – słyszy niepokojące odgłosy, jakby z wnętrza murów. Choć próbuje przekonać samego siebie, że to tylko jego wyobraźnia, jego niepokój rośnie. 

Kulminacja następuje w burzliwą noc, gdy narrator nie może zasnąć. Roderick Usher wkracza do jego pokoju w stanie całkowitego rozstroju nerwowego. Twierdzi, że słyszy dźwięki, które świadczą o tym, że Madeline wciąż żyje i próbuje wydostać się z grobu. Narrator próbuje go uspokoić, ale wtedy słyszą głośny, metaliczny dźwięk. Roderyk oświadcza, że to Madeline wraca. 

W tym momencie drzwi otwierają się, a wchodzi Madeline – zakrwawiona, w podartych ubraniach, z szaleństwem w oczach. W akcie zemsty lub desperacji rzuca się na brata. Roderyk pada martwy na miejscu, przygnieciony szokiem i przerażeniem. Madeline również umiera, a narrator, przerażony, ucieka z domu. 

Wychodząc, narrator widzi, jak dom zaczyna się rozpadać. Pęknięcia w murach powiększają się, a budynek zapada się w jezioro, zabierając ze sobą ostatnie ślady rodu Usherów. 

Narrator opowiadania, którego imienia nie znamy, przybywa na zaproszenie swojego przyjaciela z dzieciństwa, Roderyka Ushera, do jego ponurej posiadłości. Dom Usherów to miejsce owiane tajemnicą i grozą, znajdujące się w stanie zaawansowanego rozpadu, co podkreśla atmosferę dekadencji i zbliżającego się końca. Roderyk cierpi na niezwykle silną wrażliwość zmysłów i problemy psychiczne, a jego siostra Madeline zmaga się z tajemniczą chorobą, która powoduje okresowe paraliże. 

W trakcie pobytu narratora w domu, stan zdrowia rodzeństwa Usherów pogarsza się. Madeline umiera – lub tak się wydaje – a jej ciało zostaje złożone w krypcie w piwnicach domu. Jednak po kilku dniach okazuje się, że Madeline została pochowana żywcem. W dramatycznym finale powraca ona w przerażającym stanie, by rzucić się na swojego brata. W wyniku szoku Roderyk umiera, a narrator w popłochu ucieka z domu. Tuż po jego opuszczeniu budynek zapada się w otaczające go jezioro, co symbolizuje całkowitą zagładę rodu Usherów. 

Opowiadanie łączy w sobie elementy grozy, dekadencji oraz psychologicznej analizy. Poe mistrzowsko kreuje atmosferę narastającego napięcia, a symbolika domu jako odzwierciedlenia stanu umysłu i kondycji rodu Usherów dodaje historii wielowarstwowości. 

1. Narrator otrzymuje list od dawnego przyjaciela, który prosi o pilny przyjazd z powodu problemów zdrowotnych i psychicznych. 
2. Narrator opisuje swoje pierwsze wrażenia – mroczną, przygnębiającą atmosferę otaczającą dom oraz jego zniszczony wygląd. 
3. Narrator wchodzi do posiadłości i zauważa jej mroczne wnętrza. Roderyk okazuje się być w stanie skrajnego wyczerpania fizycznego i psychicznego. 
4. Roderyk wyjawia, że cierpi na nadwrażliwość zmysłów, głęboką melancholię i lęki, które wiąże z wpływem domu oraz historią rodziny. 
5. Narrator dowiaduje się o tajemniczej chorobie Madeline, siostry Roderyka, która cierpi na paraliże i stany katatoniczne. 
6. Narrator krótko widzi Madeline – eteryczną, milczącą postać, która wydaje się być na granicy życia i śmierci. 
7. Po kilku dniach Roderyk oznajmia, że Madeline zmarła, i decyduje się pochować jej ciało w rodzinnej krypcie znajdującej się w podziemiach domu. 
8. Narrator pomaga Roderykowi przenieść ciało Madeline do krypty. Zauważa rumieniec na jej twarzy, co budzi jego niepokój. 
9. W kolejnych dniach narrator odczuwa coraz większy niepokój, słyszy dziwne dźwięki i widzi, jak stan Roderyka gwałtownie się pogarsza. 
10. W burzliwą noc Roderyk wchodzi do pokoju narratora i wyznaje, że słyszy odgłosy dochodzące z krypty. Jest przekonany, że Madeline została pochowana żywcem. 
11. Drzwi otwierają się, a Madeline, na wpół żywa i zakrwawiona, wchodzi do pokoju. W akcie rozpaczy rzuca się na brata. 
12. Roderyk pada martwy na miejscu, a Madeline również umiera. 
13. Narrator w popłochu ucieka z domu, zostawiając za sobą pogrążone w chaosie ruiny. 
14. Narrator obserwuje, jak dom zapada się w otaczające go jezioro, kończąc istnienie zarówno budynku, jak i rodu Usherów. 

Narrator – bezimienny przyjaciel Roderyka Ushera. Człowiek racjonalny, wykształcony i opanowany, choć podatny na atmosferę grozy i napięcia. Przybywa do domu Usherów, by wesprzeć przyjaciela w trudnym czasie. Początkowo sceptyczny wobec nadnaturalnych zjawisk, jednak stopniowo zaczyna odczuwać wpływ mrocznego otoczenia. Jest wrażliwym obserwatorem. Dokładnie opisuje zarówno stan Roderyka, jak i atmosferę domu. W finale jest świadkiem dramatycznych wydarzeń, które budzą w nim ogromne przerażenie, zmuszając go do ucieczki. 

Roderyk Usher - głowa rodu Usherów i właściciel posiadłości. Chorowity, znerwicowany, emocjonalnie rozchwiany. Cierpi na ekstremalną wrażliwość zmysłów – jasne światło, głośne dźwięki czy nawet tekstura jedzenia sprawiają mu fizyczny ból. Jest artystą, zajmuje się malarstwem i muzyką, co służy mu jako sposób na wyrażenie swojego stanu psychicznego. To człowiek przekonany o klątwie ciążącej na jego rodzinie i wpływie domu na swój umysł. Z każdym dniem popada w coraz głębszą paranoję, aż do chwili kulminacyjnego załamania, gdy umiera na skutek szoku po powrocie Madeline. 

Madeline Usher - siostra bliźniaczka Roderyka. Tajemnicza i niemal nieobecna w trakcie fabuły – pojawia się tylko kilka razy przed swoją „śmiercią”. Cierpi na nieokreśloną chorobę, która powoduje paraliże i katatoniczne stany, sprawiając, że czasem wydaje się martwa. Zostaje pochowana żywcem w rodzinnej krypcie, ale powraca, by skonfrontować swojego brata. W finale umiera wraz z Roderykiem, co symbolizuje całkowitą zagładę rodu Usherów. Jej powrót z krypty można interpretować jako symboliczne odrodzenie życia, które zostaje zniszczone przez jego niezdrową zależność od przeszłości. 

Dom Usherów (postać metaforyczna) - dom pełni funkcję niemal osobowego bohatera w opowiadaniu. Opisywany jako mroczny, rozkładający się budynek, otoczony ciężką, złowrogą atmosferą. Uosabia fizyczny i psychiczny stan rodzeństwa Usherów – pęknięcia w murach odzwierciedlają ich wewnętrzny rozkład. Jego ostateczny upadek w finale symbolizuje koniec rodu Usherów. 

Akcja opowiadania rozgrywa się niemal w całości w posiadłości rodu Usherów. Tytułowy dom Usherów jest usytuowany w odludnym miejscu, otoczony ciemnym, stojącym jeziorem (fosą), które odbija jego zniszczony obraz. Dom pełni funkcję zarówno fizycznego miejsca akcji, jak i metafory symbolizującej psychiczne i fizyczne rozkłady rodu Usherów. Wnętrze rezydencji jest mroczne, przygnębiające i pełne ciężkiej, duszącej atmosfery. Znajdują się w nim m.in. długie, labiryntowe korytarze, sala muzyczna oraz rodzinna krypta w podziemiach. Otoczenie domu rodziny Usherów jest opisywane jako odludne. Mgła, mroczne jezioro, martwe drzewa i brak jakichkolwiek śladów życia potęgują nastrój grozy. 

Poe nie podaje dokładnych dat, ale można przypuszczać, że akcja dzieje się w XIX wieku, w czasach odpowiadających epoce autora. Sposób narracji sugeruje, że wydarzenia miały miejsce niedawno przed ich opisaniem. Opowiadanie jest stylizowane na uniwersalny i ponadczasowy dramat, co wzmacnia jego alegoryczny charakter. Akcja rozgrywa się w ciągu kilku dni. Narrator przybywa do domu, spędza tam kilka dni w towarzystwie Roderyka i staje się świadkiem dramatycznych wydarzeń, które kulminują w nocy burzy. Finałowe wydarzenia – powrót Madeline, śmierć rodzeństwa i zapadnięcie się domu – mają miejsce w burzliwą noc, która symbolizuje chaos i destrukcję. 

Edgar Allan Poe czerpał z tradycji literatury gotyckiej, która była popularna w XIX wieku. „Zagłada Domu Usherów” łączy w sobie klasyczne elementy gotyku, takie jak mroczna atmosfera, motyw rozsypującego się nawiedzonego domu, tajemnicze choroby i nadprzyrodzone zjawiska. Utwór odwołuje się do problematyki charakterystycznej dla romantyzmu, szczególnie więc do tematów dekadencji, izolacji, ludzkiego cierpienia i zagadkowej natury śmierci. Gotycyzm przenika całą twórczość Poe. 

Poe, znany z fascynacji psychologią, śmiercią i ciemnymi aspektami ludzkiego umysłu, wykorzystał w utworze swoje zainteresowania ludzką destrukcją i psychiczną degeneracją. Możliwe, że relacja między Roderykiem a Madeline była inspirowana doświadczeniami Poego w jego własnym życiu rodzinnym, gdzie temat choroby i śmierci był obecny (np. śmierć matki, żony). „Zagłada Domu Usherów” jest interpretowana jako alegoria upadku starej arystokracji oraz destrukcyjnego wpływu izolacji i degeneracji. 

Gatunek 

Nowela Edgara Allana Poe „Zagłada Domu Usherów” jest klasycznym przykładem literatury gotyckiej, z elementami: mrocznej, tajemniczej atmosfery, dekadenckich bohaterów, przestrzenią nawiedzonego domu. Występują tutaj także zjawiska sytuujące się na granicy naturalnego i nadprzyrodzonego, co było charakterystyczne dla tej prozy. Nie mniej ważny jest także wątek psychologiczny i sugestia o ukrytych tajemnicach rodzinnych. 

Utwory Poego można zaliczyć także to literatura grozy, ponieważ opowiadanie buduje napięcie i niepokój poprzez szczegółowe opisy, atmosferę i stopniowe odsłanianie tajemnic. Poe nie używa bezpośrednich obrazów przemocy czy grozy, lecz opiera się na sugestii, symbolice i psychologicznym napięciu. Jest to jednocześnie opowieść psychologiczna. Narrator relacjonuje nie tylko wydarzenia, ale także stan psychiczny bohaterów, szczególnie Roderyka Ushera. Centralnym tematem utworu jest wpływ otoczenia i dziedzictwa na ludzki umysł oraz napięcie między rzeczywistością a złudzeniem. 

W końcu ta znana nowela Poego może reprezentować prozę alegoryczną. Utwór można interpretować jako metaforę ludzkiego upadku, końca wielkich rodów arystokratycznych lub walki między życiem a śmiercią. 

Psychika i jej destrukcja 

Dom, jako miejsce pełne mrocznej atmosfery, jest niemal żywą postacią w opowiadaniu. Roderyk wierzy, że budynek wpływa na jego zdrowie psychiczne, a narrator, początkowo sceptyczny, z czasem również odczuwa jego złowrogą aurę. Poe bada, jak środowisko – szczególnie odosobnione i pełne przygnębienia – może prowadzić do paranoi, obłędu i samodestrukcji. Roderick Usher jest więźniem swoich lęków, które stają się samospełniającą się przepowiednią. Jego obsesja na punkcie „klątwy” rodu i destrukcyjnego wpływu domu prowadzi do jego załamania psychicznego. Narrator, choć początkowo racjonalny, również ulega niepokojowi, co pokazuje, że widok domu Usherów wpływa na wszystkich jego mieszkańców. 

Horror, jakim jest powrót Madeline z krypty wydaje się być jednocześnie wydarzeniem nadprzyrodzonym i możliwą halucynacją Roderyka lub narratora. Poe celowo pozostawia tę kwestię otwartą, zmuszając czytelnika do zastanowienia się nad tym, co jest realne, a co wynikiem obsesji i lęków. 

Izolacja 

Dom Usherów ukazuje odcięcie od rzeczywistości. Jest położony w odludnym miejscu, otoczony ciemnym jeziorem i martwym krajobrazem. Brak kontaktu ze światem zewnętrznym wzmacnia poczucie osamotnienia bohaterów. Izolacja przestrzenna podkreśla atmosferę zamknięcia i klaustrofobii, która prowadzi do ich psychicznego upadku.Ród Usherów przez pokolenia odcinał się od społeczeństwa, co doprowadziło do ich degeneracji. Brak interakcji z innymi ludźmi wyklucza możliwość odnowienia rodu i skazuje go na wymarcie. 

Dziedzictwo i klątwa 

Choroby Roderyka i Madeline symbolizują efekty wielowiekowych kazirodczych związków, które były częste wśród arystokratycznych rodów, pragnących zachować czystość krwi. Degeneracja fizyczna i psychiczna Usherów to metafora upadku i horroru nie tylko konkretnej rodziny, ale także całego systemu społecznego opartego na zamkniętych, izolowanych strukturach. 

Symbolika miejsca 

Pęknięcia w murach domu odzwierciedlają wewnętrzny rozpad bohaterów – zarówno ich stanu psychicznego, jak i ich relacji. Budynek jest niemal żywym bytem, który wpływa na swoich mieszkańców i działa jak więzienie, z którego nie mogą się uwolnić. W miarę rozwoju akcji dom staje się miejscem, które pochłania życie swoich mieszkańców. Jego zapadnięcie się w jezioro symbolizuje dosłowną i metaforyczną zagładę rodu Usherów. 

Życie i śmierć 

Pochowanie żywcem Madeline jest dosłownym ukazaniem tego, jak cienka jest granica między życiem a śmiercią. Jej powrót jest zarówno triumfem życia, jak i zapowiedzią końca. Wątpliwości dotyczące stanu Madeline podkreślają, jak Poe gra z konwencjami literatury grozy, pozostawiając czytelnika w niepewności. Opowiadanie Poego Zagłada domu Usherów wykorzystuje więc w bardzo oryginalny sposób motyw śmierci i zmartwychwstania. 

Zarówno bohaterowie, jak i dom Usherów są skazani na upadek. Śmierć rodzeństwa i zagłada domu są metaforą nieuniknionego końca każdego bytu – zarówno jednostek, jak i wielkich struktur. 

Tytułowy dom Usherów łączy w sobie dosłowny koniec rodu Usherów i destrukcję ich posiadłości z głębszą, symboliczną opowieścią o rozpadających się strukturach – zarówno fizycznych, jak i duchowych. Tytuł podkreśla nieuchronność zagłady, która dotyka nie tylko bohaterów, ale także ich dziedzictwo i miejsce, które zamieszkiwali. 

Tytuł odnosi się do całkowitego wyginięcia rodu Usherów, symbolizowanego śmiercią ostatnich członków rodziny – Roderyka i Madeline. Brak potomków oznacza definitywny koniec linii rodowej. W finale opowiadania rezydencja Usherów zapada się w jezioro, co symbolizuje dosłowne zniszczenie fizycznej siedziby rodu, równolegle z jego duchową i społeczną zagładą. Poeta grozy reprezentuje tym samym czarny romantyzm i gotycyzm. 

W literaturze gotyckiej często stosuje się jednak zabieg utożsamiania domu z rodziną. W tym przypadku tytułowy dom Usherów reprezentuje stan psychiczny, moralny i fizyczny jego mieszkańców. Rozpad budynku odzwierciedla degenerację rodu. Roderyk Usher, udręczony swoimi lękami i chorobą, stopniowo traci zdrowie psychiczne. Tytuł wskazuje na jego duchowy i psychologiczny upadek, który ostatecznie prowadzi do jego śmierci. Tytuł może również nawiązywać do kazirodczych aluzji dotyczących historii rodu, które podkreślają dekadencję i moralny rozkład rodziny. 

W języku angielskim „House of Usher” (oryginalny tytuł) oznacza zarówno fizyczny budynek (dom), jak i linię rodu (dynastię). Poe celowo posługuje się tym dwuznacznym wyrażeniem, by podkreślić związek między losem budynku a losem rodziny. Upadek domu symbolizuje upadek całej struktury życia – zarówno materialnej, jak i duchowej. Tytułowy dom Usherów może być interpretowany jako uniwersalna refleksja nad nieuchronnym przemijaniem, dekadencją i rozpadem wszelkich struktur – zarówno fizycznych (budynków), jak i społecznych (rodów, rodzin).