Spis treści:

Co to są regionalizmy? 

Najczęściej badacze definiują polszczyznę regionalną jako terytorialno-środowiskowy wariant ogólnej odmiany języka polskiego. Ma on pewne specyficzne cechy: 

  • jest to środek porozumiewania się części społeczeństwa,  
  • jest używany na określonym obszarze kraju,  
  • występuje w wersji pisanej i mówionej,  
  • występuje w wersji oficjalnej i nieoficjalnej,  
  • zachowuje wszystkie podstawowe normy języka ogólnego,  
  • tworzy w ograniczonym zakresie własne zasady oraz posługuje się pełnym zasobem językowych środków formalno-znaczeniowych, ale może je wykorzystywać nieco odmiennie, np. zastępować pewne elementy języka ogólnego elementami regionalnymi. 

Ważnym wyznacznikiem regionalnej odmiany polszczyzny jest również to, iż posługują się nią ludzie wykształceni. Jest ona też – jak każda odmiana językowa – zmienna w czasie. 

Regionalizmy to odrębne elementy językowe polszczyzny regionalnej:  

  • cechy wymowy,  
  • formy gramatyczne, 
  • leksemy, 
  • konstrukcje składniowe. 

Przeczytaj również: Nowe granice Polski. Gdańsk ma większą powierzchnię niż Warszawa

Czym się różnią regionalizmy od gwary? 

Rozróżnienie gwary od regionalizmów bywa trudne. Definicyjnie, gwara jest językiem używanym na mniejszym terenie niż polszczyzna regionalna, na przykład w jednej wsi czy gminie.  

Tym, co jeszcze lepiej tłumaczy różnicę, jest poprawność językowa. Gwara nie podlega normom i regułom poprawnościowym języka polskiego, zaś regionalizmy tak. To dlatego w gwarze niektóre wyrażenia czy wyrazy brzmią niepoprawnie. W przeszłości gwarą nie posługiwały się osoby wykształcone, czyli tzw. inteligencja, ale językiem regionalnym jak najbardziej. 

W ramach jednego terytorium może funkcjonować kilka, a nawet kilkanaście gwar. Na przykład w ramach dialektu małopolskiego mówi (albo mówiło) się: 

  • gwarą podhalańską (najbardziej znaną), 
  • gwarą kielecką (funkcjonującą w Świętokrzyskiem), 
  • gwarą zagłębiowską (dziś już martwą, używaną niegdyś na terenach Zagłębia Dąbrowskiego). 

Wielkopolska, Śląsk, Mazowsze, czyli polszczyzna regionalna 

Choć nie wszyscy badacze zgadzają się w kwestii definicji regionalizmów i gwary, co do jednego są spójni. Regionalizmy w języku polskim są kwestią marginalną, ponieważ nasz język jest mało zróżnicowany. Nie warto jednak ich pomijać w badaniach, gdyż nie tylko decydują o kolorycie języka, ale i bardzo dużo mówią o człowieku żyjącym w danej zbiorowości. 

Najbardziej znane obszary, w których używa się polszczyzny regionalnej to: Małopolska, Mazowsze, Wielkopolska i Śląsk. 

Regionalizmy krakowskie (małopolskie)  

Charakteryzują mowę mieszkańców Krakowa i całego regionu. Jej najbardziej specyficzne cechy to: 

„krakowska” wymowa, polegająca na akcentowaniu i wzdłużaniu sylaby w wygłosie na końcu zdania lub frazy z rosnącą intonacją, np. Chodźże!, 

wymowa tylnojęzykowego ŋ w formach typu panieŋka, okieŋko,  

identyfikacja grup spółgłoskowych  trz,  strz,  drz, z  cz ,  szcz ,  dż, np. czy = trzy, szczała = strzała, dżemać = drzemać, 

W zakresie słownictwa najbardziej znane regionalizmy krakowskie to na przykład:  

  • na polu, czyli na dworze,  
  • jarzyna, czyli włoszczyzna,  
  • oglądnąć, czyli obejrzeć. 

Regionalizmy poznańskie (wielkopolskie) 

Regionalizmy poznańskie to środki językowe charakterystyczne dla wielkopolskiej (poznańskiej) odmiany regionalnej polszczyzny. Najwyraźniejsze są w tym regionie regionalizmy w słownictwie, takie jak: 

  • antrelka, czyli altanka, ganek, 
  • balwierz, czyli fryzjer, 
  • bimba, czyli tramwaj, 
  • cieplaj, czyli zmarzluch, 
  • fifka, czyli słaba herbata,  
  • giglać, czyli łaskotać, 
  • gzik, czyli twarożek ze śmietaną i cebulą, 
  • laczki, czyli pantofle domowe, 
  • petronelka, czyli biedronka, 
  • tytka, czyli torebka.  

Charakterystyczne dla mowy z okolic Poznania są też regionalizmy znaczeniowe, czyli wyrazy mające inne niż w polszczyźnie ogólnej znaczenie, np. febra -> opryszczka, górka -> poddasze,  pyza -> bułka drożdżowa na parze. 

Regionalizmy warszawskie (mazowieckie) 

Regionalizmy warszawskie cechują między innymi:  

wymowa spółgłoski n przed spółgłoskami tylnymi w wyrazach rodzimego pochodzenia, np. panienka, okienko (małopolskie, wielkopolskie: panieŋka, okieŋko),  

mieszanie koniugacji czasowników zakończonych na -eć i -yć, np. wymyśleć zamiast wymyślić, słyszyć zamiast słyszeć, 

większa niż w innych regionach produktywność przyrostka słowotwórczego  -ak w rzeczownikach (np. kurczak, cielak, źrebak zamiast kurczę, cielę, źrebię). 

Charakterystyczne słownictwo dla polszczyzny warszawskiej to na przykład: 

  • borowy, czyli leśniczy, 
  • doróżka,  
  • zdun,  
  • wędliniarz/wędliniarnia,  
  • kubeł, czyli wiadro, 
  • na dworzu, czyli na zewnątrz domu. 

Śląsk – gwara czy regionalizmy? 

Ciekawym tematem jest mowa śląska, której status językowy to etnolekt śląski będący zespołem gwar śląskich. Posługują się nim mieszkańcy Górnego Śląska, a do jego charakterystycznych cech należą: 

  • wymowa udźwięczniająca ostatnią głoskę pierwszego wyrazu w połączeniach wyrazowych, typu: tag_robili , mógbyź_mi (pomóc), 
  • zanikanie miękkości w grupach kie, gie – pozostaje ke, ky, ge, np. kedy (kiedy), bokym (bokiem), duge (długie), 
  • samogłoska á pochylone ma wymowę dwugłoskową o lub å, np. trawa – trowa, ale również trołwa, 
  • wymawianie połączenia rzy jako rzi np. grziwa (grzywa), żić (żyć), 
  • inne znaczenie słów, np. żić – dupa, 
  • występowanie słówka żeś przy odmianie czasowników, które jest odmieniane w czasie przeszłym i teraźniejszym (tylko dla czasownika być) przez osoby, np. ale żech się najołd. 

Język polski jest mało zróżnicowany, ale mimo tego wyróżnia się w nim regionalizmy i gwary. Najbardziej znana jest gwara śląska, regionalizmy małopolskie i wielkopolskie. Choć używa się ich już coraz rzadziej, są skarbnicą wiedzy o przeszłości oraz nośnikiem tradycji i obyczajów. 

Przeczytaj również: TOP 15 najtrudniejszych polskich słów. Czy wiesz, co oznaczają?

Oprac.: Redakcja

Źródła: ruj.uj.edu.pl, dialektologia.uw.edu.pl, bryk.pl 

 

Odpowiedzi do zadań z podręczników z języka polskiego znajdziesz tutaj:

Język polski – rozwiązania zadań z zeszytu ćwiczeń

Odpowiedzi do zadań z podręcznika z języka polskiego

Ćwiczenia z wyjaśnieniami – podręczniki z języka polskiego