Muzeum Papiernictwa na liście informacyjnej UNESCO. Czym był młyn papierniczy?

Spis treści:

• Historia Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju
• Największe skarby w zbiorach Muzeum Papiernictwa
• Muzeum Papiernictwa na liście informacyjnej UNESCO
• Czym był młyn papierniczy?

Historia Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju

Historia obiektu, w którym dziś mieści się Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju sięga 1562 roku. Wtedy to odnotowano, że niejaki Nicolaus Kretschmer nabył udziały w młynie papierniczym od Ambrosiusa Teppera. Syn Nicolausa, Gregor, w pierwszych latach XVII wieku rozbudował młyn, nadając budynkowi głównemu kształt, który możemy podziwiać do dziś. W XVII i XVIII wieku produkcja papieru była wysoko cenioną sztuką – duszniccy papiernicy otrzymali własne herby i tytuły.

Sytuacja uległa diametralnej zmianie w 1834 roku, kiedy na Śląsku pojawiły się pierwsze papiernicze zakłady przemysłowe. Stare, ręczne metody produkcji szybko przestały być rentowne, co doprowadziło do zakończenia działalności młynu w 1905 roku. Ówczesny właściciel zainstalował w zakładzie niewielką maszynę do wyrobu papieru i tektury, jednak na niewiele się to zdało. Z powodu narastającego zadłużenia w 1936 roku Carl Wiehr postanowił sprzedać młyn papierniczy – liczył, że powstanie w nim muzeum.

Marzenie Wiehra spełniło się, jednak dopiero po upływie trzech dekad. W 1945 roku Duszniki-Zdrój znalazły się w granicach Polski. Budynek przetrwał, jednak w złym stanie technicznym. Na szczęście znalazły się środki na przeprowadzenie najpilniejszych prac remontowych. Początkowo plan zakładał wznowienie produkcji papieru czerpanego, jednak finalnie w 1968 roku zabytkowy młyn papierniczy przekształcono w Muzeum Papiernictwa. Trzy lata później wznowiono tam ręczne wytwarzanie papieru.

W nocy z 22 na 23 lipca 1998 roku muzeum poniosło ogromne straty w wyniku powodzi, prace remontowe zakończyły się dopiero 5 lat później. Nie była to zresztą jedyna powódź, która zalała młyn — pierwsza nawiedziła go jeszcze w trakcie rozbudowy z początków XVII wieku (źródła podają sprzeczne daty - 1601 lub 1603 rok). O kolejnych mówią zapiski z 1769 i 1787 roku.

Wszystkich zainteresowanych szczegółami historii młyna odsyłamy do obszernej publikacji dostępnej na stronach muzeum.

Największe skarby w zbiorach Muzeum Papiernictwa

Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju jest jednym z 113 pomników historii w Polsce, a dekoracyjną formą wyróżnia się już sam budynek. Rdzeń kolekcji muzeum stanowi zbiór arkuszy z filigranami (najstarsze datowane na XVI wiek).

Filigrany to swego rodzaju znaki wodne – gdy na sicie czerpalniczym, na którym formowano arkusze zamocowano ułożony w znak czy napis drucik, papier w tym miejscu był nieco cieńszy, co najłatwiej było zauważyć patrząc na kartkę pod światło. Inny ważny element wystawy to zestaw urządzeń do badania właściwości papieru z pierwszej połowy XX wieku.

Uwagę licznych turystów przyciąga tzw. papier słoniowy. To efekt współpracy z wrocławskim zoo – materiałem służącym do produkcji tych wyjątkowych arkuszy są niestrawione resztki trwa i słomy znajdowanymi w słoniowych odchodach. Jak czytamy na stronach Muzeum "w odpowiednio długim procesie płukania tracą przykry aromat, a po zmieleniu posiadają właściwości celulozy".

Ponadto w stałej kolekcji znajdziemy też liczne arkusze formowane i barwione tradycyjnymi metodami, zabytkowe dokumenty, banknoty, formy czerpalne, urządzenia papiernicze i różne obiekty związane z historią młyna i całego miasta.

Muzeum Papiernictwa na liście informacyjnej UNESCO

Lista informacyjna UNESCO to spis obiektów rekomendowanych przed dany kraj do umieszczenia na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO w okresie 10 lat od daty zgłoszenia. 

Jeszcze kilka dni temu na polskiej liście znajdowały się 4 obiekty:

• Gdańsk – miasto wolności i pamięci (2005);
• Kanał Augustowski (2006); 
• Pienińska dolina Dunajca (2006);
• Modernistyczne Centrum Gdyni (2019).

Teraz do wymienionych obiektów dołączył młyn papierniczy w Dusznikach-Zdroju.

Jednocześnie nowe, podobne pozycje pojawiły się na listach kilku innych europejskich państw. Pomysł wpisania europejskich młynów papierniczych zrodził się w dusznickim muzeum – łatwiej starać się o to w większym gronie. W projekcie bierze więc udział 6 historycznych zakładów w Velkych Losinach (Republika Czeska), Capellades (Hiszpania), Pescii (Włochy) oraz Homburgu i Niederzwönitz (Niemcy). Dusznicki młyn jest najstarszym z wymienionych obiektów.

Informacja o wpisaniu ich na listy informacyjne to duży sukces, jednak szczęśliwy finał i wpis na listę docelową to perspektywa przynajmniej kilku lat. Wstępna nominacja ma być gotowa w drugiej połowie 2025 roku, dopiero później nastąpi właściwe zgłoszenie na listę UNESCO.

Czym był młyn papierniczy?

Młyn papierniczy to miejsce, gdzie ręcznie wytwarzano papier. Proces zaczynał się od gromadzenia surowców, takich jak rośliny włókniste, zużyte tkaniny czy makulatura. Surowiec musiał być odpowiednio przygotowany i rozdrobniony. Przez wieki używano do tego celu urządzenia zwanego stępą młotową. Stępę napędzano kołem wodnym i właśnie stąd wzięła się nazwa „młyn papierniczy”. 

Nazwa pozostała, choć stępę zastąpił później tzw. holender – inne urządzenie do mielenia masy, które lepiej i szybciej radziło sobie z rozdrabnianiem włókien. Papier formowano na sicie czerpalniczym, a świeżo uformowany arkusz odciskano na filcowej przekładce i suszono. Aby kartka była odpowiednia do pisania czy druku, wygładzano ją pomiędzy dwoma walcami w urządzeniu zwanym kalandrem. 

Źródła: M. Szymczyk i in. "Młyn, co zboża nie miele. Dzieje papierni w Dusznikach-Zdroju"; muzeumpapiernictwa.pl; www.unesco.pl

Marcin Szałaj

Czytaj także: 

Krzywa Wieża w Toruniu. Przed rozbudową miała tylko trzy ściany

Zabytkowe wiadukty w Polsce. Przyciągają miłośników historii i pięknych widoków

Największe twierdze nad Bałtykiem. Nie wszystkie można zwiedzać przez cały rok