Spis treści: 

Wprowadzenie i teza 

Wprowadzenie: Konflikt pokoleń to jeden z najbardziej uniwersalnych i ponadczasowych motywów literatury. Wynika z naturalnej różnicy doświadczeń, wartości i priorytetów między starszym a młodszym pokoleniem. Młodzi często buntują się przeciwko zastanemu porządkowi, domagając się wolności, niezależności czy zmiany norm, podczas gdy starsi chcą utrzymać tradycję, hierarchię i własną władzę. Spór ten może dotyczyć kwestii ideologicznych, np. tak, jak w „Romantyczności” Mickiewicza, społecznych, jak w „Tangu” Mrożka, czy ekonomicznych, jak w „Skąpcu” Moliera. 

Teza: Literatura ukazuje konflikt pokoleń jako nieuniknione starcie wartości – między tradycją a nowoczesnością, autorytetem a wolnością, racjonalizmem a uczuciowością – które, choć przybiera różne formy, zawsze prowadzi do przewartościowania dotychczasowego porządku i zmiany społecznej. 

Rozwinięcie – „Tango” Sławomira Mrożka 

Rozwinięcie: Sztuka „Tango” Sławomira Mrożka to jedno z najważniejszych polskich dramatów XX wieku, w którym konflikt pokoleń stanowi centralny temat. Autor ukazuje w nim zderzenie trzech generacji, które różnią się nie tylko poglądami na świat, ale także podejściem do wartości, porządku społecznego i tradycji. 

W dramacie Mrożka występują trzy wyraźnie zarysowane generacje: 

• Pokolenie dziadków – Eugenia i Eugeniusz, którzy reprezentują konserwatywny świat wartości tradycyjnych. W ich młodości obowiązywały sztywne normy społeczne, które teraz wydają się im przestarzałe. Jednak w rzeczywistości są bierni i nie potrafią bronić tych wartości. 

• Pokolenie rodziców – Stomil i Eleonora, których bunt wobec dawnych norm doprowadził do skrajnego chaosu i anarchii. Są przedstawicielami pokolenia rewolucjonistów, którzy wywalczyli wolność, ale nie wiedzą, jak ją wykorzystać. Stomil jest artystą i zwolennikiem eksperymentów, Eleonora zaś swobodnie podchodzi do zasad moralnych. 

• Pokolenie młodych – Artur, którego bunt przyjmuje odwrotną formę niż bunt rodziców. Pragnie on przywrócić porządek i tradycyjne wartości, których brak doprowadził do rozkładu rodziny i społeczeństwa. Jego tragiczna postać symbolizuje próbę narzucenia ładu siłą, co ostatecznie kończy się jego klęską. 

Konflikt w „Tangu” wynika z całkowicie odmiennych postaw wobec tradycji i nowoczesności. Rodzice Artura, walcząc z konserwatywnym porządkiem, zbudowali rzeczywistość pozbawioną jakichkolwiek zasad. Ich pokolenie burzyło autorytety, jednak nie stworzyło nowych wartości, które mogłyby zastąpić dawne normy. Artur, w przeciwieństwie do swoich rodziców, nie akceptuje chaosu. Chce narzucić rodzinie ład i hierarchię, jednak jego działania są zbyt radykalne i skazane na niepowodzenie. Ostatecznie Artur przegrywa, a nad rodziną władzę przejmuje brutalny i prymitywny Edek. To symboliczny koniec wszelkich ideologii i triumf siły nad wartościami intelektualnymi. 

Mrożek poprzez groteskowe przedstawienie rodziny, charakterystyczne dla teatru absurdu ukazuje szerszy problem społeczny – kryzys wartości, który wynika z buntu i negacji wszystkiego, co było wcześniej. Kolejne pokolenia nieustannie się przeciwko sobie buntują, ale ich dążenia często prowadzą do nowych form opresji. 

Dramat stawia pytania o sens buntu i jego konsekwencje. Czy można przywrócić porządek siłą? Czy każda generacja musi negować poprzednią? Finał „Tanga”, w którym brutalny Edek przejmuje władzę, sugeruje, że jeśli uda się przywrócić równowagi między tradycją a nowoczesnością, społeczeństwo może popaść w chaos, a władzę przejmą jednostki kierujące się siłą, a nie wartościami. 

„Tango” Mrożka to dramat, który w groteskowy sposób pokazuje odwieczny konflikt pokoleń. Sztuka nie daje prostych odpowiedzi, ale skłania do refleksji nad cyklicznością buntu oraz konsekwencjami odrzucenia zarówno tradycji, jak i całkowitej wolności.  

Kontekst – „Romantyczność” Adama Mickiewicza 

Kontekst: Ballada „Romantyczność” Adama Mickiewicza, opublikowana w 1822 roku w tomie „Ballady i romanse”, to jeden z najważniejszych utworów polskiego romantyzmu. Tekst ten nie tylko wprowadza charakterystyczne dla epoki motywy, takie jak tajemniczość, duchy i uczucia, ale przede wszystkim ukazuje konflikt dwóch światopoglądów – oświeceniowego racjonalizmu i romantyzmu. Spór ten w utworze nabiera także wymiaru pokoleniowego. 

W balladzie można wyróżnić dwa przeciwstawne sposoby postrzegania rzeczywistości, które reprezentują różne pokolenia. Pokolenie starszych, racjonalistów, których przedstawicielem jest starzec, kieruje się rozumem, nauką i doświadczeniem. Uważa, że rzeczywistość jest poznawalna jedynie poprzez dowody i fakty. Nie wierzy w zjawiska nadprzyrodzone, odrzuca intuicję i uczucia jako sposób poznania świata. 

Pokolenie młodszych — do których zaliczają się romantycy, w tym narrator ballady, a także opisywany przez niego prosty lud i widząca swojego zmarłego ukochanego Karusia — ufa uczuciom i intuicji, a nie tylko racjonalnym dowodom. Akceptuje istnienie świata nadprzyrodzonego – duchów, wizji i zjaw. Wierzy, że nie wszystko można wyjaśnić naukowo. 

Konflikt tych dwóch światopoglądów w utworze jest wyraźnie ukazany w scenie, gdy Karusia – młoda dziewczyna – twierdzi, że widzi ducha swojego ukochanego Jasia, który zmarł. Starzec podważa jej przeżycia, argumentując, że „dziewczyna duby smalone bredzi” i że prawda jest tam, gdzie można ją potwierdzić naukowo. W przeciwieństwie do niego narrator i lud wierzą Karusi, ponieważ widzą w jej przeżyciach prawdę emocjonalną i duchową. 

Konflikt pokoleń w „Romantyczności” jest równocześnie sporem między oświeceniowym racjonalizmem a romantycznym uczuciem. Starzec symbolizuje stary porządek, w którym rozum i nauka stanowiły podstawowe źródło wiedzy. Karusia, narrator i lud natomiast reprezentują nową epokę – romantyzm, który uznaje, że „czucie i wiara” są równie ważne co „szkiełko i oko”. To jednoznaczne opowiedzenie się Mickiewicza po stronie młodego pokolenia i nowego światopoglądu. Ballada była manifestem romantycznym, sprzeciwiającym się zimnemu racjonalizmowi oświecenia. 

Utwór pokazuje, że zmiana pokoleniowa jest nieunikniona, a stare ideały muszą ustąpić nowym wartościom. Mickiewicz, stając po stronie romantycznych ideałów, zapowiada nadejście nowej epoki w literaturze i filozofii. Tak jak w wielu dziełach romantycznych, młode pokolenie wygrywa ten spór nie argumentami, ale siłą przekonań i emocji, które okazują się bardziej życiodajne i pełne prawdy niż suche naukowe dowody. 

Kontekst – „Chłopi” Władysława Reymonta 

Kontekst: W powieści „Chłopi” Władysława Reymonta konflikt pokoleń jest jednym z głównych tematów, który ukazany jest zgodnie z realistyczno-naturalistyczym sposobem obrazowania. Pokazuje on ścieranie się dwóch generacji – starszego pokolenia chłopów, przywiązanego do tradycji i porządku wiejskiego, oraz młodszego, które dąży do zmian, indywidualizmu i niezależności. 

Konflikt wynika przede wszystkim z różnic w podejściu do wartości takich jak: tradycja kontra nowoczesność. Starsze pokolenie jest przywiązane do ustalonego porządku życia wiejskiego, gdzie hierarchia społeczna, własność ziemi i autorytet seniorów są niepodważalne. Młodsza generacja pragnie większej wolności i zmian w sposobie życia. 

Problemem jest także kwestia władzy i autorytetu. Na wsi rządzi Maciej Boryna, jeden z najbogatszych gospodarzy, który uosabia dawny porządek oparty na patriarchacie. Jego syn, Antek, jest symbolem młodego pokolenia, które nie chce poddawać się władzy ojca. W końcu różnicuje starszych i młodszych podejście do ziemi. Starsi chłopi traktują ziemię jako najwyższą wartość, od niej zależy ich status i przetrwanie. Młodsze pokolenie, choć także rozumie jej znaczenie, zaczyna dostrzegać możliwość życia poza sztywnymi ramami gospodarstwa. 

Najbardziej wyrazistym przykładem konfliktu pokoleń w Chłopach jest spór między Maciejem Boryną a jego synem Antkiem. Kiedy Maciej, będąc już starszym człowiekiem, żeni się z młodą i piękną Jagną, wywołuje to bunt Antka, który kocha dziewczynę. W ich konflikcie mieszają się uczucia osobiste i rywalizacja o dominację w rodzinie. Antek nie chce czekać, aż ojciec odda mu ziemię – pragnie samodzielności, co prowadzi do jego buntu. Maciej zaś nie zamierza ustępować, gdyż uważa, że młodsze pokolenie powinno szanować jego autorytet i podporządkować się mu.  Konflikt Macieja i Antka to jednak niejedyna odsłona napięcia między starszymi i młodszymi w „Chłopach”. Ważnymi figurami są tutaj postaci Bylicy, Jagustyki i Agaty – czyli starszych bohaterów, którzy nie mogą liczyć na właściwą opiekę swoich rodzin.  

Konflikt pokoleń w „Chłopach” jest uniwersalnym motywem, który ukazuje napięcie między tradycją a nowoczesnością, między autorytetem a buntem, między posłuszeństwem a pragnieniem niezależności.  

Kontekst – „Skąpiec” Moliera  

Kontekst: W komedii „Skąpiec” Moliera konflikt pokoleń jest jednym z głównych wątków i wynika z różnicy w podejściu do wartości takich jak miłość, pieniądze i wolność. Starsze pokolenie, czyli Harpagon reprezentuje skrajny materializm i kontrolę. Jest tyranem w swojej rodzinie, dla którego najważniejsze są pieniądze. Jego obsesja na punkcie oszczędności sprawia, że ogranicza swoje dzieci i traktuje je jak własność. Młodsze pokolenie to Eliza i Kleant. Oczekują on wolności w wyborze miłości i sprzeciwiają się ojcu. Eliza pragnie poślubić Walerego, a Kleant kocha Mariannę, jednak Harpagon nie zgadza się na te związki, ponieważ chce korzystnie wydać córkę za mąż, a sam planuje poślubić Mariannę. 

Harpagon chce podporządkować sobie dzieci i decydować o ich losie. Kleant otwarcie buntuje się przeciwko ojcu, krytykując jego skąpstwo i brak uczuć. Ostatecznie intrygi młodszych bohaterów oraz pomoc Walerego prowadzą do rozwiązania konfliktu – młodzi osiągają swoje cele, a Harpagon zostaje sam ze swoją skrzynią pieniędzy. 

„Skąpiec” Moliera pokazuje odwieczny konflikt między autorytarnym ojcem a młodym pokoleniem, które pragnie wolności i miłości. Sztuka wyśmiewa skrajny materializm i pokazuje, że obsesja na punkcie bogactwa prowadzi do samotności i izolacji.

Podsumowanie 

Podsumowanie: Konflikt pokoleń w literaturze ukazuje nieustanne napięcie między tradycją a zmianą, autorytetem a buntem, rozumem a uczuciem. Niezależnie od epoki i kontekstu społecznego, spór ten prowadzi do przewartościowania norm i często oznacza nieuchronne ustąpienie starego porządku na rzecz nowego. Tym samym literatura podkreśla, że choć każda generacja toczy swoją własną walkę, mechanizm konfliktu pokoleń pozostaje uniwersalny i ponadczasowy. 

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.