Spis treści:

Wprowadzenie i teza

Wprowadzenie: Na ludzkie postępowanie wpływa wiele czynników. To, jak się zachowujemy, najczęściej jest składową różnych wydarzeń i przeżyć, ale także (a może przede wszystkim?) wynika z naszej osobowości. Spór o to, dlaczego ludzie zachowują się tak, a nie inaczej trwa od wieków. Nietzsche twierdził, że jednostki zmieniają bieg dziejów, Marks zaś, że są one wytworem dziejów. Najprawdopodobniej jest to spór, którego nie da się rozwiązać, gdyż zgodnie z badaniami psychologów na zachowanie człowieka nigdy nie wpływają wyłącznie geny albo tylko wychowanie. Czy gdyby Chopin urodził się w rodzinie, w której nikt nie gra na instrumentach, byłby wybitnym kompozytorem? No właśnie. To, co jest pewne w kontekście ludzkiego zachowania, to złożoność czynników, które na nie wpływają. Doskonałym przykładem literackim jest Rodion Raskolnikow z powieści Fiodora Dostojewskiego „Zbrodnia i kara”.  

Teza: Zachowanie człowieka determinują różne czynniki: zarówno cechy osobowości, idee, w które wierzy, jak i wydarzenia, których jest uczestnikiem. 

Rozwinięcie - „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego

Rozwinięcie: Rodion Raskolnikow to student prawa, który żyje w ubóstwie i nie mogąc znieść położenia swojego i podobnych sobie ludzi, któregoś dnia postanawia zamordować starą lichwiarkę Alonę i jej siostrę Lizawietę. Bezpośrednią przyczyną występku Raskolnikowa jest nagromadzona frustracja, złość i żal – chłopak widzi, w jakiej biedzie żyje jego matka, ile poświęciła jego siostra, aby mógł studiować i jak tragicznie wygląda jego obecne życie. Dodatkową motywacją do zbrodni, a może właściwie przyzwoleniem na morderstwo starej lichwiarki jest filozofia, którą inspiruje się Raskolnikow. Zgodnie z nią istnieją na świecie jednostki, które mają nadludzką moc i mogą decydować o życiu innych. Moralnie właściwym zachowaniem człowieka jest natomiast uszczęśliwienie jak największej liczby ludzi – za pomocą wszelkich środków (to wpływ filozofii Benthama). Raskolnikow uznaje więc, że zabicie nieprzydatnej, a wręcz żerującej na biednych ludziach kobiety będzie przysługą dla społeczeństwa. Jak łatwo zauważyć, jego zachowanie determinuje wiele czynników: wychowanie w biednej rodzinie i niemożność wyjścia z nędzy nawet w dorosłym życiu, frustracja i złość na to, że inni radzą sobie lepiej (lichwiarka, która znalazła sposób na zarobek), przebywanie w otoczeniu ludzi szemranych, a nawet przegranych. Raskolnikow nie ma skąd czerpać motywacji, nie widzi światełka w tunelu, brakuje mu jasnej wizji swojej przyszłości. 

W „Zbrodni i karze” Dostojewski stworzył jeszcze jedną wyjątkową postać – Sonię Marmieładowną, biedną dziewczynę, która, aby pomóc utrzymać rodzinę, zostaje prostytutką. Kłóci się to z jej wiarą, wartościami i kręgosłupem moralnym, jednak z miłości do rodzeństwa przezwycięża swój światopogląd i idzie zarabiać. Gdy poznaje Rodiona Raskolnikowa, staje się jego opoką, wsparciem i inspiracją do zmiany. Po skazaniu chłopaka na wywózkę na Syberię jedzie z nim, aby wspierać go w odbywaniu kary. Zachowanie Soni determinuje bezgraniczna i bezwarunkowa miłość – do swojej rodziny, a potem do Raskolnikowa. To także przykład osoby, która doskonale rozumie złożoność ludzkiej psychiki – Sonia nie ocenia, nie krytykuje, nie odrzuca nikogo, ale trwa i wspiera nawet w trudnych, granicznych sytuacjach. Taka postawa wynika również z wiary chrześcijańskiej, której jest gorliwą wyznawczynią. 

Kontekst - „Dziady cz. III” Adama Mickiewicza

Kontekst: Analizę motywów ludzkiego zachowania warto przeprowadzić również na podstawie postępowania bohaterów III części mickiewiczowskich „Dziadów”. Wartym wyróżnienia bohaterem zbiorowym jest polska młodzież – chłopcy, którzy w imię odzyskania niepodległości są gotowi iść do powstania i stawiać się zaborcy. Zwyciężą czy zginą? Tego nie wiedzą, ale nie przeszkadza im to w przyjęciu bohaterskiej, patriotycznej postawy. To właśnie niezłomna wiara w słuszność sprawy, miłość do ojczyzny i umiłowanie wolności są tym, co rozgrzewa ich serca i pozwala przetrwać areszt, tortury, prześladowania. Nie bez wpływu na ich postawę pozostają także romantyczne idee walki o odzyskanie wolności. Przeciwstawnymi bohaterami „Dziadów” są przedstawiciele arystokracji, którzy spędzają czas na salonach i na balach organizowanych przez senatora Nowosilcowa (tego, który prześladuje młodych patriotów). Nie biorą oni udziału w powstaniach, ba – nie chcą nawet rozmawiać ani słuchać o ideach wolnościowych. Kieruje nimi lęk przed utratą swojej pozycji, a obecne życie w luksusie i dobrobycie niezwykle im odpowiada. Ich antypatriotyczne zachowanie determinuje umiłowanie bogactwa i wygód, a dołączenie do zrywu wolnościowego wiązałoby się z rezygnacją z dotychczasowego życia. 

Podsumowanie

Podsumowanie: Ocena postępowania przychodzi nam z reguły bardzo łatwo: matka, która patrzy w telefon, nie poświęca czasu dziecku, otyły mężczyzna niezdrowo się odżywia, dziewczyna z mocnym makijażem chce zwrócić na siebie uwagę chłopców. Takie „wyroki” wydajemy prawie codziennie – choć często bezgłośnie. Nigdy nie wiemy jednak, co wpłynęło na takie zachowanie człowieka i z czym się mierzy. Warto więc zapamiętać tekst przypisywany wspaniałemu komikowi, Robinowi Williamsowi i przypomnieć go, gdy po raz kolejny, automatycznie przyjdzie nam na myśl ocena: „Każdy, kogo spotykasz, toczy walkę, o której nie masz pojęcia. Zawsze bądź życzliwy”.

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.