Artykuł po raz pierwszy opublikowany 04.10.2023 r. został zaktualizowany 10.10.2024 r.

Spis treści:

Polscy Nobliści – wykładnia Ministerstwa Spraw Zagranicznych

W niemal każdej szkole w kraju dowiemy się, że polskich noblistów było siedmioro. Takie informacje są zgodne również z oficjalną wykładnią Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Wśród polskich laureatów tej prestiżowej nagrody wymienia się zwykle zatem:

  • Marię Skłodowska-Curie (w 1903 roku w dziedzinie fizyki oraz w 1911 roku – chemii);
  • Henryka Sienkiewicza (w 1905 roku dziedzinie literatury);
  • Władysława Reymonta (w 1924 roku w dziedzinie literatury);
  • Czesława Miłosza (w 1980 roku w dziedzinie literatury);
  • Lecha Wałęsę (w 1983 roku – nagroda pokojowa);
  • Wisławę Szymborską (w 1996 roku w dziedzinie literatury);
  • Olgę Tokarczuk (w 2019 roku w dziedzinie literatury za 2018 rok).

Jak się jednak okazuje, laureatów Nobla, którzy urodzili się na ziemiach polskich, mieli polskie pochodzenie, czuli się Polakami lub mieli inne związki z Polską, jest znacznie więcej. O których noblistach powinniśmy zatem wiedzieć, mimo iż nie uczą o nich w szkołach?

Przeczytaj również: Wiersz Wisławy Szymborskiej ujawniony po latach

Laureaci Nagrody Nobla polskiego pochodzenia

Noblistów, którzy znajdują się na liście wykładni Ministerstwa Spraw Zagranicznych, łączy przede wszystkim polskie pochodzenie. Do listy, której jest to głównym kryterium, należałoby natomiast dodać również dwóch innych laureatów nagrody, którzy mieli polskie pochodzenie, bądź określali się Polakami mimo innego pochodzenia. Byliby to Józef Rotblat i Andrzej Schally.

Józef Rotblat

Rotblat urodził się w Warszawie w rodzinie polskich Żydów. Był on założycielem pacyfistycznego ruchu naukowców Pugwash, działającego na rzecz rozbrojenia i pokoju. W 1995 roku za wysiłki włożone w zmniejszenie roli broni atomowej w polityce międzynarodowej otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. Rotblat uczył się i studiował w Warszawie. Całe życie posługiwał się językiem polskim, a przede wszystkim czuł się Polakiem, o czym niejednokrotnie mówił, mimo tego, że przez większość życia mieszkał poza granicami kraju.

Andrzej Schally

Andrew Schally (ur. jako Andrzej Wiktor Schally) był natomiast noblistą z dziedziny medycyny, który odkrył zjawisko wydzielania hormonów w podwzgórzu mózgu. Urodził się w Wilnie (wówczas będącego w granicach RP) jako syn Polaków: Kazimierza Schally (mającego w części polskie pochodzenie), generała Wojska Polskiego i szefa gabinetu prezydenta Mościckiego, oraz Marii z Łąckich. W Polsce żył i mówił w języku polskim przez pierwsze kilkanaście lat swojego życia. Po wybuchu II wojny światowej wyjechał do Rumunii, a karierę naukową rozwijał w Stanach.

Przeczytaj również: Ig Noble, czyli badania naukowe z przymrużeniem oka

Nobliści urodzeni w Polsce

Prócz Józefa Rotblata i Andrzeja Schally było też kilku innych noblistów, którzy urodzili się na ziemiach polskich, ale niekoniecznie byli pochodzenia polskiego. Większość z nich wywodziła się z rodzin asymilowanych Żydów, kultywujących polskie tradycje lub mieszkających wśród Polaków. Wielu z tychże noblistów miało poczucie emocjonalnego związania z Polską, miejsce swojego urodzenia traktowało jako część swojej tożsamości, a nawet dawało temu wyraz w swojej twórczości czy działalności. 

Albert Michelson

Albert Michelson był amerykańskim fizykiem żydowskiego pochodzenia. Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki otrzymał w 1907 roku za skonstruowanie interferometru (przyrządu pomiarowego, którego działanie opiera się na zjawisku interferencji fal). Naukowiec urodził się na ziemiach polskich – w Strzelnie na Kujawach, które wówczas znajdowało się w Królestwie Prus, choć zamieszkiwane było przede wszystkim przez Polaków. Choć z Polski do Stanów Zjednoczonych wyjechał z rodziną w wieku 3 lat i mieszkał tam do końca życia, to zawsze pamiętał o swoich korzeniach, a w dokumentach wpisywał Polskę jako miejsce swojego urodzenia, mimo iż w tamtym momencie kraj znajdował się pod zaborami. 

Izydor Izaak Rabi

Izydor Izaak Rabi był amerykańskim fizykiem pochodzenia żydowskiego. Za stworzenie rezonansowej metody obserwacji właściwości magnetycznych jąder atomowych dostał w 1944 roku Nobla w dziedzinie fizyki. Mało kto wie, że urodził się w podkarpackiej miejscowości Rymanów, która wówczas znajdowała się w Galicji, ale była zamieszkiwana przez Polaków, Rusinów i Żydów. Jako kilkulatek wyjechał z matką do USA, gdzie mieszkał już do końca swojego życia. Rodzinny Rymanów odwiedził na początku lat 70.

Tadeusz Reichstein

Tadeusz Reichstein był laureatem Nobla w dziedzinie medycyny z 1950 roku. Nagrodę otrzymał za badania związane z chemiczną strukturą i biologicznym działaniem hormonów kory nadnercza. Urodził się we Włocławku (wówczas zabór rosyjski) w zasymilowanej rodzinie żydowskiej, która kultywowała polskie tradycje, a nawet nadała mu imię po Tadeuszu Kościuszce. Wraz z rodzicami, którzy uciekali przed pogromem Żydów, wyjechał do Szwajcarii. Język polski pamiętał jednak do końca życia, a w świecie naukowym wspierał Polaków, m.in. fundując im stypendia i utrzymując kontakty z polskimi uczelniami.

Menachem Begin

Menachem Begin (ur. jako Mieczysław Biegun) był laureatem Pokojowej Nagrody Nobla oraz premierem Izraela, a także walczył o powstanie państwa żydowskiego. Urodził się w Brześciu nad Bugiem (leżącym wówczas na terenie Polski) w rodzinie żydowskiej. W Polsce mieszkał przez pierwsze 27 lat swojego życia. Studiował też na Uniwersytecie Warszawskim i był kapralem podchorążym Armii Polskiej na Wschodzie, jednak po przybyciu do Palestyny uzyskał zwolnienie z przysięgi wojskowej.

Isaac Bashevis Singer

Isaac Bashevis Singer w 1978 roku otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury. Pisał głównie w języku jidysz, ale w swojej twórczości często wspominał Polskę, w której żył przez ponad 30 lat. Urodził się w rodzinie żydowskiej, w Leoncinie na Mazowszu (wówczas zabór rosyjski), przez długi czas mieszkał również w Biłgoraju, którego okolic dotyczy jego powieść „Szatan w Goraju”. Do emigracji do USA zmusił go narastający w Europie antysemityzm.

Roald Hoffmann

Roald Hoffmann otrzymał Nobla w dziedzinie chemii w 1981 roku. Urodził się w polskim wówczas Złoczowie (teren dzisiejszej Ukrainy) w żydowskiej rodzinie. Po tym, jak jego rodzinne tereny znalazły się pod okupacją niemiecką w 1941 roku, jego rodzina wyemigrowała do USA.

Georges Charpak

Georges Charpak (ur. jako Jerzy Charpak) był laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki za wkład w opracowanie detektorów cząstek. Urodził się w żydowskiej rodzinie w polskiej Dąbrowicy (dziś Ukraina) i przez kilka pierwszych lat swojego życia mieszkał w Polsce oraz posługiwał się językiem polskim.

Szimon Peres

Szimon Peres otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla w 1994 roku i był dwukrotnym premierem Izraela. Urodził się w Wiszniewie (dziś to teren Białorusi), będącym wówczas polską wsią, w której mieszkali głównie Żydzi. W szkole uczył się polskiego i czasami porozumiewał się w nim również w domu. Kraj opuścił w wieku 11 lat, jednak duże znaczenie miały dla jego tożsamości związki z Polską, o czym niejednokrotnie wspominał. Zajmując w Izraelu znaczące politycznie stanowiska, zawsze dążył do porozumienia między Polską a Izraelem.

Günter Wilhelm Grass

Günter Wilhelm Grass otrzymał Literacką Nagrodę Nobla w 1999 roku. Miał pochodzenie niemiecko-kaszubskie, a urodził się w Wolnym Mieście Gdańsku. Nie był Polakiem, jednak spora część jego twórczości mówiła o relacjach polsko-niemieckich, a trylogia, w której skład wchodziły powieści: „Blaszany bębenek”, „Kot i mysz” i „Psie lata”, toczyła się w Gdańsku.

Przykładem noblisty, który wprawdzie nie urodził się na ziemiach polskich (lecz w Moskwie), ale pochodził z rodziny polskich Żydów, która została ewakuowana przed jego urodzeniem z Królestwa Polskiego w czasie I wojny światowej, był Leonid Hurwicz – laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii. W wieku 2 lat wrócił z rodziną do Warszawy, tam też się wychowywał i ukończył studia na Uniwersytecie Warszawskim. Dziś nazywa się go polsko-amerykańskim ekonomistą żydowskiego pochodzenia. 

Przeczytaj również: Czesław Miłosz patronem 2024 roku. Poznaj ciekawe fakty z życia poety

Narodowość noblistów – kontrowersje

Narodowość polskich noblistów często uznaje się za temat kontrowersyjny, ponieważ kryterium, którym kierowało się Ministerstwo Spraw Zagranicznych do ustalania listy polskich noblistów, wydaje się niejednoznaczne: nie jest to ani obywatelstwo, ani pochodzenie, ani nawet to, czy noblista czuł się Polakiem.

Niejednoznaczność ta może wynikać z płynności znaczenia pojęcia, jakim jest narodowość w Polsce. Nie jest ona bowiem jednoznaczna ani z obywatelstwem, ani urodzeniem na terenie Polski. Według definicji przyjętej przez GUS przy spisie powszechnym jako osobę o narodowości polskiej mógł się natomiast określić każdy, kto czuł się w ten sposób w swoim subiektywnym odczuciu.  

Kontrowersje wzbudza przede wszystkim wykluczenie z listy polskich noblistów tych laureatów, którzy mimo innego pochodzenia czuli się Polakami albo byli polskimi Żydami lub obywatelami innych krajów z polskim pochodzeniem. W wielu innych państwach takie osoby zalicza się natomiast do grona noblistów tego kraju (jest tak np. w przypadku amerykańskich Żydów czy Amerykanów polskiego pochodzenia).

Źródła: nobelprize.org, histmag.org, bryk.pl

Oprac.: Redakcja

 

Rozwiąż nasze quizy:

Znani aktorzy, sportowcy, naukowcy... Co wiesz o sławnych ludziach?

Mało znane fakty z biografii postaci historycznych

Posłowie, premierzy, prezydenci... Znasz tych polityków?