Emil Durkheim jest uznawany za twórcę tzw. francuskiej szkoły socjologicznej, był on pierwszym profesorem socjologii w pierwszej katedrze socjologii stworzonej we Francji. Przez swą działalność dał teoretyczne oraz organizacyjne podstawy do rozwoju socjologii we Francji. Był on również założycielem "L'Annee Sociologique" uznawanego w latach od 1896 do 1913 za najlepsze czasopismo socjologiczne w Europie oraz na świecie; sukces jego ideologii tłumaczy poniekąd fakt, iż wysuwane przez niego wnioski trafiały najbardziej do burżuazji francuskiej żyjącej na przełomie XIX oraz XX wieku, również mieszczańska Francja pozostająca w atmosferze różnorodnych obaw wywołanych przez Komunę Paryską odnalazła w Durkheimie swego ideologa.

Durkheim głosił solidaryzm oraz zasady świeckiej moralności wyprowadzanej z socjologii oraz teorię pedagogiczną, która mówiła o wychowaniu jako rodzaju przygotowania jednostki do funkcjonowania w istniejącym już społeczeństwie. Aktywnie zwalczał on klerykalizm oraz potępiał socjalizm.

Ogólną koncepcję socjologii Durkheim oparł na tzw. pozytywistycznej teorii nauki, była to podstawa. W okresie tymże socjologia była w fazie dynamicznego rozwoju ; w Anglii i Niemczech oraz Stanach Zjednoczonych tworzone były całe szkoły socjologiczne i katedry, czasopisma oraz instytuty badawcze. Toczono dyskusje metodologiczne oraz zastanawiano się nad różnymi możliwościami socjologii traktowanej jako samodzielna nauka. W aspekcie tym konkurowały ze sobą 2 tendencje - pozytywistyczna oraz antypozytywistyczna. Tendencja pozytywistyczna wywodzi się przede wszystkim z założeń formułowanych przez Comte'a, który chciał budować socjologię wzorem nauk indukcyjnych m.in. o przyrodzie, poprzez określanie podstawowych faktów socjologicznych oraz ich części składowych, jak również opracowanie różnych metod obserwacji tychże faktów i stawianie hipotez oraz weryfikowanie ich.

Tendencja antypozytywistyczna zakłada, iż fakty społeczne ze swej natury niejako duchowe są po części jakościowo różne od faktów badanych poprzez nauki przyrodnicze oraz wymagają jednocześnie odmiennych technik badania i różnych metod badawczych.

E. Durkheim próbował określi, a także zrealizować określone warunki wyodrębniające socjologię jako tzw. samodzielną naukę - czyli stworzyć definicję faktów społecznych, które są wyłącznym przedmiotem badań socjologicznych oraz stworzyć dyrektywy przeznaczone dla różnorodnych metod badań stosowanych przez socjologię.

Próbował on zakończyć sytuację, kiedy socjologowie tworzyli duże systemy bez związku z faktami, a jednocześnie różne nauki prowadziły badania nad zjawiskami społecznymi nie znając ich skomplikowanej natury. Był przekonany , iż podstawowa zasada metody badawczej socjologii to teza, iż fakty religijne i prawne, moralne oraz ekonomiczne powinno się rozpatrywać w zgodzie z ich naturą - jako określone fakty społeczne. Przedstawił on zatem nową definicję socjologii.

Socjologia według niego to nauka o tzw. faktach społecznych, a nie nauka o społeczeństwie i jego strukturze oraz rozwoju, ale to zespół różnorodnych teorii wyjaśniających określone fakty społeczne i ich dziedziny .

Fakt społeczny to wszelki sposób działania (ustalony bądź nie) zdolny do wywierania tzw. przymusu zewnętrznego na daną jednostkę, bądź który jest uważany za powszechny w określonym społeczeństwie i zachowuje on własną egzystencję, niezależną od danych wpływów indywidualnych.

Do faktów tych zaliczymy prawo, religię , język oraz modę, itd. - istnieją one albowiem niezależnie od istnienia danej jednostki oraz zmuszają ją niejako do podporządkowania się w określonych momentach.

Durkheim podał równocześnie pojęcie tzw. świadomości zbiorowej - 2 jej cechy umożliwiały empiryczność socjologii: po pierwsze jej niezależność od różnych stanów psychicznych jednostki oraz jej zewnętrzność w odniesieniu do psychiki tej jednostki. Dlatego też eliminuje on z danych materiałów socjologicznych wszystkie dokumenty odnoszące się do osobistych przeżyć jednostki (listy, pamiętniki i życiorysy, itd.), a narzuca korzystanie jedynie z materiałów wyrażających świadomość zbiorową (kodeksy prawne i normy etyczne oraz dogmaty religijne, itp.).

Nauki przyrodnicze pozostają w związku z badaniami przedmiotów materialnych ( można je dotknąć oraz obejrzeć ). Socjolog obserwuje fakty społeczne - stany świadomości zbiorowej - wyłącznie przez dane przejawy materialne w określonym momencie.

Świadomość społeczna powstawała podczas łączenia się jednostek w większą grupę, jest tworzona na ściśle określonym podłożu, z udziałem danego zespołu warunków środowiskowych oraz dziedzicznych cech jednostek, które łączą się w społeczeństwo - warunki geograficzne i demograficzne oraz liczebność, itd. Podstawowe pojęcia morfologii społecznej Durkheima są: objętość oraz gęstość społeczna, gdzie objętość społeczna to po prostu jego liczebność, a w stosunku do gęstości społecznej wyróżniamy jej 2 rodzaje - materialną, czyli demograficzną gęstość zaludnienia, wpływającą na przyrost naturalny oraz dynamiczną, która polega na ilości stosunków oraz kontaktów między członkami danej społeczności.

Podstawowy czynnik wywołujący zmiany w społeczeństwie to podział pracy oraz specjalizacja. W pierwotnych społeczeństwach polegała ona przede wszystkim na ślepym podporządkowywaniu się woli ogółu, która wynikała z tradycji i wierzeń oraz opinii publicznej. w społeczeństwach nowoczesnych wynikiem wzrostu specjalizacji jest tzw. indywidualizm - powstający z osobistych zdolności oraz indywidualnych osiągnięć, w takim społeczeństwie wzajemna potrzeba usług jest gwarantem jego spójności => solidarność organiczna.

E.Durkheim ostro krytykował poglądy utylitarystów, którzy udowadniali, iż podział pracy oraz rozwój społeczeństwa wywoływany jest dążeniem danych jednostek do osiągania większych zysków. Uważał, iż miara postępu to szczęście społeczeństwa (jako całości), dlatego zbiorowość dąży do takiego celu nawet kosztem dużych cierpień jednostek. Przyczyny powodujące zmianę podziału pracy leżą w znacznym wzroście gęstości społecznej powodującym , iż jednostki walcząc o przetrwanie różnicują swoje prace - specjaliści natomiast możliwości usług oraz rodzaje wytwarzanych dóbr, by utrzymać się wciąż przy życiu. E.Durkheim korzystał w swej monografii z metody statystycznego badania określonych faktów społecznych - podstawa analizy socjologicznej i zastosował teorię socjologiczną w celu wyjaśniania faktów indywidualnych - wzorzec, wywierający znaczący wpływ na szybki rozwój socjologii.

Religię uznawał Durkheim podstawowym składnikiem życia społecznego - odrzucał jednocześnie wszelkie teorie definiujące religię jako wiarę w jedynego Boga bądź siły nadprzyrodzone. Sądził, iż religia jest "jednolitym systemem wierzeń oraz praktyk odnoszącym się do określonych rzeczy świętych - to jest wierzeń oraz praktyk łączących we wspólnotę zwaną kościołem tych, którzy religię tę wyznają". Religię uznawano za pierwotne, elementarne zjawisko życia społecznego, którego rolą jest tworzenie i utrzymywanie oraz wzmacnianie solidarności w społeczeństwie.

W podobny sposób (jak religię), Durkheim tłumaczy także moralność, filozofię oraz naukę. Wszelkie nakazy moralne uznaje za wytwór świadomości zbiorowej i żaden z filozofów nie może dowolnie tworzyć norm moralnych oraz narzucać ich danemu społeczeństwu, albowiem społeczeństwo, jako całość, tworzy pewne normy (etyka naukowa może jedynie być nauką o moralności - czyli zajmować się badaniem socjologicznego powstawania norm moralnych w określonych społeczeństwach, lecz nie może tych norm ustanawiać.

W prezentowanej przez Durkheima socjologii nie dała rady oprzeć się krytyce tzw. teoria świadomości zbiorowej prezentowana jako rzeczywistość niepsychiczna oraz niematerialna ani też teoria społeczeństwa stającego się wg Durkheima swoistego rodzaju bytem niemalże mistycznym, który kieruje jednostkami zgodnie z własnymi prawami. Teoria religii także nie wytrzymała silnej krytyki w obliczu odkryć archeologicznych, które dowodziły, iż istniały w historii okresy, gdy religii nie znały grupy społeczne będące we wczesnych fazach rozwojowych. Najczęściej uznawany wniosek to myśl, iż wszelkie dziedziny kultury ludzkiej tworzą się w danych grupach społecznych oraz są wyznaczone w swym powstawaniu, a także rozwoju poprzez siły społeczne, które działają w tychże grupach poprzez ich ustrój oraz instytucje. Niektórzy twierdzą, że pozytywistyczne albo lepiej naturalistyczne metody badawcze mogą prowadzić do nie zawsze prawidłowych wniosków. Od chwili gdy teoria Darwina osiągnęła popularność zaczęto spoglądać na siebie wzajemnie jak na małpy znajdujące się na nieco wyższym ewolucyjnie poziomie w rozwoju. Na samym początku wieku XX bardzo modne było objaśnianie zachowań ludzkich wpływaniem różnych instynktów, lecz pomimo istniejącego instynktu życia - człowiek może w pewnych okolicznościach popełnić samobójstwo, pomimo instynktu rozrodczego - wiele kobiet jest szczęśliwych oraz zadowolonych z życia chociaż nie mają one dzieci . W końcu nauczyliśmy się opanowywać nasze instynkty oraz uwolniliśmy się od pewnych ograniczeń środowiska (potrafimy ,przykładowo, zbudować osiedle domków pod lodem Alaski specjalnie dla robotników, którzy wydobywają ropę albo zaludnić międzynarodową stację w kosmosie ). Istnieje tak wiele różnych rzeczy, które mogliby być realizowane , iż bez odpowiednich wskazówek pokazujących co powinniśmy robić prawdopodobnie pogubilibyśmy się pośród możliwości podjęcia różnych decyzji. Dlatego też upraszczamy sobie życie różnorakimi rutynami oraz nawykami. Mimo wszystko jednak męczy nas niepokój opisywany prawdę mówiąc także przez Durkheima, który pisał, że żadna z istot żywych nie może być szczęśliwa - wręcz nie może żyć- jeśli jej potrzeby nie będą istniały w odpowiednich proporcjach do środków. Prawdą zdaje się być stwierdzenie, że niezależnie od ilości dóbr zdobytych bądź osiągniętych, zawsze pragniemy posiadać coś więcej.

Potrzebną jest nam jednakże świadomość, iż nie czynimy starań na próżno. Głoszono tezę, że zmierzanie do celu, z góry nieosiągalnego to skazywanie się na stan stałego niezadowolenia. Rozwiązaniem może tutaj być przymus społeczny, siła moralna i wspólna kultura określająca to, co możemy pragnąć oraz w jaki sposób cele dane osiągać. Nasze tzw. uspołecznianie bądź socjalizacja mająca miejsce w ramach kultury, dokonuje się w taki sposób , iż najistotniejsze składniki danej kultury zostają na stałe wprowadzane do osobowości ludzi.

E.Durkheim skupiał wokół swego czasopisma specjalistów z wielu dziedzin nauk humanistycznych.

Wielość działów tego czasopisma - filozofia, socjologia religii i prawa, moralności oraz przestępczości, socjologia ekonomiczna oraz morfologia społeczna - świadczy o szerokim zakresie badań prowadzonych przy pomocy założeń wynikających z jego socjologii. Metoda socjologiczna była stosowana w badaniach faktów humanistycznych (takie badania objęły swym zasięgiem prawie całą humanistykę) .

E.Durkheim spowodował, iż socjologia przestała być agregatem spekulacji dotyczących struktury oraz rozwoju społeczeństw - jak to bywało w wielu różnych systemach - ale stała się nauką stricte empiryczną, która bada fakty stworzone przez określone grupy społeczne, a także przebieg oraz rozwój tychże faktów jako swoistych wytworów tychże grup, a określanych w swoim przebiegu poprzez strukturę oraz warunki życiowe określonej grupy.

Praca została opracowana na podstawie:

Jan Szczepański "Socjologia. Rozwój problematyki i metod"; PWN, 1969r.

Streszczany rozdział:

"Socjologiczny system Emila Durkheima" zakres stron od 305 do 325.