Podobnie jak wiele innych dyscyplin naukowych także psychologia nie stanowi jednolitej nauki. W jej obrębie spotykamy różne nurty - psychoanalizę, psychologię poznawczą, behawioralną czy też humanistyczną. Różnią się one od siebie wyjściowymi założeniami na temat badanych zjawisk, metodologią i terminologią.

Do najbardziej znanych nurtów psychologii zalicza się niewątpliwie psychoanalizę. Jej twórcą był austriacki neurolog i psychiatra Zygmunt Freud. Uważa się go uczonego, który jako pierwszy wskazał na znaczenie jakie w życiu człowieka odgrywają nieświadome procesy psychiczne oraz na znaczenie doświadczeń z dzieciństwa w życiu dorosłego człowieka.

Samo pojęcie psychoanalizy także nie jest pojęciem jednoznacznym. Odnosi się ono do 1.całokształtu teorii psychologicznych, które systematyzują dane zebrane na podstawie specyficznej dla tego nurtu metody badania i leczenia 2.metody badania która w głównej mierze opiera się na odkrywaniu nieuświadomionego znaczenia działań, snów, fantazji 3. metody psychoterapii.

Przejdźmy teraz do zaprezentowania teorii Zygmunta Freuda. Według niego strukturę osobowości (nazywanej przez niego aparatem psychicznym ) tworzą trzy siły (instancje) - są to: id, ego i superego.

Id (po niemiecku es czyli "to") jest siłą pierwotną, stanowi ono psychiczną reprezentację procesów pochodzenia biologicznego. Jest ono tym co dziedziczne i wrodzone.

W początkowych fazach rozwoju człowieka cała energia psychiczne skupiona jest w zasadzie na procesach biologicznych, które domagają się natychmiastowego zaspokojenia. Pojawiające się na bazie procesów biologicznych pragnienia i napięcia człowiek również chciałby zaspokoić natychmiast. Można powiedzieć, że id kieruje się zasadą przyjemności. Jest to jak gdyby ślepy popęd - nie liczy się on z ograniczeniami świata realnego.

Id "realizuje się" poprzez procesy dwojakiego rodzaju: czynności odruchowe oraz marzenia senne.

Z kolei ego ( po niemiecku ich czyli ja) stanowi zespół umiejętności przy pomocy których człowiek radzi sobie z rzeczywistością. O ile id kierowało się zasadą przyjemności o tyle ego kieruje się zasadą realności. Można powiedzieć, że stanowi ono funkcję korygującą między dążeniami id a wymogami otaczającego świata. Ego bada czy dany impuls można wyrazić bezpiecznie, odracza realizację impulsów aż do nadejścia odpowiedniego momentu, kieruje również impulsy ku odpowiednim celom. Celem ego jest zapewnienie przetrwania tak jednostki jak i gatunku.

Freud w następujący sposób ujmował relację między id a ego: "Tak więc w porównaniu z id przypomina ono jeźdźca, który powinien okiełznać wielką siłę konia, z tą jednak różnicą, że jeździec próbuje to zrobić o własnych siłach, ego zaś za pomocą sił zaczerpniętych skądinąd. Porównanie to posuńmy jeszcze dalej. Podobnie jak jeźdźcowi - jeśli nie chce spaść z konia - nie pozostaje nic innego , jak dać się mu zawieść tam, dokąd on zechce, tak i ego zwykło realizować wolę id tak, jakby była to jego własna wola".

Natomiast superego (po niemiecku Uberich - nad- ja) odnosi się do takich zjawisk jak sumienie, zasady moralne, wartości. Id reprezentowało w osobowości pierwiastek biologiczny, superego reprezentuje pierwiastek społeczny (kulturowy). Rozwija się ono w osobowości jako element ostatni - jest wynikiem skutecznego rozwiązania kompleksu Edypa, poprzez co uwewnętrznione zostają normy społeczne dotyczące tego co wolno a czego nie wolno. Superego podobnie jak id nie liczy się z wymogami rzeczywistości .

Zarówno w przypadku osobowości zdrowej jak i zaburzonej mamy do czynienia z tymi samymi procesami - z tym że osobowość zdrowa angażuje energię psychiczną głównie w procesy ego -nie zaniedbując przy tym id i superego. Wszystkie procesy są u niej we względnej równowadze. Natomiast w przypadku osobowości zaburzonej energia psychiczna jest w przeważającej mierze kierowana do id albo superego - a ego nie jest w stanie kontrolować dominującej struktury.

Rozwój osobowości następuje poprzez pięć faz - oralną, analną, falliczną, okres utajenia i fazę genitalną. Kładzie się tutaj nacisk na związek między rozwojem psychiki a przyjemnością.

Faza oralna jest ukształtowana na podstawowej dla niemowlęcia czynności biologicznej - pobierania pokarmu. Pobieranie pokarmu nie tylko zapewnia biologiczne przetrwanie ale także stanowi czynność samą w sobie przyjemną. W każdej z faz może dojść do zaburzeń dalszego rozwoju, do ukształtowania się cech osobowości charakterystycznych dla danej fazy.

Zaburzenie rozwoju na etapie oralnym prowadzi do ukształtowania się oralnych cech charakteru- człowiek z takimi cechami będzie osobowością zależną, będzie u niego dominować chęć otrzymywania.

Faza analna związana jest ze skierowaniem w skutek treningu czystości uwagi dziecka ku sferom analnym, dziecko odkrywa wrażenia zmysłowe związane z tymi sferami. W przypadku dzieci których rodzice szczególnie dużo uwagi poświęcali treningowi czystości czy też których trening był szczególnie surowy może dojść do wykształcenia analnych cech charakteru przejawiających się nadmierną pedantycznością, skąpstwem i uporem.

W fazie fallicznej dziecko samo sobie zaczyna dostarczać przyjemności poprzez drażnienie własnych narządów płciowych. Dla tej fazy charakterystyczny jest również kompleks Edypa - w przypadku chłopców oraz kompleks Elektry - w przypadku dziewczynek. Kompleks przejawia się w tym, że dziecko odczuwa pociąg płciowy do rodzica płci przeciwnej oraz chęć pozbycia się rodzica tej samej płci.

Chłopcy widzą jednak że ojciec jest większy i silniejszy, że będzie przeciwstawiał się próbom odebrania żony .U chłopców zaczyna pojawiać się lęk, że jeśli nie zrezygnują z realizacji swych pragnień to zostaną wykastrowani przez ojca (tzw. lęk kastracyjny). Natomiast co do kompleksu u dziewczynek - psychoanaliza znacznie gorzej sobie poradziła z teorią na ten temat. Dziewczynka postrzega brak członka jako ułomność i pojawia się u niej uczucie zazdrości o członka. Przez to odczuwa jeszcze silniejsze pragnienie ojca - chce mieć z nim dziecko. Poprzez akt seksualny chce wejść w symboliczne posiadanie członka. Dziewczynka również widzi że matka jest silniejsza, co budzi w niej lęk. Dziecko radzi sobie z lękiem za pomocą mechanizmu obronnego jakim jest identyfikacja. Następuje identyfikacja z rodzicem tej samej płci - dziecko przejmuje wartości, postawy , normy rodzica z którym się utożsamia. Przez to właśnie zostaje rozwiązany konflikt- ponieważ dziecko między innymi przejmuje normę zabraniającą kazirodztwa.

Po fazie fallicznej następuje faza utajenia - dziecko traci zainteresowanie seksem (zostaje on przesunięty do nieświadomości). Dziecko jest teraz skupione na opanowaniu czynności społecznych i poznawczych.

Impulsy seksualne ponownie pojawiają się w fazie genitalnej, nie są one jednak już tak narcystyczne - przybierają postać dojrzalszą i bardziej uspołecznioną.

Według Freuda w pełni rozwinięta osobowość charakteryzuje się zdolnością do pracy i miłości.

Jakkolwiek teoria Freuda stanowiła istotny wkład w rozwój tak psychologii jak i psychoterapii posiada ona zasadniczą wadę - mianowicie jest nieweryfikowalna (nie ma sposobu żeby sprawdzić w naukowy sposób jej słuszność), nie można jej zatem uznać za teorię naukową.

Psychologia humanistyczna

W latach 50. dwudziestego wieku narodził się w stanach zjednoczonych nowy nurt psychologiczny - psychologia humanistyczna. Za jej głównych przedstawicieli uważa się Abrahama Maslowa i Carla Rogersa. Psychologia ta powstała jako protest przeciwko zbyt "mechanicznemu" traktowaniu człowieka przez psychoanalizę i behawioryzm, przeciwko traktowaniu człowieka jako istoty bezwolnej, która jest tylko marionetką popędów czy oddziaływań środowiska. Na jej kształt niewątpliwy wpływ wywarły takie kierunki filozoficzne jak egzystencjalizm i fenomenologia.

Przedstawiciele tej psychologii traktują człowieka jako podmiot który może być względnie niezależnym zarówno od popędów wewnętrznych jak i od uwarunkowań środowiskowych. Kładą nacisk na samoświadomość człowieka, intencjonalność jego działań oraz odpowiedzialność.

Podstawowe postulaty psychologii humanistycznej to:

  • upodmiotowienie sytuacji badawczej - człowiek nie jest przedmiotem badania, jest w sytuacji badawczej równorzędnym podmiotem
  • - podstawą badania powinien być dialog nie manipulacja
  • nacisk na komunikację-zarówno z badanymi jak i z odbiorcami
  • łączenie w psychologii nauki z praktyka
  • - uwzględniane perspektywy badanego
  • zastosowanie empatii jako najbardziej efektywnego sposobu komunikacji

Psychologia poznawcza

Obecnie dominującym nurtem w psychologii (przynajmniej w jej akademickim wydaniu) jest psychologia poznawcza zwana inaczej kognitywistyką czy też psychologią kognitywną. Jest to nurt psychologii dosyć szeroko korzystający z doświadczeń innych dyscyplin naukowych takich jak biologia, językoznawstwo ,informatyka czy cybernetyka.

Zgodnie z tym podejściem działanie człowieka jest związane ze sposobem przetwarzania informacji zachodzącym w umyśle. Funkcjonowanie człowieka- jego psychika i zachowanie zależą od dopływu informacji (zarówno informacji z zewnętrznego środowiska jak i informacji zmagazynowanych w umyśle - tzn. wiedzy). W opisie procesów poznawczych często wykorzystywane jest porównanie umysłu do komputera.

Przez psychologię poznawczą człowiek jest postrzegany jako badacz, którego funkcjonowanie jest kształtowane poprzez złożony proces polegający na :

  • obserwacji świata
  • tworzeniu hipotez
  • planowaniu na bazie wcześniej stworzonych hipotez
  • eksperymentowaniu i wyciąganiu wniosków
  • twórczym przystosowywaniu się do świata i kształtowaniu go

Z kolei osobowość w ujęciu psychologów poznawczych jest ujmowana jako system struktur poznawczych (zorganizowanych za pomocą schematów i skryptów), które tworzą cechy jednostki. Dodać tutaj należy że człowiek nie jest postrzegany tutaj jako istota która w sposób bierny gromadzi informacje - jest raczej istotą która w aktywny sposób je organizuje. Jego działanie nie jest prostą wypadkową obecnych oddziaływań środowiska i przeszłych doświadczeń - jest raczej wynikiem twórczych procesów przewidywania, oceniania i podejmowania decyzji.

Procesy poznawcze dzieli się w kognitywistyce na krótko i długoterminowe. Procesy krótkoterminowe są uświadomione - tutaj właśnie znajdują się oczekiwania, oceny czy przewidywania. Natomiast procesy długoterminowe nie są świadome- są to pewnego rodzaju konstrukty teoretyczne których przejawem sposób zarządzania procesami krótkoterminowymi.

Psychologia poznawcza zajmuje się wszystkimi podstawowymi procesami psychicznymi - percepcją, pamięcią, sposobem kodowania informacji, sposobem tworzenia pojęć.